Rusya Tari̇hi̇

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2857 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1814
RUSYA TARH
Yazarlar Do.Dr. Nesrin SARIAHMETOLU (nite 1, 3-4) Prof.Dr. Nadir DEVLET (nite 2, 5-7) Do.Dr. Esra HATPOLU (nite 8)
Editrler Prof.Dr. Nadir DEVLET Do.Dr. Nesrin SARIAHMETOLU
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya Genel Koordinatr Yardmcs Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn retim Tasarmcs Yrd.Do.Dr. Alper Tolga Kumtepe Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu Gne St Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Rusya Tarihi
ISBN 978-975-06-1522-1 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet baslmtr. ESKEHR, Ocak 2013
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ viii
Ruslarn Tarih Sahnesine k..............................................

SLAVLARIN ETNK KKEN......................................................................... Slavlarn Menei............................................................................................. Dou Avrupann Slav Halklar..................................................................... I. ve IV. Yzyllarda Slavlar .......................................................................... Slavlarn Gotlarla Mcadelesi ................................................................. Slavlar ve Byk Bozkr ........................................................................ Slavlar ve Bizans ..................................................................................... DOU SLAV DEVLETNN KURULMASI VE KYEV RUSYASI................... Devletin Kuruluundan nce Slavlarn Toplumsal ve Siyasi Yaps.......... Kiyev Devletinin Teekkl ......................................................................... Norman (Viking/Vareg) Teorisinin Oluumu ............................................. Slav Topraklarn Genel Devlet Sisteminde Birletirilmesi ........................ Sosyal Yap ............................................................................................. Feodale Bal Kyller ........................................................................... Kyl- Feodal Mcadelesi ..................................................................... ehirler ve Ticaret ................................................................................... IX. ve X. Yzyllarda lkenin Kuruluu. ve D Siyaset ....................... Siyaset.................................................................................................. D Siyaset ............................................................................................... X. VE XII. YZYILLARDA RUS DEVLET VE AZZ VLADMR DNEM (980-1054) ...................................................................................................... Hristiyanln Kabul ve Toplumsal Etkileri .............................................. Alfabenin Oluumu ................................................................................. Bilge Yaroslav (1019-1054) ve Knezler Arasnda Mcadele....................... Kiyev Rusyasnn Dalmas (XII. ve XIII. Yzyllar) ................................ Byk Novgorod Cumhuriyeti ............................................................ Galiya-Volinya Knezlii......................................................................... Vladimir-Suzdal Knezlii......................................................................... Kiyev Rusyasnda Kltr-Sanat Hayat ........................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. ALTIN ORDA MPARATORLUU (1236-1502)............................................ Kafkasya ve Det-i Kpaka Sefer ............................................................... Batu Hann Baarlar ................................................................................... Batu Handan Sonra Altn Orda ................................................................... Moskova-Velikorus (Byk Rus) Devleti (1480-1700)................................ SYAS VE SOSYAL YAPI.............................................................................. Halk................................................................................................................ Sosyal Snflar................................................................................................. Devlet Ynetimi ............................................................................................ Memurlar.................................................................................................. Ktiplik..................................................................................................... Hukuk ............................................................................................................
2
3 3 5 7 7 7 10 11 11 13 14 17 17 17 18 18 18 18 19 20 21 22 23 25 27 29 29 31 32 33 34 34 36
1. NTE
Mool-Trk (Altn Orda) Dnemi ......................................... 38

39 39 40 42 44 45 45 45 46 46 47 47
2. NTE
iv
indekiler
Ceza Hukuku ve Mahkemeler................................................................ Aile Hukuku ............................................................................................ Askeri Yap .................................................................................................... Ordu......................................................................................................... Silahlar .................................................................................................... Sava Taktii............................................................................................ Sava Esirleri............................................................................................ Avclk ...................................................................................................... Ekonomik Yap.............................................................................................. Para Birimi ............................................................................................... Vergiler .................................................................................................... Zenginler.................................................................................................. Hara........................................................................................................ Ticaret ...................................................................................................... Ulam ve Posta....................................................................................... El Zanaatlar............................................................................................. Ky Ekonomisi ........................................................................................ BLM, KLTR VE SANAT .......................................................................... ehircilik ........................................................................................................ Ev nas ve Dekorasyon ........................................................................ SONU........................................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
48 48 49 49 50 50 51 51 51 51 51 52 52 53 54 55 55 56 56 57 57 59 60 61 62 62 63 65 65 66 67 73 76 78 80 82 82 83 86 87 87 88 88 89 90 92 93 94 95 95 96
3. NTE
Moskova Knezliinin Ykselii................................................ 66

MERKEZLEM RUS DEVLETNN KURULUU ....................................... Moskova Knezlii ......................................................................................... Kilise Yaam ve Manastr Hareketi ............................................................. Moskova Knezliinin Ykselii..................................................................... III. van (1462-1505) ve III. Vasiliy (1505-1533) Devirleri ........................ nc Roma Teorisi ............................................................................. IV. van (1530-1584) ve Fyodor (1584-1598) Devirleri ............................... Glkler Dnemi......................................................................................... ROMANOV HANEDANLII.......................................................................... Mihail Romanov (1613-1645)........................................................................ Aleksey Mihaylovi (1645-1676)................................................................... Bunalm ve Kilisede Hizip Hareketi ...................................................... ar Aleksey Dneminde Batllama Eilimleri..................................... III. Fyodor (Theodore/Feodor) (1676-1682)................................................ XVII. YZYILDA RUSYANIN SOSYAL VE EKONOMK DURUMU........... Rusya Tarihinin Yeni Devri .......................................................................... Feodal-Toprak Klelii ................................................................................. Rus Pazarnn Kurulmas ve Ticaret likilerinin Gelimesi ........................ XVII. Yzylda Kltr ve Sanat .................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
indekiler
Rusya mparatorluu............................................................... 98
PETRO DEVRNDE RUSYA (1682-1725) .................................................... Devrin Genel zellikleri ve Mutlakyetin Kurulmas ................................ Hakimiyet Mcadeleleri ve Sofya (1682-1689) ........................................... I. Petronun Avrupa Gezisi .......................................................................... Petronun Dn ........................................................................................ Byk Kuzey Sava .................................................................................... I. Petronun Reformlar ................................................................................ dari Reformlar ....................................................................................... Kilise Reformlar ..................................................................................... Askeri Reformlar ve Rtbeler Tablosu .................................................. Kltrel Reformlar ................................................................................. Petronun Miras ........................................................................................... PETRO SONRASI RUSYA .............................................................................. I. Katerina (1725-1727), II. Petro (1727-1730), Anna vanovna (1730-1740), VI. van (1740-1741), Elizabeth (1741-1762), III. Petro (1762) ............................................................................................ XVIII. Yzyln lk Yarsnda Sosyal-Ekonomik Geliim ............................ mparatorluk Rusyas ve II. Katerina (Byk Katerina) (1762-1796)......... Pugaev syan ............................................................................................. II. Katerina Dneminde Rusyann D Politikas ....................................... Aydnlanma a .......................................................................................... Pavel (1796-1801) ......................................................................................... XIX. YZYILIN BRNC YARISINDA RUSYA ............................................ I. Aleksandr (1801-1825)............................................................................... Rusyann Avrupa Siyaseti ve 1812 Sava .................................................. Dekabrist syan ........................................................................................... I. Nikola (1825-1855) ................................................................................... P. D. Kiselyovun Reformlar ....................................................................... Rusyann Yakn Dou Siyaseti ................................................................... Krm Savann Rusyadaki Sonular ........................................................ XIX. Yzyln Ortalarnda Rus Kltr-Edebiyat Hayat .............................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 1905E KADAR RUS DI SYASET ............................................................. 1905E KADAR RUS SYASET................................................................. dari Yap ....................................................................................................... Sosyal Yap .................................................................................................... Kyller ................................................................................................... Dvoryanlar ............................................................................................... Askeri Yap .................................................................................................... Polisin Yaps ................................................................................................ Ruhani Snf (Kilise) ...................................................................................... ktisadi Durum............................................................................................... Ticaret ..................................................................................................... Nfus........................................................................................................ Endstri.................................................................................................... retim ...................................................................................................... 99 99 100 101 102 102 104 104 104 104 105 106 106 106 108 110 111 112 113 115 116 116 116 120 121 122 122 124 125 126 128 129 129 131
4. NTE
Rusya mparatorluunda Deiimler..................................... 132

133 136 136 137 137 138 139 140 140 143 143 144 145 146
5. NTE
vi
indekiler
Zemstvo (Yerel Ynetim) ............................................................................. Kltrel Yap ................................................................................................ Eitim ....................................................................................................... Edebiyat ................................................................................................... Kltr ve Sanat ............................................................................................. Felsefi ve Siyasi Akmlar ............................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
147 148 148 151 152 154 158 160 161 161 162 165 165 167 168 169 170 170 172 173 174 174 176 177 178 179 179 179 180 181 182 182 183 183 184 185 186 187 188 190 191 191 191 192 195 196 198 198
6. NTE
arln Ykl-Bolevik Devrimi........................................... 164

ARLIIN YIKILII-BOLEVK DEVRM ................................................... Devrim Hareketlerine Ksa Bir Bak .......................................................... Japon-Rus Sava (1904-1905) ..................................................................... Japon-Rus Savann Rusyadaki Etkileri ..................................................... 1905 DEVRMNDE RUSYA TRKLER ...................................................... lk Trk Siyasi Belgesi: oban Yldz (1895) ............................................ Rusya Mslmanlarnn lk Toplants (15 Austos 1905) ......................... Rusya Mslmanlarnn kinci Toplants (13-23 Ocak 1906)..................... Rusya Mslmanlarnn nc Toplants (16-21 Austos 1906) ........... RUSYADA MERUTYET DNEM (1906-1917)......................................... I. Devlet Dumas (27 Nisan - 8 Temmuz 1906) ......................................... II. Devlet Dumas (20 ubat -3 Haziran 1907) ........................................... III. Devlet Dumas (1 Kasm 1907-9 Haziran 1912) ................................... IV. Devlet Dumas (15 Kasm 1912- 25 Ekim 1917) ................................... RUSYA DNYA SAVAINDA (1914-1917)................................................... Savan Genel Gidii ..................................................................................... Savan Balamas ........................................................................................ Sava Yllarnda Durum ........................................................................... 1916 SYANLARI ........................................................................................... Hive Hanlnda (Trkmenlerde) syan ..................................................... Trkistan Genel Valiliinde (zbeklerde) syan ....................................... Semireiede ( Krgzlarda) syan ................................................................ Bozkr Genel Valiliinde (Kazaklarda) syan ............................................ syanlarn Sonular ...................................................................................... KNC RUS DEVRM (27 UBAT 1917) .................................................... RUSYA MSLMANLARININ GENEL KURULTAYI (MOSKOVA 1-11 MAYIS 1917) .................................................................... NC RUS DEVRM (EKM VEYA BOLEVK DEVRM) (25 EKM 1917) .......................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
7. NTE
Sovyetler Birlii Dnemi ........................................................ 194

LENN VE YEN EKONOMK PLAN ........................................................... Ar Sanayi ................................................................................................... Terr Yllar.................................................................................................... GULAG (Devlet alma Kamplar Yksek daresi) Koullar ..................
indekiler
vii
alma Kamp Ardndan ............................................................................. Siyasi Kurbanlar............................................................................................. Mahkum ve l Says ................................................................................ Toplu Srgnler............................................................................................. KNC DNYA SAVAI ............................................................................... Sava Sonras Kayplar ve Kazanlar .......................................................... HRUOV, BREJNEV VE GORBAOV DNEMLER ................................ Perestroyka - Glasnost ................................................................................. SOVYET SSTEM ......................................................................................... Sovyetler Birlii Komnist Partisinin (SBKP) Tekilatlar ......................... Sovyetler Birliinde Devlet Tekilat .......................................................... Sovyet Hakimiyetinin En Yksek Organlar ............................................... Federal Sistem .............................................................................................. SBKPnin Kulland Aralar ........................................................................ Ordunun zellii ......................................................................................... SOSYAL VE KLTREL DURUM ................................................................ Vatanda Haklar .......................................................................................... Kltr ............................................................................................................. Sosyalist Gereklik ....................................................................................... ETM ......................................................................................................... Eitim Dili ve Ana Okullar ........................................................................... Orta Eitim .............................................................................................. Yksek Eitim ........................................................................................ BLM VE TEKNOLOJ ................................................................................. Bilimler Akademisi ....................................................................................... Uzay almalar ........................................................................................... Bilimin Dier Alanlarndaki Bulular .......................................................... Sanat............................................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
199 199 200 200 202 204 205 207 208 209 209 210 210 211 213 213 213 215 215 216 216 216 217 217 217 219 219 220 221 222 223 223 223 224
Sovyetler Birliinin Dalmas ve Rusya Federasyonu........ 226

GR ............................................................................................................. BORIS YELTSIN DNEM (1990-1999) ...................................................... Boris Yeltsin Dneminde Rusya Federasyonunun Politikas ............... Boris Yeltsin Dneminde Rusya Federasyonu D Politikas .................... VLADIMIR PUTIN DNEM (2000-2008) ................................................... Vladimir Putin Dneminde Rusya Federasyonu Politikas ................... Vladimir Putin Dneminde Rusya Federasyonu D Politikas ................. DMTRY MEDVEDEV DNEM (2008-2012) ............................................. Dmitriy Medvedev Dneminde Rusya Federasyonu Politikas ............. Dmitriy Medvedev Dneminde Rusya Federasyonu D Politikas .......... SONU .......................................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 227 228 228 229 231 231 233 235 236 237 240 242 244 245 245 246
8. NTE
viii
nsz
nsz
Kuzey komumuz Rusyann zengin tarihi ve kltrel yapsn meydana getiren temel dinamiklerin renilmesi bu lke ile 500 yl aan ilikilerimizin de daha ayrntl bilinmesini salayacaktr. Rusya Tarihi ders kitab, btn bu amalar dorultusunda hazrlanmtr. Bir lkeyi ve onu meydana getiren zellikleri geni bir yelpazeden tanmlayabilmek ancak sistemli ve doru bilgilerden oluur. Bu kitabn amac, ncelikle Rusya Tarihini ana hatlaryla ortaya koymaktr. Sekiz niteden meydana gelen kitap Rusyay tanmak, bilmek ve anlamak iin bir basamak olacaktr. Kitabn birinci nitesi Ruslarn Tarih Sahnesine k adn tamakta olup Slavlarn etnik kkenleri, Rus adnn ortaya k, Kiyev Rusyas, Norman (Viking)-Slav ilikileri, Hristiyanln kabul edilmesi ve bunun meydana getirdii ok ynl sonulardan olumaktadr. Ayrca bu nitede Kiyev Knezliinin dalmasnn ardndan knezlikler dnemi olarak adlandrlan bir devir genel zellikleri ile ortaya konmaktadr. kinci nite Mool-Trk (Altn Orda) Dnemidir. Burada Cengiz Hann torunu Batu Han tarafndan kurulan Altn Orda Devletinin Ruslar ve dier halklarla ilikileri, Hanlar ve Rus Knezlerinin mcadeleleri, Altn Ordann ykl srecinde Moskova nderliinde Rus devletinin nasl olutuu, Altn Orda Devletinde sosyal snflar bata olmak zere devlet idaresi, iktisadi yap, kltr ve sanat anlay konular yer almaktadr. nc nite Moskova Knezliinin Ykseliidir. Bu nitede Moskova Knezliinin geliimi, meydana gelen tepkiler, Ruslarn yabanclar tehdit algs ve birlemeye ynelik mcadeleleri anlatlrken XVII. Yzylda Rusyann mparatorlua geii ve din-kilise ayrmasnn tarihi sreci aklanmaktadr. Drdnc nitenin konusu Rusya mparatorluu dur. XVII. Yzyln ilk yarsnda Rusyadaki sosyal-ekonomik durumun temel belirleyicileri dorultusunda I. Petro dnemi ve reform hareketlerinin Rusyay nasl etkiledii, XVIII. Yzylda i siyaset ve snf mcadeleleri, mparatorluk Rusyas ve II. Katerina dneminin aydnlanma hareketi, XIX. Yzyln ilk yarsna gelindiinde ise Rusyann i ve d siyaseti lke zellikleri de dikkate alnmak suretiyle incelenmektedir. Beinci nite Rusya mparatorluunda Deiimler adn tamaktadr. Burada XIX. Yzylda Rus d politikasndaki gelimeler, Rusyadaki idari yap, sosyal snflar, gvenlik organlar ve ileyi tarz anlatlmaktadr. Rusyada kilisenin rol, eitim, ekonomi, edebiyat, sanat, kltr ve dnce yaps da bu blm iinde yer alan konulardr. Altnc nite arln Ykl-Bolevik Devrimidir. arlk Rusyasnn kne sebep olan etkenlerin ele alnd blmn ardndan 1917 ubat htilalini hazrlayan nedenler, bu srete Rusya Trklerinin mcadeleleri, meruti monari ve meclis arasndaki ilikiler ve Ekim htilalinin lkede yol at gelimeler anlatlmaktadr.
nsz
ix
Yedinci nite Sovyetler Birlii Dnemidir. Bu nitede i savatan sonra uygulanmaya balanan ekonomik sistemler, SSCBnin II. Dnya Savandaki yeri, etkisi ve kazanmlar aklanmaktadr. Sovyetler Birliinde Lenin, Stalin, Hruov, Brejnev ve Gorbaov dnemleri ele alnrken Sovyet idari sistemi ve ordunun temel yapsna da yer verilmektedir. Sosyal, kltrel ve eitim alanndaki gelimeler bu yap iinde kurumsal zellikleri ile gsterilmektedir. Sekizinci nite Sovyetler Birliinin dalmas sonrasnda Rusya Federasyonunda yaanan deiim ve dnm, Devlet Bakan Boris Yeltsin (1990-1999) dneminde Rusya Federasyonunun i ve d politikasnn temel elerini, Devlet Bakan Vladimir Putin (2000-2008) dneminde Rusya Federasyonunun i ve d politikasnda meydana gelen deiiklikleri, Rusya Federasyonu asndan Devlet Bakan Dimitriy Medvedev (2008-2012) dneminin Vladimir Putin dneminden farklar ve benzerliklerini, 1990lardan bu yana Trkiye Cumhuriyeti-Rusya Federasyonu ilikilerinin temel elerini aklamaktadr. Bu kitap, dnyann yzlm asndan en byk lkesi olan Rusyann birok ynden farkllklar ve benzerlikler gsteren zelliklerinin anlalmasna yardmc olmaya alrken, Rusya Tarihine bir ilgi uyandrmas midini de tamaktadr. Editrler Prof.Dr. Nadir DEVLET Do.Dr. Nesrin SARIAHMETOLU
1
indekiler
Rusya Tarihi
RUSYA TARH
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Slavlarn etnik kkenlerini aklayabilecek, Rus adnn ortaya kn aklayabilecek, Kiyev Rusyasnn kuruluunu, Norman (Viking)-Slav ilikilerini tartabilecek, Ruslarn Hristiyanl kabul etmeleri ve bunun siyasal, toplumsal, kltrel sonularn deerlendirebilecek, Kiyev Rusyasnn dalmas ve knezlikler dnemini tartabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Slav Rurik Novgorod Kiyev Norman (Viking/Vareg)
Ruslarn Tarih Sahnesine k
SLAVLARIN ETNK KKEN DOU SLAV DEVLETNN KURULMASI VE KYEV RUSYASI X. VE XII. YZYILLARDA RUS DEVLET VE AZZ VLADMR DNEM (980-1054)
Ruslarn Tarih Sahnesine k

SLAVLARIN ETNK KKEN Slavlarn Menei
Slav bilimi, kompleks ilmi erevede baz ada sosyal ve tabii ilimlerle birlikte XVIII. Yzyln sonu XIX. Yzyln balarnda meydana geldi. Slav halklarn tarihi XVIII. Yzyla kadar geni bir aratrma konusu olmad. Sadece XVIII. Yzyldan itibaren bu problemin aratrlmas iin ciddi admlar atlmaya baland ve bundan sonra Slav halklarnn menei etnogenezi, yerleimleri ile ilgili meselelere k tutmak iin aratrmalar balad. Bundan nce XVI. Yzyln balarnda kilise yllklarna dayanan baz tarihiler Slavlarn erken tarihinin Sarmat, Alman, Vandal ve dier kavimlerin tarihi ile paralel ekilde renmeye alarak onlarn tarihi ile ilikilendirmek istediler. Fakat bu almalar baarl olamad. Slav tarihinin renilmesi XIX. Yzyln ilk yarsnda dilciliin ve antropolojinin olumas ile deimi oldu. Slavlarn tarihi nce ou yazar tarafndan Tun Devrinden daha kesin bir ifadeyle M.. III-II bin yllara dayandrlrd. Bu srada Avrupada artk Slav diline yakn kavimler grlmeye baland. Slav tarihinin Tun Devrinden balayan ilkel toplum yaps M.S. VI-VII. Yzyla kadar devam etti. Bu aamada bugnk Slav lkelerin bulunduu topraklarda toplumsal idarelerin eitli aamalarnn esas zelliklerini farkl kaynaklarn verdii bilgilerle renmek mmknd. VI-VIII. Yzyllarda Slavlarda ilkel toplum yapsnn dalmas sreci, Slav kavimlerin Slav halkna dnmesi srecini de balatt. Slavlarn eski devir tarihi hakkndaki kaynaklar yazl, arkeolojik ve linguistik olmak zere esas gruba ayrlmaktadr. Eski Slavlar hakknda ilk yazl bilgi Bizans, Roma ve Doulu yazarlar tarafndan verilmitir. Antik yazarlarn ou Slavlarn oluumu ve onlarn ekillendii kuzeydeki topraklarn sakinleri hakknda ok az bilgiye sahipti. Slav tarihinin bu devri hakknda sadece arkeoloji, linguistik ve bir sonraki devre ait yazl kaynaklarn verdii bilgileri karlatrarak belirli sonulara varmak mmkndr. Antik yazarlar bu arada Herodot ve Sofoklesin eserlerindeki baz hususlar Slavlarn tarihi ile ilikilendirilmeye allsa da bu fikirler ileri srlrken dikkatli olmak gerekir. Slav kabileler hakkndaki bilgilerin bir ksm I-II. Yzyllarda Roma tarihileri Plininin Doal Tarih ve Tatsinin Almanlarn Menei ve Yerletikleri Topraklar, Yunan corafyac Ptolemaiosun Corafya eserlerinde grlmektedir. Bu yazarlar ksaca bahsettikleri Slavlara Vened denildiini ve onlarn Karpat, Vistl (Visla) ve Baltk toprakla-
Rusya Tarihi
rnda yerletikleri bilgisini vermektedirler. Slavlar hakknda daha ayrntl bilgiler VI-XII. Yzyllar aras devirde vardr: Bu devir belgelerinde artk Antlar, Sloven ve Slav terimleri kullanlmaya balamtr. Slavlar Roma mparatorluu topraklarna yryleri srasnda ve Bat Roma topraklarna hcumlarnda Got kabileleri ile karlamlardr. Bu kaynaklar iinde Slavlar hakknda en geni bilgiler Bat Romal tarihiler ve Got kronikilerde mevcuttur. VI. Yzyla Prokopi Kesarskinin Justiniann Savalar eserinin III. Blm olan Gotlarla Savata Slavlarn daha fazla iskan ettikleri Balkan Yarmadasna yryleri anlatlmakta ve bu kabilelerin hayatlarnn eitli safhalarna yer verilmektedir. VI. Yzyln sonu VII. Yzyln balarnda yaayan mparator Rsevdo Mavrikiye (582-602) adanan Strategion adl yazar bilinmeyen eserde de Slavlar sava kurallar ve taktikleri ve yaamlar hakknda bilgi vermektedir. VII. Yzylda yaayan Theophylact Simocattan Tarih eserinde Slav kabilelerin V-VII. Yzyllarda imparatorluk ordusu ile savalar anlatlmaktadr. VI. Yzylda dier bir tarihi Sfesli Johan da Kilise Tarihi adl eserinde Slav kabilelerin imparatorluk topraklarna hcumlarndan bahs etmitir. Batl yazarlardan daha ok ilgi ekeni VI. Yzyl Got Episkoposu Jordanesnn Slavlar hakkndaki dnceleridir. Gotlarn Menei ve Hayat adl eserinde onlarn VI. Yzylda yerletii topraklar ve IV. Yzyldan itibaren Gotlar ile yaplan mcadeleler hakknda bilgiler verilmektedir. Devrin adalar olan yazarlardan baka Bizans mparatoru Konstantin Bagryanorodinin yazd (919-959) Halklar Hakknda eserinde Srp ve Hrvatlarn tarihleri hakknda bilgiler vardr. Daha sonraki tarih de XIII. Yzylda yaam olan Hrvat kroniki Foma Splitski Salon ve Splitin Arhiyepiskoplarnn Tarihi eserinde o devre kadar bilinmeyen kaynaklardan faydalanarak Slavlarn Dalmaya blgesini ele geirmeleri hakknda bilgiler vermitir. Dier Batl yazarlarn da Episkop sidor Sevilski (VII. Yzyl), Kronik eserinin mellifi Fredegar (VII. Yzyl) ve Paveli Diakonun Langetarlarn Tarihi adl eserlerinde Slavlar hakknda ksa da olsa ok mhim bilgiler vardr. Doulu yazarlardan brahim Yakupun (X. Yzyl) Slavlar hakknda verdii bilgiler de nemle kaydedilmelidir. Bu yazarlarn eserlerinde verilen bilgiler dikkatle gzden geirildiinde Slav kabilelerin antik devir tarihi hakkndaki fikir ve bilgilerin somut olmad sonucuna varlabilir. Bu olgular Slavlarn tarihine ait olmayp komu halklarn tarihinin renilmesi ile olumutur. Eski Slavlarn ekonomisi, hayat ve kltr hakknda esas bilgiler arkeolojik buluntularn verdii bilgiler esasnda dzenlenmitir. Bu kaynaklar ayn zamanda Slavlarn oluumlar ve kltrel tarihleri hakknda da bilgiler sunmaktadr. Ancak meselenin karmakl bu kaynaklar iinde sadece Slavlara ait onlarn tespit ve tayin edilmesindeki zorluktur. Sadece Dou ve Gney Avrupa topraklarnda VI-VII. Yzyllara ait bulunan yerleim yerleri ve mezarlar bunlarn Slavlara ait olduunu ortaya koymaktadr. Slav tarihinin daha eski devrinden bahsedildiinde ise arkeologlarn byk ounluu Slavlar Hint-Avrupa kabilelerinin kuzey grubunun dier yeleri gibi (eski Germenler ve Baltlar) keramik kltrnn birer taycs idiler grndedirler. Bu kltrn yelerine Rein Nehrinden balayarak Volgaya kadar uzanan Kuzey ve Dou Avrupa topraklarnda rastlamak mmkndr. yle ki, keramik kltrnn tayclar olan hayvanclkla megul olan bu kabileler burada M.. III. Binyln balarnda M.. II. Binyln balarna kadar (Bronz Devri) yaamlardr. Bu devrin mezar kltr ta kutularda defn etme ile farkllar. Mezarlarda bulunan kil kaplarn zerindeki sslemeler bu kltre adn vermitir:
1. nite - Ruslarn Tarih Sahnesine k
Slavlarn meneinin belirlenmesi meselesinde pek ok kaynak, malzeme zellikle arkeolojik buluntular toplansa da bu alandaki tartmalar hala devam etmektedir. ada tarihiler Slav halklarn ekillenmesi srecinin uzun sren bir geliim gsterdiinden hareket etmektedirler. Slavlar dier komu halklardan tecrit edilmi ekilde yaamadklarndan ayn komu Slav olmayan halklarn kltrnn birok izgisi de Slavlara gemi, onlarn kltrn daha da zenginletirmitir. Slav medeniyeti komu halklar tarafndan asimile edilirken kendileri de baka halklar asimile etmilerdir. zellikle bu durum Slavlarn etnogenez meseleleri alannda ihtiyatl olmay bu hususlara dikkat edilmesini gerektirir. Dilleri karlatrmal ekilde aratran dilbilimciler Gney-Dou Avrupa halklarnn Hint-Avrupa Dil Birlii Bronz Devrine-M.. III-II. Bine kadar devam ettiini ifade etmektedirler. Bronz devrinde bu umumilik kaybolmu ve Pro-German, Pro-Balt ve Pro-Slavyan dilinin ekillenmesi Slavlarn etnogenezinde byk rol oynamtr. Kaynaklara gre II-VI. Yzylda Gotlar gneye ve kuzeye Karadeniz sahillerine yrd. zellikle bu Slav topraklarnn btnln bozmu ve Dou Slavlarnn Bat Slavlarndan ayrlmasna sebep olmutur. Artk bu devirden itibaren Jordanese gre Slavlar; Venedler, bazen de Sklaven ve Ant olarak adlandrlmlardr. Jordanes ayrca Sklavenler Tunadan Vislann yukar topraklarnda, Antlar ise Douda Dnyestrden (Dinyester) Dnyepre kadar olan topraklarda yerlemilerdir demektedir. Bylece Vened ve Sklavenlerin bir blmnden Bat Slav halklar dier blmnden ise Dou Slavlar ortaya kmtr. VI-VII. Yzyllarda Bizans ile yaplan savalarda Ant ve Sklavenler Balkan Yarmadasn alarak yerli Frikya ve llirit kabilelerini asimile edip Gney Slav halklarnn esasn koymulardr. Rus kroniklerinde ise Slav ad ilk kez Ana Vekayinamede gemektedir. Burada Slav halkndan bahsedilirken Slav dili ile Rus dilinin ayn olduu ifade edilmitir. Slav gleri srasnda Slav uluslarnn dalm ve dilleri nasl bir geliim gstermitir? SIRA SZDE
DNELM M.. I. Binyln VII. Yzyllarnda bronz devri tarihte byk bir dnme sebep olan demir devrini karlad. Bu olayn tarihi ynden nemi demirin eitli blgeS zengin O R U olmasyd. lerdeki kaynaklarnn dier metallerle karlatrldnda daha Bu ayn zamanda ekonominin daha kaliteli ve hzl gelimesine imkan yaratt. Demire geile ilgili ondan istifade eden silah ve eitli aletler yapan halklarn says DKKAT da artt. Slavlar, Litvanyallar, Latlar, Estonlar ayrca Orta ve Dou Avrupann geni bozkrlarnda yerleen halklar demire geile birlikte daha sratle inkiaf etmeSIRA SZDE ye baladlar. Demir esas olarak tarmn gelimesine olanak salad. Slav halklar komularnn [Litva, Lat, Mer, Ves, Karee, Cud (eski Estonlar)] tarm kltr ile tantlar. Orta ve Dou Avrupadaki geni bozkrlar eski devirlerden itibaren iskan AMALARIMIZ eden Slav haklar tarihi geliim seyrinde eitli ynlere yaylarak dier komu halklarla asimile olmaya balad. Slavlar kendi dil gruplarna gre Hint-Avrupa halklarna aittirler. Hint-Avrupa dil ailesini kendi aralarnda akraba K olan T dil A Pgruplar tekil etmekte ve birka dil grubuna ayrlmaktadr. Slav, Germen, Hint, ran, Kelt. Btn bu dillerde bugn de akraba kelimeler kalmtr. Slavlarn menei ve tarihi hakknda birok fikir ve teori vardr. Nestor, T E L E V Mesela, ZYON Slavlarn ilk nce Orta ve Dou Avrupada Elbe ve Dnyepr arasndaki topraklarda yaam yalnz miladn banda Balkan Yarmadasna geldiini belirtmektedir. Ba-
Dou Avrupann Slav Halklar
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
6
Skif (Saka/skit), skilerin tarih sahnesindeki yerleri Herotla balamaktadr. len krallar iin yaplan cenaze trenlerini aktaran Herodotun verdii bilgiler mezarlar rten byk toprak ynlar zerinde yaplan arkeolojik aratrmalarla desteklenmektedir. Bu tepe mezarlara (kurgan) Kafkasyann kuzeyinde kalan Kuban bozkrlarnda Krm ve Ukraynada ve Dnyepr Nehrinin alt kesimlerinde de rastlanmaktadr. skitler gebe bir halkt. Sava taktikleri baarl olduu iin ftuhat esasna dayanan gler onlar kendi topraklarnda yenemedi. skitler en gl olduklar M.. IV. Yzylda skendere de kar durabilmilerdi. Gney Rusyada gl bir askeri devlet kurmu ve yzyldan fazla bu blgeye istikrar salamlardr. Kle, balmumu, ve dier mallarn yansra yetitirdikleri tahl da ihra ediyorlard. skit sanat sava gebelerin yaam koullarna uyan farkl bir slupla gelimitir. skitler, M.. 200de Sarmatlar tarafndan yenilgiye uratlm ve Gney Rusyada yerlerini almlardr.
Rusya Tarihi
tl ilim adamlar Slavlarn vatannn ok snrl bir topran Visladan Karpata kadar olan topraklar kapsadn iddia eder. I-VI. Yzyllarn yazarlar olan Romal Pilinius, Tatsit, Ptolemaios Bizansl Prokopi Kesarski, Got Jordanes Slavlar Venedler, Antlar bazen de Slavlar olarak adlandrmaktadr. Onlara gre, eski Slavlarn topraklar Batda Elbe, Douda Oka, kuzeyde Baltk Denizine gneyde ise Harkov ve Tunaya ulamaktadr. M.S. I. Yzylda yaayan Tatsitin verdii bilgiye gre bu devirde Slavlar, Sarmatlar ile karmtr. Yunanl yazarlar da Dou Avrupay tasvir ederlerken Skifiya diyerek burada eitli halklarn bu arada Slavlarn da yaadn yazmaktadrlar. Bu Slavlarn akraba ve komular olan kabileler: Estonlar, Finler, Kareler, Mariler, Mordvalar, Verslerdir. Kama ve Ural evresinde ise Skif (Saka/skit) dnyas vardr. Herodot onlara Tissagert demektedir. Dou Avrupa halklarnn tarihinde sonradan kaybolan halklardan en ok iz brakan skit ve Sarmatlardr. M.. IV. Yzylda skitler Karadeniz etrafndaki kabilelerden Kimmerlere kar baar kazandktan sonra Balkan Yarmadasna, Kk Asya ve Kafkasyaya yrdler. Batda ise skitler Lujitsk Slavlarnn topraklarna kadar ilerlediler. Dnyeprden Batya doru gebe skitler, batya doru ise ifti skitler yaamaktayd. Dnyepr ve Tuna Nehirleri arasnda (Byk Bozkr) gebe olan skitler hkm sryordu. Bunlar zengin kabilelerdi. Kubanda, Dnyepr sahillerinde bulunan zengin kurganlar bunu ispatlamaktadr. M.. III. Yzylda Orta Krmda kurulan skit devletinin Simferopol etrafnda yaplan kazlarda merkezinin Neopol ehri olduu tespit edilmitir.
Resim 1.1 skitlere ait altn tarak Kaynak: Gosudarstvenny Ermitaj, Moskva: Sovetskiy hudojnik 1991,
I. ve IV. Yzyllarda Slavlar

Bu devirde Bat Avrupann kaderi kara topraklarda sava gebe kabilelerin yerletii topraklarda ekillendi. ifti Slav kabileler de zellikle bu kabilelere ve Karadenize saldrmaya balad. Tatsit I. Yzyla ait olan eserinde bu devirden itibaren uluslararas olaylarda artk dikkat ekici bir rol oynamaya balayan Slavlar hakknda geni bilgiler vererek onlara Vened demitir. Roma mparatorlar zellikle Trayan (98-117) Slavlar kendilerine tabi etmek isteseler de baarl olamadlar. Onlar, Gal, Britan, Germen topraklarnn bir blmn ele geirmelerine ramen Slav topraklarn igal edemediler. Tatsit, Pilinius devrindeki arkeolojik bilgilerin esasen Polonya, Ukrayna ve Belorusya topraklarnda yaayan Slavlara ait olduunu kabul etmektedir. Arkeolojik materyaller miladi ilk yllardan Slav toplumunda byk deiikliklerin baladn gstermektedir. Btn Slav topraklar iinde bilhassa gelecekte Kiyev devletinin merkezi olan Orta Dnyepr evresi farkldr. Burada sabanla yaplan tarm, zanaatkarlk, hayvanclk ve ticaret gelimitir. Slavlar Roma ehirleri ile tahl ticareti gerekletirmekteydiler. Bu topraklarda Roma paralarnn birok numunesi bulunmaktadr. Bunlar hem devletin zenginlii iin toplanmakta hem de ortak para roln oynamaktayd.
Slavlarn Gotlarla Mcadelesi

Miladi IV. Yzylda Slavlar (Antlarn) bir Germen kabilesi olan Gotlarla savamaya balad. Gotlar bu devirde Azak Denizine yakn blgelerde yayordu. Gotlar hakknda VI. Yzyl tarihisi Jordanes bilgi vermektedir. Batl tarihiler de Bat Avrupa halklarnn tarihinde Gotlarn nemine deinmektedirler. Got kabilelerden Ostrogotlarn lideri Germanih bu knezden intikamn alan 2 kii tarafndan ldrlr. Tarihiler bu Ros kabilesinden daha sonra Slav Rus kabilelerinin ekillendiini iddia etmektedirler. Bu kabilenin topraklar Dnyeprin sa mansabna dklen Ros Nehri sahillerini kapsamakta olup Gotlarn Karadeniz mlklerine daha yakndr. Germanihten sonra Vinitar da Dou Slavlarndan olan Antlarla savat. nce Antlar (Antes veya Antae) tarafndan malubiyete urad, fakat daha sonra glerini toplayarak Jordanesin verdii bilgiye gre Antlarn kral olan Bozu, ocuklarn ve beylerini idam ettirdi. Bu olay gor Bl Destannda kendini gstermektedir. Fakat Gotlarn iki yzyl kadar Karadeniz etrafndaki hakimiyetlerinin etkisi yerli Slav kabilelerinin hayatnda nispeten az oldu. Ant ve Rosomanlarn Gotlarla sava sadece Gney Slav topraklarnda ve Gotlarn kendi yaam alanlarnda meydana geldi. Bunun iin de Antlarn kendi topraklarnda yani Dnyepr sahilleri boyundaki topraklarda Gotlarn izine rastlanmamaktadr.
Slavlar ve Byk Bozkr

Orta Asyann tarm blgelerinden douya doru geni l ve yar l alanlar bulunmaktadr. Douda Moolistanda, batda Karadeniz sahilleri ve Tunaya kadar uzanmaktadr. Bu topraklarn tam kuzeyinden Sibirya, kuzey batsnda ise ifti Slav kabileleri ile snr komusudur. zellikle bunun iin Dou Slavlarnn tarihi geliiminde bozkrn nemli bir rol vardr. Bu blgenin sakinleri olan gebe kabileler-Trkler Dou Slav devletiliinin ekillenmesinde, Rus halknn ve kltrnn teekklnde son derece nemlidir. Eski devirlerde bozkrn bat blmnde skit, Sarmat ve Saklar yer almaktayd. Fakat miladn balarnda onlar dier Trk kabileleri sktrmaya balad: Bunlar bugnk Kazakistan, Krgzistan topraklarnda yaayan Trkler ve Orhon sahillerinden
Rusya Tarihi
(Hun Nehri) gelen Hunlard. Ksa bir sre sonra gneye ve batya dzenli bir yry gerekletiren Hunlar, Amuderya ve Zerefann bereketli ovalarna ayrca gney Rus bozkrlarna, Tuna ve Tisa arasndaki blgelere ulamaya almaktaydlar. Hunlar: Ruslarn ve dier Avrupa devletlerinin tarihinde ok nemli rol olan Hun kabileleri milattan nce henz Asyann derinliklerinde yaamaktayd. Hunlar ve Avarlar ine yakn, Kpaklar (Polovestler) ise Altay etrafnda gebe bir hayat srdrmekteydiler. Kaynaklar bu devirde Hun toplumunun ataerkil bir yap olduunu tasvir etmektedir. Ancak Hunlarda soy yaps dalmaya, kabile ittifaklar ve liderler meydana gelmeye balad. IV. Yzylda Hun kabilelerinin salam kabile ittifak sratle Ker Boaz vastasyla Avrupaya geti. IV. Yzyln 70li yllarnda ise Hunlar; Slavlar, Gotlar ve Roma mparatorluu zerine saldrlarda bulunmaya baladlar. V. Yzyln banda Attilann bulunduu Hun Devleti kuruldu. Merkezi Orta Tunann bozkr vadileri idi. Slavlar uzun sre onlarla mcadele ettiler. Avrupada 80 yla yakn mevcut olan Hunlarn bu devleti Attilann lmnden sonra (543) dalm oldu. Onlarn bir blm Tuna ve Karadeniz sahillerinde kald, dier blm batya - geri dnd (Hun-Eftalitler). Avarlar ve Hazarlar: Altay ve Moolistan topraklarnda 552de byk ve gl bir devlet kuruldu. VI. Yzyln sonlarnda bu devletin bat blmnde ada Kazakstan ve Krgzstan topraklarn kapsayan Bat Trk Hakanl meydana geldi. Trkler birok kez Orta Asyann zengin tarm blgelerine gelerek zamanla burada yerlemeye baladlar. Trk Hakanlnn in ve Bizans ile ticaret ve diplomatik ilikisi de mevcuttu. Ayrca Karadeniz sahili, Kuzey Kafkasya ve Volga boyu bozkrlarnda Trk devleti kuruldu. Avar, Hazar ve Bulgar. Avarlar, Hunlardan tecrbeyle VI. Yzylda Slavlar zerine hcum ederek Tuna ve Karpat arasndaki topraklarda sava bir devlet olan Avar Kaanln meydana getirerek bu devletin IX. Yzyln balarna kadar yaamasn saladlar. 394de Bat Hun mparatorluunun yklndan sonra 200 kadar Trk kabilenin birleerek kurduu Avar devletinin topraklar Dou Trkistandan Manuryaya kadar uzanmaktayd. Bu devlet 552de Gktrklerin hakimiyetine geti. 558de Kafkasyann bir blm ve Karadenizin kuzey sahillerini ele geiren Avarlar, Bizans sahillerine ulaarak 560da bugnk Dou Avrupa ovalarnda Dzeyl Hann komutasnda Avar Kaanln kurdular. Bizansn dou ve kuzey kabilelerine saldran Avarlar Pannoniyay ele geirdiler ve Tuna etrafna yerlemi Slavlar dattlar. striya ve Dalmaya da Avar Kaanlnn terkibine katld. Elbe Nehri sahilindeki savata Franklar yenen Avarlar, Frank Kral Sigiberdiyi esir ettiler. Merkezi, Gney ve Gney Dou Avrupaya zellikle de Gney ve Bat Slavlarnn yaadklar topraklara yerleen Avarlar, Sasaniler ile birlikte Konstantinopolisi 619 ve 626da kuatmalarna ramen ele geiremediler. Bu malubiyet ve 630da hkmdar Bayan Hakann lm itaat altna alnan halklarn isyanna sebep oldu. Sonuta Aa Tuna boyu Bulgarlarnn, Balkan Yarmadasnn byk bir blm Hrvatlarn, Bohemya blgesi ise eklerin eline geti. 791 ve 796da Frank Kral Byk Krala malubiyetinden sonra Avarlar, Avusturya, Bavyaray kaybettiler ve bakentleri 805de Byk Kral tarafndan igal edildi. Bundan sonra Avarlar sadece Macaristann dousunda Rusyann ve Bulgaristann kuzeyindeki topraklar ellerinde tutabildiler. Buradaki Avarlar daha sonra gelme bir halk olan Madyarlarla (Macarlar) birlikte 894-895de Macaristan Kralln kurdular. Avar Hakanlnn sadece Slavlarn deil, btn Avrupa tarihinde nemli yeri vardr. Avrupa ktasnn bir hayli blmn ieren Avarlar bugnk Macaristan, Hrvat, Arnavut, Avusturya ve Bavyera Almanlarnn ve Bulgarlarn kltrel hayatn-
da nemli rol oynamlardr. Birok tarihi ormanlarda yaamay renmi Slavlarn Avarlardan devlet kurmay ve savamay rendiini yazyordu. Bat Slavlarnn Avarlarla ilgili birok rivayet ve masallar vardr. Bugn de ek, Slovak ve Leh dillerinde Avar (Obor/Obri) kelimesi byk, kudretli anlamlarnda kullanlr. VII-X. Yzyllarda Bat Avrupada hkm sren Trk devletlerinden biri de Hazar Kaanl idi. Topraklar Karadenizden Hazar Denizine, Kama Nehrinden Azerbaycann gneyine kadar uzanmaktayd. Hazarlarn banda bulunan Hakann ahsiyetinin ilahiletirilmesi onun dnyevi hakimiyetinin snrlandrlmasna sebep oluyordu. Dnyevi hakimiyet ise Hakan karsnda sadakat yemini eden Han Beyinin elinde toplanmt. Hazarlarn devlet dili Trk dillerinin bat koluna ait olan Hazar dili olup Runik alfabe kullanlmaktayd. Hazarlar topraklarnda Hristiyanlk, Yahudilik ve slam dini yaylana kadar Tanrya inandlar. Bununla birlikte kendi eski Trk dini inanlarn korumalar Hristiyanln yaylmasna engeldi. VIII. Yzyln sonlarnda Hazar ynetici snf dnyann gelimi dinlerinden birini benimsemeye karar verdiinde yaplan seim slamiyet ve Hristiyanlk arasnda gereklemedi. Tercih edilen din Yahudilik idi. Yahudilii devlet dini ilan ederek devleti Bizans mparatorluu ve Arap hilafeti ile kar karya getirmenin yan sra kendilerinin imparator ve halife ile ayn seviyede bir hkmdar olduunu gstermek istiyorlard. Bundan ksa bir sre sonra Hazar Kaanlnn byk ehirlerine, Kuzey-Dou randan ve Bizanstan pek ok Yahudi aile g etti. Hazarlar, Slavlarn genellikle btn Dou Avrupann tarihinde mhim rol oynamtr. Bu devlet son derece tehlikeli bir dman olan Araplarn kuzeye doru hcumlarn engelleyen s vazifesi stlendi. Hazar Kaanlnn en gl devri VIII-IX. Yzyllar Dou Avrupa tarihinde Hazar Bar Devri (Pax Hazarica) olarak adlandrlmaktadr. Bu devirde Slav kabileler Hazarlarn kabul ile Desna ve Dnyepr Nehirleri arasndaki topraklara g ederek bu blgeye yerletiler. Arap ordular ile uzun sreli savalar yapan Hakanlk kuzeye doru ekilirken bunun sonucunda bu topraklarda yaayan Dou Slavyan kabileler Polyanlar, Severyanlar ve Vyatiiler Hazarlara tabi olarak her evin gm sikke ve krk (tilki vb.) demesini kabul ettiler. Rus yllklarnn yazdna gre Hazarlar ormanda yaayan Polyanlar buldular ve onlardan vergi demelerini istediler. Polyanlar her ev bana bir kl yapp vermeye raz oldular. Dou Slavlar ile birlikte Mariler, Mordvalar ve Udmurtlar da Hazarlara vergi demekteydi. zellikle Dou Slavlar da Hazar Hakanlnn zayflamas srecinden istifade ederek bu ok tehlikeli komusunun yklmasnda byk rol oynadlar. Gl ekonomik pazara, zengin kltre, eitli halklar birletirmi gl merkezi ynetime sahip olan Hazar Kaanl kk hanlklara blnd. Bundan faydalanan Kiyev Knezi Svyatoslav, Hazarlara kar 965de yedi yl devam eden bir sefere kt. Hazarlarn ok zengin ehirlerini yamalayarak buraya ciddi bir darbe vuran Svyatoslav, Dnyepr etrafnda baka bir Trk halk olan Peeneklerle yaplan bir savata ldrld. Bundan sonra XII. Yzyla kadar baz kaynaklarda bahsedilse de Hazar Hakanl artk eski gcn ve siyasi nemini tekrar kazanamad. VII-IX. yzyllarda Hazarlar hakimiyetlerini Krm, Azak evresi ve Bulgar kabileleri zerinde de kurmulard. Hazar Hakanl dahilinde Slavlar Aa Don sahillerinde yaamakta olup Hakanlk artk feodallemeye doru gidiyordu. dil Bulgarlar: Azak Denizi sahillerindeki blgelerde gebe hayat sren Bulgar kabileler Avar ve Hazarlarla akraba olup Trk dil ailesine mensuptular. VII. Yzylda Bulgar kabileler drt gruba ayrld: Birinci ve kinci grup (Kara Bulgarlar) yine Azak evresinde yaarken nc grup Batya yneldi ve VII. Yzyln sonla-
10
Rusya Tarihi
rnda dnyadaki Slav kabileleri kendine tabi klarak burada yerletiler. Drdnc grup Bulgarlar (Gm Bulgarlar) Orta dil boyuna geldiler, yerli kabileleri itaat altna alarak burada XIII. Yzyla kadar mevcut olan ve dil Bulgar Devleti olarak adlandrlan devletin temelini attlar. Bakent, dilde bulunan Bulgar ehri oldu. dil Bulgar Devletisnin ekonomisi tarma ve hayvancla dayanmaktayd. X. Yzylda slamiyetin kabul edilmesi Orta Asya ile ilikilerin de gelimesine yol at.
Slavlar ve Bizans
Roma mparatorluun dou blm olan Bizans kendi snrlarn, askeri gcn salamlatrrken, devlet idaresinin gc ve Hristiyan kilisesinin etkisi adna yama ve talana dayanan ilikileri gizlemeye alyordu. Slavlarn bu devirde yzyllk mcadelenin sona erdirilmesinde de etkileri oldu. Bizans emlaknn tahminen yars ele geiren Slavlar sosyal hayatta toplumun roln glendirerek Bizansta artk olumaya balayan feodalleme srecine de imkan saladlar. Bizans VI. Yzylda byk bir devletti ve Kk Asya, Balkan Yarmadas, talya, Kuzey Afrika ve Karadeniz sahili topraklarn byk bir blmn ieriyordu. Slavlarn Bizans mparatorluu ile ilk mcadelesi V. Yzyln sonu VI. Yzyln balarna dayanmaktadr. Bu devirde imparatorluk, kaytlarn skit ve Gotlar dedii kabilelerin yryne maruz kald. Bu kabilelerin iinde Slavlar da vard. VI. Yzyln balarnda Konstantinopolisin savunma gcn arttrmak iin Karadenizden Marmara Denizine kadar uzanan ve uzun duvarlar denilen istihkam hatlar ina edildi. mparator Justiniaus devrinde (527-565) Slavlarn saldrlar aralksz devam etti. Don ve Karadeniz sahilinde yaplan istihkamlarla da Slavlar engellemek mmkn olmad (bu amala baz Slavlar askeri hizmete celp edilmeye baland) ve ayn zamanda Slavlarla mcadele iin Hunlarla da ittifak saland. Bizans gibi gl bir devletle tek bana mcadelenin imkansz olduunu gren Slavlar askeri kuvvetleri tek bir noktada toplayarak hareket etmek gerektiini anladlar. VI-VII. Yzyllarda ekillenen Slav kabile ittifaklar artk bu grevi stlenemediler. Ancak Bizans mellifleri bu devirde imparatorluk zerine yaplan askeri seferlere katlanlara Slav deil, onlarn eski adlar olan Vened ve yeni ad olan Sklavin kavramlarn kullandlar. Skloven-Sloven-Slovenler denildiinde onlar Vened topraklarnn en u blgelerinde yaayan Slavlar dikkate alyorlard. IX-X. Yzyllardan itibaren ise artk Slav kelimesi kullanlmaya baland. Slavlarn corafi arazisi Tuna Nehrinin kayna topraklardan Douda Dinyestere kadar uzanmaktayd. Dinyesterden teye ise Antlarn topraklar balyordu. VI. Yzyl mellifleri Slavlarla Antlar arasnda dillerinin, adet-ananelerinin ve d grnlerinin ayn olduundan yola karak aralarnda hi fark olmadn kaydetmektedirler. Slavlar Bizans zerine ilk yrylerine Tunann gerisinden balayarak Konstantinopolise kadar Balkan Yarmadasnn topraklarn talan ederek byk bir ganimetle geri dndler. Onlarn devaml hcumlar VI. Yzyln 20li yllarnda daha da artt. VI. Yzyln ortalarnda zellikle Justiniausun halefleri devrinde Slavlar toplu bir ekilde Balkan Yarmadasnda yerlemeye balad. Bundan rahatsz olan mparator Mavriki ordularn arkadan darbe indirmek iin Tuna sahillerine gnderdi. Ancak Slav topraklarnda klanmas emrini alan ordu isyan etti ve bu srada Mavriki ldrld. Bylece Slavlar yerletikleri topraklardan kartmak mmkn olmad. mparator rakli devrinde (610-641) Douda kazanlan baarlarla Bizansn gc daha salamlat. Ancak Araplarla savaan rakli Slavlara mukavemet gsteremedi. Bizans ve Avarlar arasnda belli bir mesafe kurmak hatta imparatorluun bir blmnden tavizde bulunmak durumunda kald. Bylece artk VII. Yzylda Slavlar b-
11
tn ada Bulgaristan ve Gney Slav halklarnn yaadklar topraklar iskn ederek Yunanistann ilerine kadar Pelopones ve hatta Kk Asyaya kadar ulatlar. Slavlar da eski Alman ve eski Trk kabileleri ile birlikte yrylerinde yama ve talana dayal idareye son vererek onun yerine feodal bir toplum yaratm oldular.
DOU SLAV DEVLETNN KURULMASI VE KYEV RUSYASI Devletin Kuruluundan nce Slavlarn Toplumsal ve Siyasi Yaps
Roma mparatorluunun milattan nce k btn dnya halklarnn tarihine tesir etti. Kleliin ykln zorunlu hale getiren artlarla, yeni yeni retici glerin eski retim mnasebetlerine uymas, klelerin emek haklar, i aletlerinin dk seviyede olmasyla birlikte bunu hzlandran, etkenler de vard. En nemlilerinden biri halklarn byk g srasnda (III-VI. Yzyllar), gebe halklarn saldrlarnn ok byk oluu idi. Uzun sre Roma mparatorluunun kle pazar olarak bakt bu halklarda devrin ilkel yaps kmeye balad ve bu halklar gl kabileler etrafnda birleerek zengin Roma mparatorluu zerine hcumlara balad. Bu kriz durumundan tek k yolu, elde edilmi yeni retici glerin seviyesine uygun yeni retim ekillerine gemekti. Devrin gelimi ky ekonomisi her aileye tek bana zgr alma imkan salarken kendi emeine de ilgiyi uyandrd. Genellikle Slav halklar dnya tarihinde ilkel toplum sisteminden dorudan feodalizm cemiyetine girmi halklardan kabul edilmektedir. Slavlarn feodal cemiyete girii dier Avrupa halklarndan biraz daha ge bir dneme tarihlenmektedir. Eer Avrupada ou topraklarda V-VI. Yzyllar feodal mnasebetlerin meydana gelmesi devri olarak kabul edilirse Slavyan halklarda bu sre VIII-IX. Yzyllarda meydana geldi (klelik ilikileri ve devletlerin kuruluu iin gereken artlar, baz ekonomik sosyal artlar esasen Orta ve Dou Avrupada yaayan eitli Slav halklarnn topraklarnda mevcut deildi). VI-VIII. Yzyllarda Slav kabilelerinin ekonomilerinin temelini tarm oluturmaktayd. Bunu yazl kaynaklar ve arkeolojik buluntular ispatlamaktadr. Esasen buday, avdar ve dar ekiliyordu. Toplanan tahl rnleri zel hazrlanan kuyularda saklanmakta idi. Tarm aletleri genelde ziraat ciddi deiikliklere urad. Orman alanlarnda ormanclk yaygnd. Aalar kesilip yakldktan sonra arazi ekilirdi. Yeni, daha gelitirilmi tarm sistemleri ise topraklarn dinlendirilmesi ve buna bal olarak dzenli tarm sistemleri yaplmas, yeni i aletlerinin meydana gelmesi ve tarm tekniinin gelimesi tek bana ekonomi yapmay sadece aile gruplarna deil ayrca her kk aileye de mmkn hale getirdi. Slavlarn iktisadi hayatnda tarmla birlikte hayvanclk da byk rol oynuyordu. VI-VIII. yzyllarda byk ve kk ba hayvan, domuz ve at srleri yetitirilmekteydi. Eski Slav topluluklar avclk ve balklkla da meguldler. Bu dnemde zanaat da gelime gsterdi. retim tekniinin giderek gelimesi, zanaat faaliyetlerinde yeni i aletlerinin meydana gelmesi almalarn gelimesine ve bu ilerin ekonomik faaliyetlerden ayrlmasna yol at gibi yeni feodal ilikilerin kurulmasnda da byk rol oynad. Eski Slav evlerinde demirin imaline de rastlanyordu. Elde edilen demir yer alt kil veya ta sobalarda eritilerek imal edilmekte ve bundan eitli i aletleri ve silah yaplmaktayd. Slavlar ayrca renkli metallerin de ustalar idi. VI-VIII yzyllarda Slav zanaatkarlar karmak teknolojiler-
12
Rusya Tarihi
den istifade ederek renkli metallerden ziynet eyalar yapmaktaydlar. mlekilik de gelime gstererek eitli trde gnlk hayat iin kaplar ortaya kt. Aa ve kemik zerindeki ilemelerde zellikle byk ustalk gsterilmiti. Yaplan gemiler salamlk asndan fark edilir ve bu gemilerle sadece nehirlerde deil, uzak denizlere de gidilirdi. Bu devirde Slavlar komu lkelerle ticaret ilikilerini de arttrmlard. Bunu Slav yerleim merkezlerinde arkeolojik kazlarda bulunan ok saydaki Roma, Bizans sikkeleri de ispatlamaktadr VI. Yzyldan sonra Slavlar ayrca kle ve esirlerin ticaretiyle de megul olmaya baladlar. Proto-Slavlar nehir kenarlarnda yerlemilerdi. Evleri iki tipte idi. Topran stnde tamamen aatan (ahaptan) yaplan evler ve yer alt kazma evler: Evlerin damlar kam ve aala rtlyd. leri kilden yaplan sobalarla stlmaktayd. Evlerin yannda erzak koymak iin zel saklama yerleri ina edilirdi. Bylece VI-VIII Yzyllarda Slavlarda retici gler nemli lde gelimeye balamt ki, bunun neticesinde onlar dier Avrupa halklar ile birlikte hareket etmeye baladlar. IX. Yzyla doru Slavlarn yerletii topraklar daha da geniledi. Onlar Dou Avrupada kendi topraklarndan baka farkl kavimlerin topraklarnda da (Ladoga evresi ve Yukar dil) iskan etmeye baladlar ve VI-VIII. Yzyllarda Karadeniz etrafndaki topraklar da koloniletirdiler. Dou Slavlarnn aa gruplarnn yerletii topraklar, Dnyepr, dil ve Dou Dbinann yukars, Volhov ve lmende Slovenler, Pripet ile Berezina arasnda Dregoviler, Soy Nehri topraklarnda Radimiler, Desna, Seym Nehirleri boyunca Severyanlar, Oka Nehri boyunca Vyatiiler, Dnyeprin her iki sahili boyunca (Kiyeve yakn) Polyanlar, Uj Nehri boyunca Drevlyanlar yerlemekteydi. Genellikle Slavyan gruplarn ayrlmasnn VI. Yzyln otuzlu ve krkl yllarndan itibaren balad kabul edilmekledir. Gney Slavlar gibi tannan Bulgar kabileler Azak Denizinin Kuzey ve Dou sahillerinde yerlemilerdi. Onlar Tuna Nehri boyundaki topraklarda yerlemeye baladlar. Hrvatlarn ve Slovenlerin atalar da (VI. Yzylda) bu corafyaya yerlemilerdi. Bat Slavlar ise Elbe, Oder ve Visla Nehirleri havzasnda bulunmaktaydlar. Sobor Nehri havzasnda yerleenler Srp-Lujitsk kabile ittifakna dahil olan Bat Slavlar (Polyaklar) orta ve aa Elbe Nehri sahilinde daha erken iskan etmiler ve gittike burada daha sk yerlemeye balamlard. Douya doru Baltk Denizi sahillerinde Pomaryan gruplar da (Polyaklarn dier kolu) bulunmaktayd. Bunlar kaynaklarda bazen Baltk Slavlar ve Polyaklar olarak da adlandrlmaktayd. Yukar Elbede ve Morav Nehirleri boyunca ek Morav kabileleri ve kuzeyde Karpat Dalarnn gney eteklerinde Slovaklar yerlemilerdi. Bu devirde Slavlarn toplumsal idaresinde de kkl deiiklikler meydana geldi. VI-IX. Yzyllar arasnda kabile mnasebetlerinin dalmnda youn bir sre balamt. Soyu topluluklara dahil olan farkl ailelerin eitli kollar ve tarm alanlarnn eitsizlii cemiyetlerin dalmasna, yeni ekonomik temelde oluan komuluk veya toprak ittifakna geiin meydana gelmesine sebep oldu. Bu cemiyetlerin iinde ahsi mlkiyet anlay da gelimeye balad. Tarmn gelimesi, sanatn tarmdan ayrlmas, cemiyetlerin komuluk veya toprak ittifak ile karlanmas, emek eitsizliinin meydana gelmesi sonucunda ahsi mlkiyetin gelimesi btn bunlar yeni feodal mnasebetlerin meydana gelmesinin ve ard ardna ilk feodal devletlerin kurulmas iin gerekli artlar hazrlam oldu. Bylece bu sre ilk kez Bat Slavlarnda Samo Knezliinin, olumasna yol at. Samo Knezlii Slavlarn Bat Slavlarnn (ksmen de gney Slavlarnn) tarihinde meydana gelen ilk byk birleme kabul edilmektedir. Bu kurum VII yz-
13
yln ilk yarsnda Bat Slavlarnn Avar ve Franklarla yapt mcadele srecinde kurulmutur. Bu birleme hakknda tek bilgi devrin ada olan bir Frank kroniinde Psevda Fredegorda(VII. Yzyl) vardr. Kronik yazar tarafndan kaleme alnmtr. nc yazar 658de kronii yeniden dzenlemi Samo Knezlii hakknda da bilgiler eklemitir. VI. Yzyln ikinci yarsndan itibaren Orta Avrupadaki birok kabile ve bu arada Slavlarn da bir grubu, Trk asll Avar Hakanlnn hakimiyeti altna girdi. Avarlar, Pannoniyi ele geirerek burada kendilerine tabi kldklar halklar zerinde hkm srmeye baladlar. Psevdo Fredegor kroniine gre, 623de ek lkesi ve Morovyada yaayan Slavlar, Avar Hakanlna kar isyan etti. Bu isyana Frank tccar Samo komuta ediyordu. Onun liderliinde lke Avarlardan kurtuldu ve Samo knez seilerek 658e kadar lkeyi idare etti. O, hakimiyetinin balarnda Avarlarla, daha sonra da Franklar ile mcadele etti. Frank kral Dagobertin askerleri Slavlar tarafndan kesin bir yenilgiye uratld. Bu galibiyetten sonra Samo Knezliine Srp Polablar da katld. Ancak Samonun lmnden sonra knezlik hzla kt. Bu kurum ksa mrl olmasna ramen ilk Slav feodal devletinin kurulmas srecinde nemli bir rol oynad.
Kiyev Devletinin Teekkl

Dou Slavlarn IX. Yzylda meydana gelen ilk feodal devleti, Slavlar arasnda cemiyetin snflara blnmesi sreci sonucunda kuruldu. Bu devletin menei hakknda bugne kadar devam eden birok teori vardr ve tartmalar bugn de devam etmektedir. I. XIV-XVII. Yzyllar Rus tarihilii; Rus devletinin tarihini Dou Avrupann komu halklar skit, Sarmatlarla ilikilendirmi ve Rus kelimesinin meneini Sarmat asll Rksalan kabilesinin adndan aldn iddia etmilerdir. II. XVIII. Yzylda Rusyaya davet edilen Alman tarihiler Bayer, Miller ve Schlzer Norman teorisinin temelini atmlardr. Eski Rus yllklarn dikkatle renen bu Alman bilim adamlar Rus devletinin temelini Dou Slav kabilelerinin devleti ile Norman asll Vareglerin koyduunu beyan ettiler. yle ki, ieride knezlerin ve onlarn durijinalarnn keyfi hareketlerinden usanan Slavlar bir temsilci gndererek Rurik, Sineus, Truvor adndaki kardei bir dzen yaratmak ve yneticilik yapmaya davet ettiler. Gemi Yllarn yks yllnda onlar geldiklerinde btn Ruslar toplayarak kendileri ile birlikte getirdiler denilmektedir. Bu ilk Alman bilim adam Rus adnn zellikle Vareg Rus kabilelerinin adndan alndn sylemektedir. Vikingleri veya Viking lkesini karlayan bir szck olarak Rus, Vikinglerin kendi lkelerinde bilinmemektedir. Anti Normanist tez ise Vekayinamede yer alan Rhos ya da benzer szcklerin gneyde Viking etkisi grlmeden nce de kullanlmakta olduuna dayanmaktadr. Ayrca eski kaynaklarda Rus szc Vikinglerin ulat Novgorod blgesi iin deil, Kiyev iin kullanlmaktadr. Kiyev yaknlarndaki bir rmak da Ros adn tar. Rus kelimesinin mahiyeti, anlam ve ortaya k srecini deerlendirin. SIRA SZDE Az ok niter denilebilecek bir Rus Devletinin kuruluu IX. Yzyln ortalarnDNELM da gereklemitir. Bu dnemde balarnda Rurik (Rorich veya Roderic) adl bir nder olduu halde bir grup Viking ak bir davetle Novgorod ynetimini ele alO R U m onu izleyenler de bu ynetimin etki alann gneye doruS yaymtr. Vekayiname yazar Slavlarn bugnk Rusya denilen topraklara g veya nfuzu ile ilDKKAT
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
14
Rusya Tarihi
gili kk topluluklarn daha geni kabile birimlerinde toplanmasnn hangi zaman diliminde gerekletiine ilikin bir tahminde bulunmaz. Gney Rusya topraklarnda Slav varlna ilikin kesin deinmeler ancak VI. Yzyl ortalarndan balayarak nce Bizans daha sonra Arap tarihi ve corafyaclarn almalarnda mevcuttur. Yllklara gre Rurik Novgoroda knezlik yapt Ayn devirde efsaneye gre karde Kiy, ek ve Horiv tarafndan esas konulan asl knezler Polyanlarn topra olan Kiyevde, hakimiyet de dier Varegler olan Askold ve Dirin eline geti. Rurikin izniyle Kiyevi ele geiren bu Vareg nesli buradan Konstantinopolise (stanbul) hcum etti. unu da belirtmek gerekir ki, Varegler gelene kadar bu topraklarda Dou Slav kabileler olan Krivi, Polyan, Muromlar vb. yaamaktayd (XV. Yzyl Novgorod yllklarna gre Rurik Novgoroda orann durijina lideri olan Kostamsl davet etti) Bylece Rus yllklar eski Rus devletinin meneinin Vareg asll bir slaleden geldiini ve Rus devletinin adnn da Vareg Rus kabilesinin adndan alndn yazmt. Daha sonra XV-XVI. Yzyllarda merkezilemi tek Rus devleti kurulan devirlerde Novgorodu idare eden Rurikoviler kendi soylarnn ve devletin tarihinin daha eskilere gittiini ispatlamak iin bundan daha gl bir iddia ileri srdler. zellikle bu devirde Tverli din adam Spiridion, Byk Vladimir knezleri hakknda bir yllk yazd. Bu esere gre Rurikin asl Prusdan knezlik yapmaya davet edilmi olan Avgusttan gelmekteydi. Bu Moskova knezlerinin asl Vladimir knezlerinden geerek Avgusttan balar tezi daha sonra Byk Moskova Knezliinin resmi teorisine dnt.
Norman (Viking/Vareg) Teorisinin Oluumu

zellikle I. Pyotrun 1724de kurduu Petersburg limler Akademisine davet ettii Alman bilim adamlar Johann Bayer, Herard Fredrich Miller ve daha sonra August Ludwig von Schlzerin verdii bilgiler dorultusunda Norman (Viking) Teorisi ortaya konuldu. Onlar gerekte Rus devletini kimin kurduu deil, Rus kelimesinin menei ilgilendirmekteydi. I. Pyotrun lmnden sonra arie Elizaveta Petrovna, Lomonosova bu devire ait genel bir kaynak hazrlanmasn istedi. Lomonosov Anti Norman grte olup deil Varyaglar hatta Roksalan aklamasn dahi kabul etmiyordu. XVIII. Yzylda II. Katerinann hakimiyete gelmesi ile bu ciddi tartmalar da bitti. XVIII.-XIX. Yzyllarda byle bir tartma olmad. erdatov, Karamzin, XX. Yzyln bandaki tarihiler Pokodin, B. Klyuevski, M. N. Pokrovski gibi tarihiler Norman teorisini sakinlikle karladlar ve bunu kabul ettiler: Sadece Sovyet tarihiliinde 30lu yllardan balayan Norman teorisi tartmalar bugn yeniden gndeme geldi (hatta Sovyetler Birlii dneminde bu izah kabul edenler uluslararas emperyalizmin casuslar olarak adlandrlrlard). Genelde ksmen de olsa en objektif ve inandrc teori, Rus devletinin Slav asll olsa da Balt kabileleri ile asimile edilmi ekilde Varegler tarafndan temelinin atlm olduudur. Eer bu sava, sert ve adil kabileden bayraklar olmasayd, Dou Slavlar yeniden Bizansa kar hcuma celp edilecekler ve bylece kuzeyle gneyin birlemesi ve devletin kurulmas sreci ok uzun sre aksayacakt (Bat Slavlarnda olduu gibi). Ayrca eski Rus devletinin yerinde daima birbiriyle savaan kk knezlikler mevcut olacakt. Feodal devletin kurulmas sreci feodal mnasebetlerin ve feodal toplumun antogonist snflarnn uzun sreli ekillenmesi devrinin neticesidir. Dou Slavlarnda ise bu sre bilhassa gneyin orman-bozkr blgelerinde IX.-X. Yzyllarda daha ok gelimiti. Artk cemiyete ait topraklar ele geirmeye balayan durijina liderleri feodallere, kabile knezlerine, kabile ittifakla-
15
r ise feodal devlete dnmeye balad. ekillenmekte olan feodal snfn salam, gl devlet ynetimine ciddi olarak ihtiyac vard. Yllklar baz Polyan, Drevliyan, Polotsk, Sloven ve Dregoviler gibi baz knezlik-federasyonlar hakknda da bilgiler vermektedir. Doulu birok yazar da eski Rusun payitahtnn Kiyev (Kuyaba) olduunu yazmaktadr. Knez Olegin X. Yzyln balarnda Bizans ile imzalad anlamada artk feodal hiyereri grlmektedir. Boyar, knez (mesela ernigovda, Rostovda, Polotskta) ve nihayet egemen Rusun byk knezi vb. Dou kaynaklar Byk Knezi Rus Hakan olarak adlandrmakta, onu g ve kudretine gre devrin en kuvvetli devletlerinin Avar ve Hazar Kaanlklarnn liderleriyle e tutmaktadr. 839dan itibaren Byk Knez unvan Bat kaynaklarna da girer (Bertinian yllklar). Btn kaynaklar Rusun payitahtn anlaml bir ekilde Kiyev olarak gstermektedir. Gemi Yllarn yksnde eski Rus devletinin IX. Yzyln ilk yarsndaki terkibine Polyanlar, Severyanlar, Drevliyanlar, Dregoviler, Poloanlar ve Novgorod Slovenleri vb. mstakil kabile ittifaklar da dahil edilmektedir. IX. Yzylda Rus devleti, Dou Slavlarnn yardan ounu kendinde birletirerek Baltk boyu ile dil boyu halklarndan vergi alan byk bir devlete dnt. lk knezlerin Kiy slalesinden olduu tahmin edilmektedir. Onlarn son temsilcileri Askold ve Dirdi. Rus savalar 860da Konstantinopolise (stanbul) kadar ilerlediler. Bunun sonucu Ruslarn Avrupa tarihine girileri oldu. Bundan sonra Vikinglerin Baltk Denizini IX. Yzylda belki daha nce atklar bilinmektedir. Ana Vekayiname, Konstantinopolis ticaret rotasn Vikinglerden Yunanllara giden uzun bir yol vard eklinde anlatmaktadr. Bu rota Finlandiya Krfezinden balayarak ksa Neva Nehri boyunca Ladoga Glne oradan Volkov boyunca gneye inip Novgoroda ve lmen Glne sonra Lovat izleyerek Valday tepelerine ulamakta daha sonra Dnyepri izleyerek Kiyeve varmaktayd. Burada toplanan ticaret filosu, baharda buzlarn zlmesiyle sular kabaran Dnyepr boyunca gneye yol alyordu. Gney Ukraynada deiime uram kayalklarn oluturduu kntlar nedeniyle nehrin kollara ayrld noktada bir dizi elalenin evresini dolamak gerekmekte idi. Sonra bir adada toplanan filo, Karadeniz kys boyunca ilerleyerek Konstantinopolise geliyordu. Vikingler bu ehre Miklagarth, Slavlar ise imparator ehri anlamnda Tsargrad adn vermilerdi. Rurikin hangi tarihlerde Novgoroda yerletii bilinmemektedir. Vekayinamede Rurikin, Novgoroda 862 veya 874te geldii gsterilmekte ise de bunu teyit edecek bir baka kaynak mevcut deildir. Bununla beraber 862 yl Rus devletinin balad tarih olarak kabul edilmitir. Rusyann ilk hkmdarlar bir sis perdesi altnda kalan belirsiz kiilerdir. Bilhassa hanedanln kurucusu olan ve ad sadece Gemi Yllarn yksnde geen Rurik neredeyse tamamen efsanevi bir kiiliktir. Kiyevin daha sonraki knezleri Oleg, gor, Svyatoslav, Yaropolk, Aziz Vladimirin faaliyetleri ou kez folklorik elerle bezense de zamanla belirginleen tarihi kimlikler olarak ortaya kmaktadrlar.
16
Harita 1.1 Dnyepr (Viking) Ticaret Rotas Kaynak: Milner, R.G- Dejevskiy, N, (1993), Rusya ve Sovyetler Birlii Tarihi, letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, VIII. Cilt, ev. Metin ulhaolu, stanbul: letiim Yaynlar.
Rusya Tarihi
Rus devletinin ilk tarihi simas Rurikin yakn akrabas olduu anlalan Olegtir. Oleg, Novgorod evresinde hkm srmekle kalmad ve Dnyepr boyundaki Slavlar da idaresi altna alarak, Byk Ticaret Yolunu ele geirmek gayesiyle gneye inmeye balad. Yukar Dnyeprdeki Smolensk ve Liubech ehirlerini ele geirdikten sonra Kiyeve geldi. Buraya hakim olan Askold ve Dir adl Varegleri ldrterek Kiyevi ele geirdi. Kiyev corafi ve stratejik adan ok nemli bir konumda idi. skandinavya-Bizans ticaret yolunda olduu gibi, Hazarlar zamannda mhim bir ticaret ve idare merkeziydi. ehrin mdafaa iin elverili olmas Olegin merkezini kuzeyden gneye nakletmesinde belirleyici oldu. Olegin Kiyeve yerlemesiyle Rus devleti kuruldu ve Kiyev devri balad.
SIRA SZDE
Normanlar (Vikingler) SIRA SZDE ve Slavlar arasndaki siyasal ve sosyal ilikileri aklaynz? Olegin hkm srd yllar halkn hafzasnda yaamakta olup lm (912?) D N bugne ELM ile ilgili maniler kadar ulamtr. Fakat genelde ele alndnda Vareglerin Rusun tarihindeki rol Peenek ve Kpaklardan (Polove) ok daha azdr. Eski S O Rkurulmas U Rus Devletinin srecinde Fin-Ugor asll ve Baltk dilli kabilelerin de etkisi vardr. IX. Yzylda kurulan Rus devleti Orta Dnyepr boyu ve Kiyev topraklarn kapDKKAT sayan Kiyev ve Novgorodun birlemesi ile sona erdi. Bu olay Knez Oleg ile balamakta olup bakent de tarihi gelenekler ve tarihi corafi konumuna gre Kiyev SIRA SZDE olarak belirlendi.
AMALARIMIZ
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
SIRA SZDE
SIRA SZDE
17
DNELM S O R U
Olegten sonra Kiyev tahtna Rurikin olu gor geti. gor, 941de Bizansa byk bir sefer dzenledi, ancak Bizans bu saldry engelledi. 943-944de KaradeS O R U nizden hareketle Kuban Nehrini takiben Kuzey Kafkasyaya geldi ve oradan da Hazar Denizine kt. gorun Bizansa yenilgisinden sonra 945te yenilenen bir ticaret anlamas yapld. Ancak Ruslar asndan Oleg zamanndaki daD K anlamadan KAT ha dk seviyeli oldu. gor, Slav topluluklar daimi bir bask altnda tutmas ve koyduu ar vergiler yznden isyan eden Drevliyan kabilesi tarafndan ldrlSIRA SZDE d. Olu Svyatoslav ok kk olduu iin devletin idaresini annesi Olga ald. Olga, 17 yl boyunca tahta vekalet etti. Olgann Hristiyanl kabul etmesi, 957de mparatoru ziyaret etmek amacyla Konstantinopolise gidii AMALARIMIZ ve naiplii sresince yapt faaliyetler onun tarihte saygn bir kiilik olarak anlmasn salad. The Cambridge History of Russia. From Early Rus to 1689, vol 1, ed. K Mauren T A P Perrie, Cambridge University Press, 2006, s. 56-63.
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Slav Topraklarn Genel Devlet Sisteminde Birletirilmesi TELEVZYON

Sosyal Yap
Bu devirde ekonominin temelini farkl ekilde yaplan sabana dayal tarm tekil NTERNET ediyordu. Tarm aletleri gelime gstermekteydi. Gneyin verimli kara toprak (ernozem) blgesinde gelimi tarm kltr kuzeye doru yaylmaktayd. ki ve tarlal ekin sistemi tercih edilmeye baland. zgr kyller kk topluluklar halinde genelde blgesel veya klan komnleri iinde rgtlenmi bir ekilde yaamaktaydlar (bu toplulua mir ve verv deniliyordu). Topluluun yeleri eitli sorumluluklara sahiptiler. Toplulua hem ifti kyller hem de zanaatkar kyller dahildi. Farkl topluluklar arasnda kltrel ilikilere nispeten ekonomik ilikiler zayft. Kyl cemiyetleri btn feodalizm srecinde mevcuttu. Devlet topraklarnda yaayan kyller (bunlara zgr kyl de denilmekteydi) Knez hazinesine vergi demekte ve feodale kiisel ballklar bulunmamaktayd. Fakat bu topluluklarn says gittike azald ve sonunda sadece kuzeyde kald. Bu devirde emlak eitsizliinin artmasyla toprak zerinde feodal mlkiyet kurulmaya balad. Toplum mlkiyeti olan tarm alanlarnn bir blm ayr ayr feodallerin ve kyllerin ahsi mlklerine geti. Bylece reticilerin bymesi ve toprak zerinde ahsi mlkiyetin artmas feodal ve kyl snfnn meydana gelmesine sebep oldu.
TELEVZYON
NTERNET
Feodale Bal Kyller

Feodal toplumun esas retim gcn kyller oluturuyordu. Bu devrin kyllerine smerdler (bazen lyudi) deniliyordu. Feodale bal kyllerle birlikte devlet topraklarnda zgr kyller de vard. Feodale bal alan btn insanlar elyad olarak adlandrlmaktayd. Esirlere de holop (toprak klesi kyl) deniyordu. XII. Yzyldan itibaren geici olarak tabi olanlara da zakup dendi. Bunlar boyardan para veya alet bor alan kyllerdi. Zamannda geri vermediklerinde ve beyin yanndan katklarnda holop haline getirilirlerdi. Tam zgr olmayan halk eitli kategorilere blen birka ad da vard. zgoy (toplumdan ayrlm, hukuki durumunu kaybetmi, herhangi bir zmreye girme hakkn kaybetmi olanlar), proennik (zgr braklan kle). vb. Kyller bu devirde vergilerini demekteydi. Kilise ve manastrlar da zamanla byk feodal toprak sahiplerine dnmeye balad.
Holop: Eski Rusyada klelie yakn baml insan demekti. Ayrca toprak klesi kyl snfn ifade etmek iin kullanld gibi hizmetkar anlamna da geliyordu. Kiyev dneminde holop, malikanelerde ve mlklerde her trl grevi yerine getirerek ekonominin nemli bir paras haline geldi. Kk bir st holop grubu da malikanelerde ynetici ve idareci olarak nemli grevler stlendi.
18
Rusya Tarihi
Kyl- Feodal Mcadelesi

Votina, Ortaa Rusyasnda mlkiyet teriminin karl votinadr. Bu terim knezler arasndaki yazmalarda geer. Votina, Latincedeki patrimonium teriminin karldr ve babadan miras kalan mallar ve gc tanmlar. Mlkiyet haklarnn belirlenmedii, mahkemelerin yeterli gcnn olmad dnemlerde miras yoluyla mlkiyet hakkn en kesin ispat yoluydu. Topraklar, kleler vb. buna dahildi. Knezler kendi knezliklerini votina olarak tanmlyorlar ve oullar arasnda paylatryorlard. Kiyev Rusyasndan sonra knezlerin aralarndaki ittifak bozuldu ve knezlerin her biri kendi topraklarn hanedan adna emanette tuttuklar, egemenliklerindeki bir blge olarak deil, babalarndan oullarna geen bir votina olarak grmeye baladlar. Knezler kendi lkelerinin topraklarn oullar arasnda paylatrrken sadece topran mlkiyetini ve kullanmn deil, ayn zamanda siyasi egemenliini de paylatryordu. Her paylamda siyasi egemenlikleri de toprakla birlikte blnmekteydi.
Feodal mnasebetlerin gelimesi ve feodallerin basksnn artmas ile kyllerin hakim snfa kar mcadelesi de artt. X. Yzyl kaynaklarndan anlaldna gre, bu devirde esas mukavemet ekli elyadlarn (kyller ve hizmetilerin) kendi beylerinin yanndan kamalar idi. Kiyev Knezinin zellikle byk miktarda vergi toplamas kitlesel bir harekete sebep olurdu. Mesela X. Yzylda Knez gor ve onun drujinasna kar Drevlyanlarn topraklarnda bir isyan meydan geldi. Yllklara gre, 996da da (Vladimir Svyatoslav zaman) kyllerin silahl bir eylemi oldu. Snf atmalarnn eitli ekilleri hakknda bilgiler XI. ve XII. Yzyln feodal hukuk kurallarnn bir toplusu olan Russkaya Pravda da aksini buldu. Burada kyllerin kana, otlaklarn yaklmasna, votina idaresine bal kiilerin ldrlmesine, mlkiyetin alnmasna kar ceza tedbirleri dikkate alnmaktayd.
ehirler ve Ticaret
Bu devirde toplumun esas unsurlarndan biri de ehirler di. Onlar zanaat ve ticaretin, inzibati idarenin nemli merkezleri idi. XIII. Yzyl yllklarnda 224 ehir olduu bildiriliyordu. Byk ehirler Kiyev, Novgorod, Smolensk, ernigov idi. ehirliler kyle ilikileri kesmez tarm ve hayvanclkla megul olurlard. Knezler tarafndan sonra kurulan ehirler onlarn adlarn tamaktayd. Yaroslav, Vladimir, zyaslav vb. Daha sonra ehir etrafnda posadlar (Ortaa Rusyasnda ehrin sanayi ticari kesimi), kurulmaya baland. ehirde zanaate ait meslekler ok geliti. Silah yapm, demircilik, kuyumculuk ileri, camclk ve dericilik. 60dan fazla meslek vard ve ehirlerde meslek gruplar meydana gelmeye balad. Glenen ve byyen ehirlerin halk bamszlk iin mcadele ediyordu. Tabii ekonominin hakim oluu i ticaretin bu devirdeki geliimini zayflatt. Kye sadece kk tccarlar nfuz edebiliyorlard. Zanaat rnleri lke iinde geliemiyordu. Sadece siparile almak bir farkllk meydana getirmekteydi. Karlnda bu devirde IX. ve X. Yzylda Rusyann ticaret ilikileri geliti. Bizans, Kafkasya, Orta Asya ayrca Baltk lkeleri, Don sahilleri, Slav ehirleri ile ticaret yapyordu. Rus ticaret gemileri srekli Hazar Denizinde ve Karadenizde faaliyette idi. Ayrca Varyag Denizi (Baltk Denizi) aracl ile Avrupaya daha sonra Akdeniz vastasyla Afrikaya gidildi. Orta Avrupa lkelerinde Rus tccarlara byk ilgi gsteriliyordu. Ruslardan deerli silah ve kuyumculuk rnleri alnrd. D ticaretin geliimine ramen genelde lkenin ekonomisi doal zellik tamaktayd. retilen mallar emtea karakteri tamyordu.
IX. ve X. Yzyllarda lkenin Kuruluu. ve D Siyaset

Siyaset
IX. ve X. Yzyl Rus devleti erken feodal bir devletti. Devletin banda Byk Knez olarak adlandrlan Kiyev Knezi, dier knezler ve durijinalarn (asker maiyetlerinin) dahil olduu Boyar Dumasnn da destei ile lkeyi idare ederdi. Durjina Byk ve Kk Durujina diye ikiye ayrlmaktayd. Byk Durujinaya nfuzlu boyarlar, kk durujinaya ise gridler, otroklar (yeni knezin evinde vs. alanlar) dahildi. Durujinalarn yardm ile knezler halk hakimiyetleri altna alp devletin snrlarn koruyarak, yeni topraklar ele geirirlerdi. Knezin izni ile durujinalar kendi menfaatlerine gre halktan topladklar vergilerle topraklarn geniletmekteydiler.
19
Erken Feodal, Dou Slavlarnn ilk devletinin ve Moskova Rusyasn oluturan knezliklerin feodal yapya sahip olup olmadklar Rusya tarihinin tartmal bir blmn oluturmaktadr. Kiyev Rusyasnda yaanan gelimeler Rus otokratik yapsnn temellerinin atld dnemdir. X. ve XII. Yzyl ayn zamanda Bat Avrupada feodal yapnn grld bir devirdir. Bat feodalizmi tarma dayanrken Kiyev Rusyasnda tarm ikinci plandadr. Bundan dolay Rusyann tarihsel geliimi dier Avrupa lkelerinden farkldr. htilalden sonra Sovyet tarihiler feodalizmi geni anlamda tanmlamaya ve bu kavram Kiyev Rusyasndan XIX. Yzyln ikinci yarsna kadar Rusyasnn geliimine uyguladlar. Zira feodalizmi tanmlayan zelliin Rusyada mevcut olduu ileri srld. Feodalizmin balangcn da XII. Yzyldan IX. Ve X. Yzyla ektiler. Bu gr uzun yllar fazla kabul grmedi. Bat feodalizminin btn ynlerinin Rusyada ya hi gelimedii ya da temel seviyeyi gemedii ileri srlmesine ramen ortaa Rusyasnn sosyal rgtlenmesi iin erken feodalizm ifadesi sklkla kullanld.
ehirler ise knez posadnikleri (seilmi yetkili, belediye bakan) tarafndan idare edilmekteydi. Onlar binlik, yzlk idareciler olup muhtemelen durujinann yzlkte ve binlikte birlemi askeri birliklerinin komutanlar idi. Kiyev Knezinin tabiliinde daha byk askeri kuvvetler vard. Bunlar yerli knez ve boyarlarn durujinalarndan, askeri kuvvetlerinden ve kendi tabiliklerinde olan durujinalardan ibaretti. Ancak zel durumlarda halkn byk bir blm de bu glere katlrd. rnein Knez Svyatoslavn Balkan yrynn 60 bin kiiden meydana gelen bir ordu ile gerekletii ifade edilmektedir. Feodal yapnn glenmesinde hukuk kurallar ok nemliydi. Eski Rus hukukunun en eski rnei Rus kanunlar hakknda da bilgiler veren Kiyev Knezinin Bizansla yapt anlamalar tekil ediyordu. Bu anlamalarda mlkiyet hakk, veraset, esirlik, elyad ve baz hukuki kurallar hakknda bilgiler vardr. Bunlar ilk feodal hukuki kurallardr ayrca Russkaya Pravdann ksa giriinde En Eski Pravda denilen metinde gsterilmektedir. Bu belge 1016da Bilge Yaroslav tarafndan durijinalar arasndaki anlamazlklar dzenlemek zere verilmi olup 18 maddeden olumaktadr. Knezlerin verdii mlki hukuki balarn dnda ayrca kilise hukuki anlamalar da vard (Knez Vladimir ve Yaroslavn tzkleri) Bu belgeler kilisenin knez hazinesi iin verdii vergi ve kiliseye aykr hareketlerde kendini gstermekteydi. IX. ve X. Yzyllarda dou Slavlarnn topraklar Kiyev Knezinin hakimiyeti altnda birleti ve artk Vladimir Svyatoslavi devrinde (980-1015) Rus Devletinin terkibine batda Karpatlar da dahil edilmiti. Kiyev Knezi kendi durujinas ile halktan vergi toplamak iin farkl blgelere yneldi. Her yl Kasm aynda knez hara toplamak iin durujinas ile Kiyevden ayrlarak Drevliyan, Dregovi, Krivi, Severyan topraklarna gidiyordu. Bu sisteme polyudye (yeni insanlara ba ekme) denilmekteydi. Btn k orada kalnr, yaz mevsimi ile birlikte toplanan ykl miktarda harala Kiyeve dnlrd. Polyudyenin en ak gstergesi knez gorun 945de hara toplamaktan dnerken yolda Drevliyanlar tarafndan ldrlmesinden bahs eden gor Bl Destannda kendini gstermektedir. Ei gorun lmnden sonra Olga (945-969) vergilerin toplanmasnda deiiklik yapmaya mecbur kald. Vergilerin (haracn) miktarn gsteren kurallar belirginletirildi ve bunlarn toplanmas iin zel ahslar tayin edildi.
D Siyaset
Bu devirde Rus Devleti Varyag durijinalar, Bizans ve Hazar Kaanl ile savayordu. Yabanc tehlike ile mcadele, merkezi Kiyev olan erken feodal devletin kurulmasnda byk rol oynamt. Knezler yeni topraklar ele geirerek devletin arazisini bytmeye alyorlard. Bu ekilde (ayrca ticari ilikilerin artmasyla) esas engel Hazar Hanl ve bozkrn gebe kabileleri idi. Hazarlar, en gerekli ticaret yolunu Don Nehri, Ker Boaz ve dil etrafn kendi kontrolne almt. Snrlar douda dil, kuzey batda Aa Don, batda ise Krm kapsyordu. Bu corafi durumdan istifade eden Kaanlk dil-Don kavanda gmrk postalar koymu ve bu noktalardan alnan vergilerle geiniyordu. X.Yzyln sonu X. Yzyln balarnda Rus durijinalar Hazar Kaanl zerine planl saldrlarda bulunuyorlard.. Bundan sonra Aa Don tamamen Dou Slavlar tarafndan iskan edildi. Kerde bulunan Tmutorakan ehri Eski Rus Devletinin Karadenizdeki en byk liman haline geldi. X. Yzylda Rus durijinalar Hazar Denizi sahillerine de yrye geti.
20
Rusya Tarihi
Bizans ile ilikiler sk sk askeri atmalara dnmekteydi. Kiyev Knezi Karadeniz sahillerinde ve Krmda hakimiyetini salamlatrmak istiyordu. Bundan rahatsz olan Bizans gebe kavimlerinin ve Hristiyan kilisesinin yardmlaryla bu gruplar kendine balamay arzu ediyordu. Bu sebepten pek ok sava meydana geldi. 907de Knez Olegin liderliinde Rus askerleri Bizansn bakenti Tsargrad (stanbul) kuatmaya aldlar ve buray kendileri iin ok elverili olan 911de bir ticaret anlamas imzalamaya mecbur kldlar.
SIRA SZDE
Olegin Bizans ileSZDE olan ilikilerinin sonular nelerdir? SIRA X. Yzylda Rus devletinin gelimesinde Kiyev Knezi Svyatoslavn (964-972) faDNELM aliyetlerinin byk nemi vardr. Yllklar onun cesareti, gc ve askeri dehasn ifade etmektedir. Hazar Hakanl onun zamannda sona erdi. Peeneklere kar S O savalar R U yapt baarl sonunda douda gvenli bir yol ald ve Ruslar denizden uzaklatrmak isteyen Bizansa kar ciddi mcadeleler balad. Svyatoslavn liderliinde Balkanlara yaplan ilk seferde- 968de Don boyunda birok ehir ele geiDKKAT rildi. Daha sonra Peeneklere saldrmak iin geri dnen Svyatoslav 969da yeniden Balkanlara dnd ve bu kez Bulgarlarla birlikte Bizansa kar mcadeleye balaSIRA SZDE d. Ancak Peeneklerin yeni saldrlar ona planlarn hayata geirmeye izin vermedi. Geri dnen Rus durijinalar Peenekler tarafndan kuatld ve Svyatoslav bata olmak zere byk bir ksm burada yok edildi. Svyatoslavn lm orman kuaAMALARIMIZ ile bozkr birbirine balamay ve hem Karadeniz hem de Hazar Denizindeki ticareti kontrol altna almay amalayan plann son bulmasyd. Rus knezleri dikkatlerini devletlerinin i rgtlenmesine ve bozkrdan gelen savalara kar ormanK T A P bozkr kuann savunmasna younlatrmak zorunda kaldlar. Peeneklerden sonra onlarn yerini bir baka Trk boyu olan Kumanlar ald. Uzun bir sre orman kua ve Tbozkr halklar birbirine kar herhangi bir stnlk elde edemeE L E V Z kua YON diler. Kiyev Rusyasnn gleriyle gebe halklarn gleri Gney Rusyada hemen hemen denkti ve mcadeleleri uzun ve belirsiz olacakt.
N T E R NYZYILLARDA ET X. VE XII. RUS DEVLET VE AZZ VLADMR DNEM (980-1054)
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Svyatoslavn Yaropolk, Oleg ve Vladimir adl olu vard. Svyatoslav byk seferlerine balamadan nce oullarna birer byk ehir vermiti. Yaropolk Polyanlarn bulunduu sahay, Oleg Drevliyanlarn lkesini Vladimir de Novgorodu almt. Onun lmnden sonra kardeler arasnda mcadele balad. nce Yaropolk ve Oleg savat. Oleg lnce Yaropolk glendi. Bu artlar altnda Novgorodta dayanamayacan anlayan Vladimir, Normanlara gitti. Bu Dnyepr ve lmen Gl arasnda Ruslar ve Normanlar arasndaki ilikinin bir gstergesiydi. Vladimir Normanlardan yeni kuvvetler gelince Yaropolka kar harekete geti ve 980de lmen Glnden Kiyeve kadar uzanan topraklar ele geirdi. Vladimir maiyetinin Kiyevi ykmasna izin vermedi. Bakentini Avrupann en byk kentlerinden biri haline getirdi. Gen Rus devletinin ileriye doru att en nemli adm Vladimir Svyatoslavi devrinde (980-1015) meydana geldi. Svyatoslav devri Rusun d siyaset asndan glendii bir devir olmu olsa da yine de Ruslarn bu devirde en ciddi dmanlarndan birini Peenekler oluturuyordu. I. Vladimir zellikle bu tehlikeye kar salam bir savunma hatt yaratt. Kiyevin gneyinden balayan (Desna, Sula, Stugna, Ostra Nehirleri boyunca) savunma hattnda baz kaleler ina edildi ki, bunlardan
21
en by Pereyaslav ve Belgorod idi. Bu savunma hatt Ruslar yeni Peenek hcumlarndan koruyordu. Bu almalarndan tr halk onun hakknda birok destan yaratt ve Vladimire Gne veya Parlak Vladimir dendi. Hristiyanl kabul eden ilk Rus knezi olmas dolaysyla Vladimir Ortodoks Kilisesi tarafndan azizler arasna alnd ve ona Aziz Vladimir ad verildi.
Hristiyanln Kabul ve Toplumsal Etkileri

962de Vladimir saraynda ilk yllk merkezi kuruldu. Bu dnemde iki nemli dini reform gerekletirildi: 983de putperestliin kaldrlmasna ynelik almalar ve 988de Hristiyanln kabul edilmesi. Kiyevde Hristiyanlk hakkndaki dini bilgiler henz 860-870 yllarnda mevcuttu. X. Yzylda ise Kiyevde ilk Hristiyan kilisesi olan Kutsal lya Klilisesi ina edilmiti. Fakat Kiyev nezleri Hristiyanl Bizanstan kabul etme konusunda acele etmiyorlard. nk o devrin Bizans hukukuna ve kanunlarna gre bu Bizanstan vassal tabiliini kabul etmek anlamna gelecekti. Vladimirin d siyasetinde Bizans mparatoru ile olan ilikisi ok nem arz etmekteydi. mparatorluk iinde meydana gelen bir isyan Vladimirin bu amacn gerekletirdi. mparator II. Basile ( 967-1017) kar Bizansn tannm kumandanlarndan Bardas 987de isyan etti. Balkanlarda da Fokas adl bir baka general isyan etmiti. mparator, Bardas ve Fokas zerine gnderilecek askerlerle ilgili bir anlama yapt. Buna gre Vladimir, mparatora 6 bin kiilik bir Rus-Vareg ordusu gnderecekti. Karlnda da kz kardei Annay verecekti. 988de isyan bastrld, ancak mparator sznde durmaynca Vladimir ilk olarak Bizansn Krmdaki mlklerine saldrarak Kersonu (Herzon, Kherson, Korsun) ele geirdi ve buradan artk kendi artlarn mparatora bildirmeye balad. Bu artlar altnda hibir tabiiyetten bahsetmek mmkn deildi. 988/989da Vladimirin nce kendisi ve boyarlar Hristiyan oldu, daha sonra da btn Rus halkna Hristiyanl kabul ettirdi. Hristiyan Ortodoksluun kabul edilmesi ile Bizansn Kiyev Rusyas zerindeki etkisi artt, ancak kilise ayinlerinde Ruslar Greke yerine kilise Slavcasn kullandlar ve bylece ulusal kilisenin temelini atm oldular. Kiyev Rusyasnn Hristiyanl Bizans aracl ile kabul etmesi sebebiyle Rus knezlikleri Roma-Katolik kltr sahasna katlan Avrupa kavimlerinden ayrldlar. Hristiyanlk eski Rusyann eitli yerlerinde yaayan dank topluluklar ksmen de olsa tek bir ideoloji erevesinde toplamay baard. Daha sonra geni topraklara sahip kilise, devletin egemen snfnn durumunu kuvvetlendirmek iin ald tedbirleri destekledi ve ok gemeden Rus knezlikleri de Hristiyanl kabul etti. Rusyada Kiliseler Kuruluna stanbuldan veya Kiyev Knezinin tayin ettii Kiyev metropoliti getirilmekte idi. En gl kilise tekilatlarndan biri manastrlard. Ortaa Rus devleti tarihinde manastrlarn byk rol vard. Kiyev-Peorsk Manastr gibi baz merkezi manastrlar birer dini akademiye dnmt. Genellikle Rus kilisesi IX. ve XIII. Yzyllarda Rusya tarihinde byk rol oynamt. Rus devletinin glenmesinde, Rus medeniyetinin gelimesinde, halknn zengin Bizans kltr ile tanmasnda, edebi ve sanatsal eserlerin olumasnda phesiz byk yararllklar gsterdi. Hristiyanln Bizans modelinde bir devlet dini olarak kabul sadece inanca ilikin bir seimden ibaret deildi. Ortaalarda pek ok unsuru bir arada sunan bir anlama nitelii tayordu. Vladimir Rusyas dini bir reti ile birlikte bunun da vurulabilecei soyut bir edebiyat dilini bu dilde esasen mevcut olan yksek kltr de ithal etmi oluyordu. Mimari, estetik olduu kadar teolojik nem tayan sanatlar, yeni mzik trleri, yalnzca hkmdarn kendi tebaasna olan sorumluluklarnn dkmyle yetinmeyip ayn hkmdarn uluslararas konumunu da ele alan
22
Rusya Tarihi
gelikin bir siyaset teorisi, hukuk, eitim sistemi vb. Rusya, Hristiyanlkla birlikte bunlar da edinmi oluyordu. Bizans ise bir Rus hkmdar iin az rastlanr bir ayrcalk olarak darya verilen soylu bir prensese ramen kazanlyd. ok sayda insan Ortodoks cemaate katlmt. Bu sadece insanlara deil, Konstantinopolis Patriine de yarar salayacakt. Sonra sava ve barbar bir halk uygarlatrlacakt. Banda mparatorun yer ald Oikoumeme ya da Bizans Uluslar Topluluuna dahil halklar hiyerarisinde bir mttefik olarak yerini alacakt. Vladimir, Hristiyan Bizans ideolojisine balanarak kendi snrsz egemenliinden bir lde fedakarlk etmiti Ancak uygar uluslardan oluan uluslararas bir toplulua dahil olmann getireceini dnd yarar endielerinden ar basm olmalyd.
Resim 1.2 Vladimire Yunanl filozofun sylevi Kaynak: Milner, R.G- Dejevskiy, N, (1993), Rusya ve Sovyetler Birlii Tarihi, letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, VIII. Cilt, ev. Metin ulhaolu, stanbul: letiim Yaynlar.
Alfabenin Oluumu
Slav edebiyatnn ortaya kmas ve onunla birlikte zel bir alfabenin gelimesi bu sreci yaayan millete ait olmayp btn Slavlar iin byk nem tayan bir olgudur. Btn bu gelimelere sahne olan Byk Morovya Devletidir. Bu devlet IX. Yzylda o dneme kadar olan en gl ve en rgtl Slav Devletini oluturuyordu. En geni olduu dnemlerde topraklar Almanya, Avusturya ve Lehistan, Macaristan gibi Avrupann geni bir blmn kaplamaktayd. Ksa sre sonra X. Yzyln balarnda bu devlet Macarlarn saldrsna urad ve dald. Ancak bir nceki yzyln ortalarnda Morovya Prensleri Hristiyan dnyasna katlmak, bunun iin de Bizans mparatorluundan kitap ve eitici istemek gibi tarihi bir karar ald. mparator III. Mihail, Grek ve Slav dnyalarnn bulutuu noktada yer alan Grek dnyasnn ikinci byk kenti konumundaki Selanike gitti. ki akademisyen karde Konstantinos (daha sonra Kril diye tannacaktr)ve Metodios hem Slavca hem de Greke bildiklerinden, misyoner olarak yardmclaryla birlikte bu kente gnderildiler. Sonra geleneksel olarak Aziz Yohanna ncilinin ilk cmlesi balangta kelam vard... ile balayan sratli bir eviri almas balatld. Dinini henz semi bir ulusun yeni dinsel almnda bile kendi z dilini kullanmas olaand bir zellik tamaktadr. Bu zellik Ortaalar boyunca tm Ortodoks Slavlarn bilincinde zel bir yer tutmutur. Konstantinos Kril, Hristiyanl semi Slavlar iin bir
23
alfabe gelitirdi. lgin olan husus bu alfabenin balangta nasl bir alfabe olduunun bilinmemesidir. Bugne kadar Ortodoks Slav lkelerinde eitli ekilleriyle kullanlan Kril alfabesi adn bu papazdan alr. Alfabe Grek alfabesi ile yakndan ilikilidir, ancak bu dilde olmayan Slovanik sesler iin bir dzine kadar yeni harf gelitirilmitir. Slav el yazmalar Kril alfabesi ile yazlmtr. Ancak dieri Glagolitik ad verilen olduka yabanc bir alfabedir. Ve pek ok aratrmac Krilliosun alfabesinin bu olduunu fikrindedir. Yazm g olan alfabe Slav dnyasnda ksa srede eskidi. Rus topraklarnda ise Kril alfabesi Ortaa balarna kadar son derece net biimiyle kullanld. Alfabe Krillios ve Metodiosun Ruslar ve dier Ortodoks Slavlar adna srdrdkleri misyonun grnrdeki en kalc sonucu olmakla birlikte ortadaki dilin niteliini dorudan etkileyen baka bir miras daha sz konusuydu. Misyonerler gerek yaptklar evirilerde gerekse zgn metinlerde kendi konutuklar dili kullanyorlard. Bu da Selanikin i yrelerine zg Gney Slav Diyalekti idi ve tarihiler buna Eski Kilise Slovanii adn vermilerdi. Bu diyalekt eski Bulgarcann bir tryd. Ortaa toplumlarnda yazl edebiyatn bir blm dini bir nitelik tarken bu dil sadece kilise dilinden ibaret kalmad. Ayn zamanda yksek bir kltr dili idi. Dini trenler dnda fiilen ok az kullanlmasna ramen kendini yzyllar boyunca koruyabildi. Eer Greke ve Latince bir yana braklrsa ayn dil Avrupann ok uluslu ilk edebiyat dilidir. Avrupa tarihinin zel olarak bu amala gelitirilmi ilk dilidir. Pek ok Slav yazar bu noktaya gururla iaret eder. Uluslar ve onlarn yerel dilleri birbirinden ayrrken ayn dil uluslararas nitelii ile Slavlarn tm tarafndan anlalabilme zelliini korumutur.
Bilge Yaroslav (1019-1054) ve Knezler Arasnda Mcadele

I. Vladimirin uzun sren hkmdarl Kiyev Rusyasnn klasik dnemini oluturmaktadr. Vladimir Svyatoslaviin lmnden sonra 1015de onun pek ok olu arasnda kanl egemenlik mcadeleleri yaand. Oullarndan ikisi Boris ve Gleb byk aabeyleri Svyatopolkun tahta geiiyle ldrldler. Kendi istekleriyle ktye kar durmama yolunu setikleri iin Boris ve Gleb ilk Rus ehitleri olarak kutsandlar. Bu mcadeleler sonunda en gl durumda olan ve Novgorodda bulunan Yaroslav galip gelerek lkeyi Dnyepr boyunca kardei Mistislav Tumutaranski ile blerek ynetmeye balad. Mistislavn lmnden sonra Yaroslav tek bana hakim oldu. Vladimir devrinde Novgoroda hakim olan
24
Harita 1.2 Kiyev Rusyas Kaynak: Milner, R.G- Dejevskiy, N, (1993), Rusya ve Sovyetler Birlii Tarihi, letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, VIII. Cilt, ev. Metin ulhaolu, stanbul: letiim Yaynlar.
Rusya Tarihi
Kiyev Aya Sofyas, XI. Yzylda Ruslar belli bal kente ina ettikleri kiliseleri Tanrsal Bilgelie adamlard. Bu yap srasyla Rusyann gneyinde, batsnda ve kuzeyinde yer alan Kiyev (1037), Polotsk (1044) ve Novgorod (1043) katedralleriydi. Kiyevdeki Ayasofya bunlar arasnda en by idi. 1680de V. van ve I. Petro zamannda yenilenen yapnn d cephesi Barok stilde olup, ii mozaik ve fresklerle ssldr. Bilge Yaroslavn emriyle 1037-1039da ina ettirilen yap Dou Avrupa sanatnn ba eserleri arasnda gsterilmektedir. Tasarm ve i sslemeleriyle Bizansa zg olmasna ramen zgn bir kimlie de sahiptir. 13 kubbesi vardr. Kubbeler kesit olarak yarm daire deil, miferimsi biime sahiptir. Yer plan ise kapal Ortodoks ha sisteminin ayrntlandrlm eklidir.
Yaroslav Kiyevde oturmak iin babas ile savamaya hazrlanmaktayd. Bu amala kiralk Varyag gruplar oluturmutu. Bilge Yaroslav ad ok zeki ve eitimli olmasnn yansra Yunan kitaplarnn tercmesi ve neri, kiliselerin inas ve Russkaya Pravda adyla bilinen ve zengin bir toplumsal bilgi kayna olan yasalar koymasyla ilikilendirilir. Bu yaynda o, henz kanunlar kodeksi deildi. Yllar ve alar getike daha da gelitirildi. Yaroslav 1054de lmne kadar lkeyi tek bana ynetti. Bu dnem de Kiyevin kinci Altn Devrini oluturur. Bir Rus aydn Hilarion Konstantinopolise gerekli bavuru yaplmadan 1051de bapiskopos atand. Kiyevin Byk Kilisesi Aya Sofya ina edildi. Bilge Yaroslav ldkten sonra 1054de onun pek ok olu ve akrabas arasnda hakimiyet ve servet kaynakl mcadeleler balad. Yaroslav vasiyetinde en byk karde zyaslava nem verilmesini istemiti, ama dikkate alnmad. Onlarn birbirleriyle yaptklar mcadeleler ehirlere, kylere ve btn lke topraklarna yayld ve ekonominin zayflamasna sebep oldu. karklklara dardan gelen tehlikeler de eklendi. 200 yla yakn bir sre kendi corafyalarnda hkm sren gebe halklar yeniden Rusya zerine hcuma balad. 1068de Polovelarden eruhann askerleri Rus Knezliinin ordusunu Polotetsk civarnda ar bir yenilgiye uratt. Bu, Kiyevde halkn Bilge Yaroslavn olu Knez zyaslava kar isyanna yol at. Halk bu bask karsnda Polotetsk Knezi Vyaeslav hapisten kartarak yeni Kiyev knezi seti (1068-1101). zyaslav Lehistana kat ve orada adam toplayarak Kiyeve kar harekete geti. 7 ay sonra Kiyevi geri ald. 1071de meydana gelen ktln yansra Suzdalda Beloye Ozero kynde ve Novgorodta isyanlar oldu. syann liderleri bizzat Knez tarafndan ldrd.
25
Rurik Hanedannn tahta gei sistemi nasld?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Feodal hakimiyet halk hareketini engellemek iin daha kesin kanunlar mecelDNELM lesi Russkaya Pravdann yeni bir nerini hazrlad. Bunun da mellifleri Bilge Yaroslavn olu olan zyaslav-Svyatoslav ve Vsevolod idi. Yeni kanunlar ok cidU S O Rarasndaki di ekilde ahsi mlkiyeti mdafaa ediyordu. XI. Yzylda knezler mcadele ve rekabet daha da artt. Bu seyir Svyatoslavn olu Olegin Poloveler ile ittifak kurmas ile daha da ciddi boyutlara ulat. 1093de Vsevolod Yaroslaviin DKKAT lmnden sonra Kiyev halk hakimiyete zyaslavn olu Svyatopolku davet etti. Svyatopolk 20 yllk hakimiyetinde baarl bir idareci olamad. Btn Rus knezleSIRA SZDE rinden en nfuzlusu olan ve Poloveler ile mcadelenin btn arln omuzlarnda tayan Vladimir Monomakh oldu. O, henz byk Kiyev Knezi seilmeden nce Poloveleri Rus snrndan uzaklatrd ve bu savalarda baarlar kazand. AMALARIMIZ Svyatopolk zyaslavi 1113de ld. Onun lm Kiyevde geni bir halk isyannn balamasna zemin yaratt. Halk knezlerin evlerine saldrd. Boyarlar acilen Vladimir Monomakh knez setiler (1113-1125). II. Vladimir, Monomakhos ailesinK T A P den Bizansl bir prensesin olu yarm kan Yunanl idi. 1066da savata len ngiltere Kral Haroldun kz Gytha ile evliydi. Rus snr boylarnn savunucusu olarak Vladimir Monomakh lene kadar Rus topraklarnn birliini Tkorudu. Olegin esas ELEVZYO N dman veya rakibi onun amcas olan Vsevolodun olu Pereyaslav Knezi Vladimir Monomakh idi. II. Vladimir Monomakh 1097de Liubechde knezler kurultaynn mimar idi. Bu kurultayn toplanmasndaki ama knezlerin birbirleriyle mca N TFakat E R N E Tkurultay bidelesine son vermek ve birleerek Polovelere kar koymakt. ter bitmez Liubechde tekrar atmalar balad. Olu Mistislav da (1125-11139) bu siyaseti devam ettirdi. Ancak onun lmyle lke mstakil knezliklere blnd. Monomakh, hakimiyete geer gemez Russkaya Pravdaya Vladimir Vsevolodoviin nizamnamesini ekledi: Burada ehrin memurlarna bal hale gelen aa snfn durumunu iyiletiren maddeler vard. Bundan sonra ise Geni Russkaya Pravdann hazrlanmasna baland. Bu muhtemelen btn Rus hukuki kanunlarnn dzenlenmesi idi. Bu kanunlar toplusunun tarihi tartmaldr. (Genellikle XIII. Yzyl olarak ifade edilmektedir). Monomakhn Vasiyetname veya Talimat ad verilen almas otobiyografik elerle ve oullarna verdii tleri ierir. Monamakhn ve Mistislavn hakimiyet yllar Rusyann hem lke iinde hem de d siyasette baarl olduu bir dnemdir. Kiyev topraklarna zel bir ilgi gsteren II. Vladimir kuzey dou Rusyada Kyazma Nehri zerinde kendi adn verdii bir s kent kurdu. Bu merkez (Vladimir-Suzdal Knezlii olarak bilinir) ksa zamanda Suzdal ve Rostovun yerini ald. Vladimir ehrinin kuruluu Rus tarihi asndan nfus ve siyasal deiimin balangcn oluturuyordu. Vladimir Monomakhn hatras XII. Yzyl eposlarnda gor Bl Destannda ve XIII. Yzyl abidelerinde patyev Yll, Rus topraklarnn problemleri hakknda adl povestle ebediletirildi. Hatta merkezlemi Rus devletinin kurulmas srasnda III. van sk sk Vladimir Monomakh hatrlayarak kendi torununun bana Monomakh apkasn koydu IV. van ise Uspenski Kilisesinde kendi ikametgahn sadece Vladimir Monomakhn hayatndan olan paralarn tasviri ile ssledi.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kiyev Rusyasnn Dalmas (XII. ve XIII. Yzyllar)

XII. Yzyln ikinci yarsndan balayarak Rusyada btn Avrupa ve Asya devletlerinin dalma, zlme devri balad. Bu devir XV. Yzyl sonlarna kadar devam
26
Rusya Tarihi
etti. ada tarihiler bu devri feodal retim eklinin geliim aamas olduunu kabul etmektedirler. Bunu da feodal mnasebetlerin oluumunun sona ermesi ile feodalizmin yetkinlik aamasna gemesi ile izah ederler. ncelikle feodal Kiyev monarisiyle e olan feodal dalma devlet-siyasi idaresinin yeni ekli idi. yle ki, reticilerin gelimesi ve emein paylam sonucunda eski kabile merkezleri ve yeni ehirler onlara meyilli olan kylerin merkezine dnt. Eski kabile beyleri bakentin askeri hizmetlileri tarafndan sktrldklar iin onlar kenara ekilerek byk toprak boyarlarna dnt ve dier dnyevi ve dini feodallerle birlikte toprak mlkiyetinin gl birliklerini yaratt. Kendi askeri gcne ve kendi knezinin durujinasna gvenen yerli feodaller artk Kiyevin yardmna ihtiya duymayarak, yerli kyllerin mukavemetini kendileri krdlar. Bylece ok da byk olmayan knezlik- devletikler erevesinde feodaller topraklarna ilgilerini daha etkili bir ekilde koruyabildi. Feodal dalma cemiyetin ve devletin geliiminde yeni ve daha yksek bir seviyedeki (toprak ve siyasi ynden ayrlm knezlik) devletin hakim feodal snfnn ilgisini saygn bir ekilde korudu. Ayrca Rusyann btn topraklarnn blnmesi, knezler aras savalarn balamasna sebep oldu ve lke artan d mdahale ve gebe topluluklar karsnda gc krlm ve paralanm bir ekil ald. Bu devirde Rusya ekonomisinin esasn tarm meydana getiriyordu. Tarmn hayvanclkla ve ky hayatyla birlemesi kyl ve feodal votina ekonomisinin doal karakterini oluturdu. Feodal ekonominin maddi retim temelini tabi kyllerin ve holoplarn emei ile kyden alnan erzak kiras tekil etmekteydi. Feodaller yine de ky ekonomisinde tekilat ve ynlendirici g olmaya devam ediyorlard. Bu devirde feodal toprak mlkiyeti boyar, knez ve kilise toprak sahiplii ekilde idi. XI. ve XII. Yzyllarda feodal toprak mlkiyeti hakknda hibir bilgi elde edilememiti. XII. Yzyln ortalarndan itibaren ise bu rol yerli knezlere geti. Bylece XII Yzyln sonu XIII. Yzyln balarnda Rusya topraklarnda esas siyasi merkez ekillenmeye balad: 1. Kuzey Bat Rusyada Novgorod Cumhuriyeti 2. Gney ve Gney Bat Rusyada Galiya-Volinya Knezlii 3. Kuzey-Dou ve Bat Rusyada Vladimir-Suzdal Knezlii gibi genelde 15 knezlie blnmekteydi. Bu knezliklerin en nemlileri Kiyev, ernigov, Gali, Polotsk, Turov-Pinsk, Rostov-Suzdal, Ryazan, Novgorod ve Vladimir-Volynsk Knezlikleri idi. Bunlarn her birinde Hristiyanl kabul eden ilk knez Aziz Vladimirin neslinden gelen bir aile vard. Ancak Kiyev Knezlii slalenin en byne ait kabul ediliyor ve Byk Knez unvann tayordu. Yaroslav zamanndaki birlik tamamen ortadan kalkt. Bu dalmaya ramen Rusya tamamen paralanmad. Bunun sebebi dardan herhangi bir saldrnn olmamas ve btn knezlikleri birletiren sebeplerin ok gl olmas idi. Ortak dil, din, gelenek ve hepsinin ayn soydan gelmeleri belirleyici bir etmendi. Rus milleti olumu, Vareg-Rus ve Fin unsurlar Slav boylar arasna karm ve Hristiyanln kabulnden sonra da milli birlik tamamen salanmt. Kumanlarn farkl dinden ve rktan olmalar Ruslar hep birlikte mcadeleye zorlamakta, Lehlerin faaliyetleri Ruslarn Ortodoks olmalar yznden Lehistana kar birlemelerine yardm etti. Btn bu sebepler ve artlar, Rusya ieriden blnd halde birlik ve btnlnn korunmasn salad. Kiyev Rusyasnn dalmasna yol aan sebepleri anlayabilmek iin ncelikle Kiyev Rusyasnn tarihini kavramak gerekir. Bunlar bu devletin olumasna yol aan zaaflar, stnlkler, gerginlikler ve kutuplamalardr. En nemli sebeplerden
27
biri Ticaret Yolunun nemini kaybetmesiydi Ticaretin getirdii zenginlikle birleen gruplar bu refahn ortadan kalkmasyla daldlar. Kiyev Rusyasnn ekonomik temeli ticaretti. Tarm ikinci srada yer alyordu. Ormanlk blgeler tarm asndan uygun deildi ve ekonomi ticarete dayal idi. Hazarlarn yklmas ile denetlenemeyen bozkr halklar ticaret konvoylarna saldrarak (Peenekler ve Kumanlar) zamanla Rusya ve Bizans arasndaki ticareti durma noktasna getirdi. Bu ayn zamanda yerleik tarm faaliyetlerinin de zlmesine yol at. Ticaretin eski haline dnmesini etkileyen nemli sebeplerden biri de 1204de IV. Hal Seferleri sonunda Konstantinopolisin igali ve yamalanmas oldu. Kiyev Rusyasnn ana ticaret orta olan Bizans zayflarken ticaret yollarnn da nemi azald. Bylece XII. Yzyln sonu itibariyle Kuzey topraklarn tek bir at altnda birletiren Asyada ilk yerleik devletin ortaya kmasna yol aan artlar 300 yllk bir dnemin ardndan sona ermi oldu. Ticaret arlkl ekonomik yap tarm arlkl yapya dnt. Tarmn nemli olmas toprak mlkiyetini de nemli kld ve mlkn sahibi knezlerin ticaretten tarma doru geiini hzlandrd. Rusyann ilk dnemlerinde ar kayplara yol aan i savalar hakimdi. Bu savalarn bazlar nemsiz dzeyde iken bazlar ok ar sonulara yol ayordu. Genelde hanedan iindeki a gzllk, rekabet ve kan davalarndan kaynaklan mcadeleler I. Vladimir ve Yaroslavdan sonra devleti oluturan eitli kollarn glenmesiyle eski Rusyann temel bir zellii haline geldi. Sorun ancak XV. Yzyln sonlarnda Moskova tarafndan yaplan merkeziletirme sonucunda gerekleebilecekti. Kiyev Ruslar arasnda uzak grl olanlar bu sava halinin deiik ekilleri arasnda balant kurdular ve kendi aralarnda yaptklar anlamalarla ayrlklarn geri plana atlacan ve bozkr halklarna kar ortak bir g oluturulacan dndler. Kiyev Rusyasnda corafi etkenler de baz gerginliklerin yaanmasna sebepti. Orman-bozkr, yeniliki yaam-yerleik tutucu yaam kartl vb. Jeopolitik merkezli problemler de vard. lk Rus devletinin ana eksenini oluturan Viking-Yunan ticaret yolunun biri kuzey dieri gney kesimlerini denetleyen Novgorod ve Kiyevin zorunlu ortaklndan kaynaklanan gerilim. Dier problemler ulusal kkene sahipti. Yerli Slavlar ve sonradan gelen Slavlar, farkl geleneklere sahip kabileler arasnda bu gerginlikler mevcuttu. Sosyal skntlar da vard. Kiyev devletinde klan ilikilerinin yerini olduka kesin belirlenmi snfsal farkllamalar alm ve feodal dzene geilmiti. En ok ilgiyi Novgorod ekiyordu. Novgorodda XII. Yzyldan itibaren dier knezliklerden farkl zel bir siyasi idare olumaya balad. Ayrca Novgorod, Rusyann en byk ve en gelimi ehirlerinden biriydi. Onun ykseliinde elverili corafi durumu, Bat Avrupann ticaret yollarn birletiren bir noktada bulunmas, ayrca Baltk Denizini, Karedeniz ve Hazar Denizi ile birletiren ticaret yollarnn zerinde oluu salamaktayd. Novgorodun yaknnda Pskov da XIII. Yzyldan itibaren mstakil feodal bir cumhuriyetti. Novgorod ile Pskovun siyasi idaresi Vee ile balyd. Bu da kendi iinde kendine has feodal bir demokrasi idi.
Byk Novgorod Cumhuriyeti

Novgorod, Bizans yolunun balangcnda olduu kadar Baltk Denizi ticaret yollarnn da bir parasyd. XII. ve XIII. Yzylla birlikte Avrupada tekrar canlanan ehirler ve uzun mesafeler aras ticaret Fransada ve talyada olduu gibi Baltk Denizi kylarnn da canlanmasn salad. Bu dnem ayn zamanda Alman Hansa Birliinin de kurulduu dnemdi. Novgorod ve Pskov ehirleri zenginlemelerini
Hansa Birlii, Almanyann kuzeyindeki kentlerin ve yabanc lkelerde yaayan Alman gruplarnn karlkl menfaatlerini korumak amacyla kurduklar ticari rgtlenme. XIII. Yzyldan XV. Yzyla kadar Avrupann kuzeyinde nemli bir ekonomik ve siyasal g haline geldi. Birliin kurucular Alman tccarlarn etkin olduu iki ana blgenin mahalli ticaret birlikleriydi Bunlar Flemenk ve ngiltere ile ticari ilikileri olan Rhein (Ren) Blgesi ile Almanlarn kuzeydou Avrupann i kesimleriyle Bat Avrupa-Akdeniz arasndaki ticarete araclk yaptklar Baltk Blgesiydi. 1280lerde Rhein Blgesindeki tccar gruplar ortak karlar iin ibirlii yaparak bata Liubech olmak zere dier Alman ehirleriyle birlik kurdular. Birlik yeleri ticaretlerini gvence altna almak, fenerler ina ettirmek, korsan ve haydutlara kar nlem almay amalyorlard. Bu dnemde Bergen, Novgorod ve Londrada birlie bal sler kuruldu. Litvanya ve Lehistann 1386da birlemesinin ardndan 1400de Danimarka, sve ve Norve bir birlik oluturdu. Alman tccarlar 1478de Moskova Knezliinin eline geen Novgorodtan karldlar. Birliin meclisi son kez 1669da topland.
28
Rusya Tarihi
corafi konumlarna ve Alman ticaretiyle olan yakn balarna borluydu. Alman tccarlar bu dnemde Novgorodda kendi imtiyazl mahallelerini kurdular. svelilerin de ehirde kendi blgeleri vard. Almanlar, Rusyal reticilerle dorudan deil, ehirli tccarlar vastasyla iliki kurmaya mecburken Novgorodlular da Hansa Baltk ticaretine ancak Alman tccarlarn aracl ile girebiliyorlard. Hansann gelimi kredi ve ticaret sistemi sayesinde Novgorod ekonomisi geliti. Kiyev Rusyas daldnda bamsz hareket etmeye balayan knezler de Novgorod zerinde hakimiyet kurmaya altlar. Novgorod ehri ticaret sayesinde gelitike i blgelerini de geniletmeye ve kuzey, kuzey dou ynlerine yaylmaya balad. blgelerinin genilemesi Novgorod iin ok nemliydi. Zira byle bir ticaret ehrinin i blgeden yoksun olmas sadece Baltk ticareti iin mallarn teminini deil, ayn zamanda tahl iin de nemliydi. 1169da ordular Novgoroda yenilen Vladimir Suzdal Knezi Andrey Bogolyubskiy bir yl sonra ehrin tahl kaynaklarn kesip Novgorodu byk bir ala mahkum ederek istediklerini elde edebildi. Novgorod, Kiyev Rusyasnn hakimiyetinden 997de zerkliini kazand ve 1136da bamsz oldu. Novgorodda ortaa Avrupasnda ticaretin gelimesiyle ortaya kan ehir devletlerin politik yaplarna benzer bir idare mevcuttu. Halk Meclisi ya da Vee adn alan basit ama ileyen bir demokratik kurum ortaya kmt. Baz kentlerde zellikle Novgorordda bu kurumun gc ylesine artt ki, knezin rol XII. Yzyldan itibaren marjinal bir nitelik kazand. Bunun sonucunda Novgorod knezlerine vatanda iradesiyle ibana getirilip azledilebilen askeri kumandanlar olmann tesinde bir g atfedilmiyordu. Vee ehrin tm idari grevlilerini denetleyebiliyordu. Vergilerin arttrlmas, sava veya bar ilan Veenin yetkisindeydi. Bu meclis belli bal 40 ailenin dahil olduu ehrin ileri gelenlerinin temsil edildii bir meclisti. Knezin idari kararlara karma hakk yoktu. Vee bir knez, bir yetkili, halk ve hatta tek bir kii tarafndan Vee annn alnmasyla toplantya arlabilirdi. Bu nedenle 1478de Moskova tarafndan ann kaldrlmas Novgorodun bamszlnn ve zgn yasasnn sonunu simgelemitir. ehrin ileri gelenlerinin yer ald bu meclise halkn eriebilmesi ve tartmalar hatta kararlar yksek sesle onaylama ya da kar kma ile etkileyebilecei bilinmektedir. Novgorodun yarg sistemi de kendine zgyd. Knez, belediye bakan, ehir milisi komutan ve bapiskopos kendi zel mahkemelerine sahipti. Valinin bakanlk ettii Yksek Mahkeme ise 10 kiiden oluan jri sistemi ile almaktayd. Novgorod yargs uzlatrmac idi. Cezalar tipik ve hafifti. lm cezas yok denemese de esasen para ve ciddi durumlarda mallarn elden gitmesi ve srgnlerden oluuyordu. Ceza alann mallar halk tarafndan yamalanabilirdi. Yarg sisteminde ikence yoktu.
SIRA SZDE
Kiyev Rusyasnda Novgorodun ekonomik nemini aklaynz? SIRA SZDE Novgorod boyarlarnn zenginlikleri ve servetleri artt nisbette ehrin teden D N ERurik LM beri hakimi olan hanedanlnn neslinden olan knezlerin nfuzu azald. Bir anlamda demokrasi idaresini andran halk toplantlar ile Veelerin nemi artnca knezlerin yetkileri S O R U tehdit edildi. 1136da isyan eden Novgorod halk Knez Vsevolod Mistislavii kovarak onu Novgorodun menfaatlerini koruyamamakla suladlar. Knez, bir sre gzaltnda DKKAT bulundurulduktan sonra Novgorodtan kovuldu. Bundan sonra Kiyevin hakimiyetinden kurtulan Novgorodda zel siyasi bir idareye karar verildi ve sonuta cumSIRA organlar SZDE huriyetin idari knez hakimiyetinden de stn bir konuma geti. Ancak yerli feodallerin halkn rahatszln engellemek ve Novgorodu d tehlikelerden
AMALARIMIZ
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
29
korumak iin knez ve onun maiyetine ihtiyac vard. Byle farkllklar artmaya devam ediyordu. Bunun neticesinde 1207de Novgordda byk bir isyan balad. ehir halk vergilere ve memurlara kar isyan ederek ehrin nfuzlu boyarlarnn mlklerini datt.
Galiya-Volinya Knezlii
Dou Slavlarnn bir ksm Dnyestr Nehrinin bandan Karpat eteklerindeki iki merkez etrafnda toplanmlard. Biri Galiya dieri de Vladimir-Volinya blgesi idi. Bu blgelerin Macarlara komu olmas oradaki Slav zelliklerin erken dnemde kaybolmasna yol at. Lehistann Katolik din ve kltr evresine girmesi ve Karpatlarn dousunda Katolik propaganda faaliyeti, Macar krallarnn mdahaleleri bu blgede yaayan Slavlarn Kiyev Rusyasndan uzaklamasna sebep oldu. Bunun sonucunda bu sahada Ruslardan farkl bir Ukrayna kavmi meydana geldi. Galiya Knezlii Yaroslav Osmomsl (1152-1187) zamannda en yksek seviyede bulunuyordu. Ancak ondan sonra Gali Knezliinde karklklar meydana geldi. Boyarlar, Macarlar davet etti. Macar Prensi Andrey, bir sre Galiyay elinde tuttu, fakat Lehler tarafndan kovuldu. Vladimir Volin Knezi Roman (1173-1205) Galiya Knezliini kendi lkesine katt ve bununla Galiya-Volinya Knezlii meydana geldi. Knezliin en parlak devri Roman zamanna aittir. Roman, 1205te Lehler tarafndan ldrld. Onun lmnden sonra Galiya arka arkaya gelen yneticiler, i sava ve Macaristan ve Lehistann mdahaleleri ile damgalanan son derece sorunlu bir dnem yaad. Buna karn Volniya daha anslyd. 1264e kadar Romann olu Daniel tarafndan ynetildi. Volinyada birka yl sren kesin zaferin ardndan Daniel, Galiyaya dnd ve buray 1238de hakimiyeti altna ald. Danielin lmnden sonra olu ve halefi Leo ile Knezlik eski gcn kaybetti. Yklma sreci bir yzyldan fazla srd ve komu devletler tarafndan ele geirildi. Volinya kademeli olarak Litvanyann bir paras haline geldi. Galiya ise Lehistann 1387deki nihai baarsna kadar aralklarla Lehistan ve Macaristan hakimiyeti altna girdi. Galiyann Lehistan ile ittifak Katolikliin ve Lehistann kltrel ve sosyal etkisinin Gneybat Rusya knezliine, en azndan st snfa yaylmasna yol at Aristokrat unsur esasen Galiya-Volinya Knezliinde glyd. Boyarlar Meclisi siyasi hayata hakimdi. Verimli topraklara ve zengin ehirlere yerleen bu toprak sahipleri bir knez davet etme ya da onu azletme hakkn kendi zerlerine almlard. Bu insanlar ayn zamanda siyasi mcadeleler ve entrikalarn da mimar idiler. ktidardaki knez ya boyara itaat etmeye mecbur kalyor ya da savayordu. Romann lmnden sonra bir boyar olan Vladislav 1210da Galiya Knezi ilan edildi. Bu Rusya tarihinde knezlik tahtnda Rurik soyundan olmayan bir knezin knez olduu tek olaydr. (1212) Hanedanlar uzun mrl olmamakla birlikte Macarlar ve Lehler Galiyann i ilerine karmaya baladlar. Vladislav Macaristana srld ve orada hapsedildi ve eski hanedan tekrar tahta hakim oldu.
Vladimir-Suzdal Knezlii
Suzdal veya Vladimir-Suzdal blgesi ile Oka Nehrini orta ve aa blm ile Volgann orta ksm Kyazma ve Moskova Nehirleri havzas anlalmaktadr. Gneybat gibi kuzeydou da Kiyev devletinin tamamlayc bir parasn oluturuyordu. Rostov, Suzdal Rusyann en eski ehirleri arasndayd. Nehirler boyunca Oka Havzasna daha fazla Rus (Slav) unsuru gelmekte ve buras bir Rus Yurdu olmakta idi. XI. Yzylda bu hareketlilik daha da artt ve Vladimir-Suzdal evresi nem kazanmaya balad. 1097de Liubechteki knezler toplants kararyla bu blge Vladimir
30
Rusya Tarihi
Monomakha verildi. O, Suzdal ve evresini olu Yuri Dolgorukiye brakt. Yuri Dolgorukiy zamannda Suzdalda Rus ehirleri ve kyleri bymeye, gelimeye balad. Yuri tarafndan Moskova Hisar ina edilmi ve buras komu knezlie kar snr karakolu grevini stlenmiti. Yuri Dolgorukiy 1157de lnce yerine olu Andrey Bogolyubski geti. Andrey Bogolyubski Kiyeve hi nem vermedi ve Vladimirde kalmay tercih ederek bu ehri bakent yapacan ilan etti. Bu durum Kiyevin artk tamamen nemini kaybettii anlamna geliyordu. Bogolyubski Kiyev Byk Knezi unvann yine korudu, ancak ehir 1169da boaltlrken bu eski bakenti kardei III. Vsevoloda (Ailesinin genilii yznden Byk Yuva denilmektedir) brakt. Kiyev, 1300de bapiskopos da Vladimire yerleinceye kadar dini bir bakent olma zelliini korudu. Vladimirin ykselii dnemlerinde ortaya kan XII. Yzyl ehirleri arasnda Andreyin babas Yuriy Dogorukiynin 1156da kurduu Moskova da yer alyordu. Gerek maiyeti gerekse halk tarafndan sevilmeyen bir kii olan Andrey, 1174de bir komploya kurban gitti. Knezliin bytlmesi, Suzdal Knezlerinin kendi topraklarnda ve Rusyada otoritelerini vurgulamak hakimiyetinin baarlar arasnda idi. Andrey Bogolyubskinin almalarn kardei III. Vsevolod devam ettirdi. Andrey tahta varis brakmaynca Suzdal Rusyas paraland. Knezler arasndaki mcadeleyi Andreyin kardei Vladimir Knezi Vsevolod kazand. Vsevolod Suzdal Rusyasnn en gl knezi idi. Hakimiyet zaman knezliin en parlak devrini tekil etmektedir. Ancak lkedeki i karklklar Vsevolod daha hayatta iken ba gstermiti. Onun lmnden sonra Suzdal Knezi Yuri, Novgorodlular tarafndan 1216da Lipitsa Nehrinde yenilgiye urad. Bundan sonra Suzdaln Novgorod zerindeki nfuzu kalkm oldu. Andrey zamannda Tver de dahil olmak zere pek ok ehir kuruldu. XII. Yzyln balarnda Suzdaln nfusu artt. Bunun sebebi Kiyev Rusyasnn gney blgelerine Kumanlarn aknlaryd. Halk gvenli grd kuzeydouya g etti. Gmenleri yerletirme konusunda Yuri ve Andrey tarafndan gereken tedbirler alnmt. Kiyev ve ernigovdan gelenler Suzdala yerletiklerinde gneydeki ehir, ky ve kasabalarn adlarn da getirdiler ve bulunduklar mevkiye eski vatanlarnn adn verdiler. Suzdal Rusyas ticaret yollar zerinde olmad iin ticaret gelimedi, byk ehirler kurulamad, halk kylerde kald. Halk, tarm, ormanclk, arclk, avlanmak, aatan ev eyalar yapmakla geiniyordu. Suzdal bir kyl ve tarm toplumu zelliini gstermekteydi. Suzdal Rusyasnn en nemli zelliklerinden birini eski Rus geleneklerinin olamay, knezlerin idarede tamamen serbest kalmalar oluturuyordu. Novgorod, Kiyev, ernigov ve Rostov gibi ehirlerde eskiden devam eden birok gelenek vard. Yerli boyarlar bu geleneklerden kendi menfaatlerine uygun olanlar muhafazaya alyordu. Bunda Vee messesesi bata gelmekteydi. Knezler, Suzdalda yeni ehirler kurdular ve bu ehirlerde eski gelenekler olmad gibi bunlarn uygulanmas iin de ortam msait deildi. Buraya g edenler yeni yerlerinde knezi her husuta lider olarak tanmaktayd. Knezin hakimiyetine, idaresine kar gelecek herhangi bir tekilat veya messese yoktu. Onun iin buradaki knezler baka hibir yerdeki knezlere benzemiyordu. Rus knezlikleri gerek dalmann etkisi gerekse hakimiyet mcadelelerinin oluturduu dzensiz yap yznden Trk-Mool saldrlar baladnda bu koullar altnda bulunuyordu.
31
Kiyev Rusyasnda Kltr-Sanat Hayat

Kiyev Rusyasna ait yazl kaynaklar haylidir. X. Yzyln sonlarndan itibaren din seimini yapan bir ulus Bizans Dou Roma Hristiyan mparatorluunda gelitii biimiyle Ortaa edebiyat trlerine kendini hemen uydurdu. Bu edebiyatta dini elerin hakim olmas normaldi. Kiyevin ilk Rus bapiskoposu Hilarionun Dzen ve Erdem zerine Vaaz adl eserinde dini belgeden hareketle ideolojik ynelimlerin de saptanmas mmknd. Knez Vladimir Monomakhn ocuklar iin hazrlad Vasiyetname veya Talimat (1100) bir tr otobiyografidir. Rusyada kutsanm ilk ehitler olan Boris ve Gleb adl knezlerin hayatndan bahseden Yaamlar, Rusyada Ortodoks kilisesine ait ipular da verir. Daha sonra dnyevi elerin dini elere ar bast grlmektedir. Tutsak Danielin Yakar, gor Bl Destan bunlar arasndadr. Akc bir dile ve etkileyici bir sluba sahip olan gor Bl Destan siyasal mesajlarn da yer ald bir zengin kaynaktr. Destann bir dier zellii eskiye ait szl kahramanlk yklerinin edebi bir slupla edebiyat diline uyarlanm olmasdr. Kiyev kltrnn ve dini olmayan zengin iirsel dilinin bir ifadesidir ve pek ok metni etkilemitir. Byliniy olarak bilinen bu epik iirler yzyllar boyunca ezberlenmi dzenlenmi ve son iki yz iinde de yazya aktarlmtr. Gemi Yllarn yks veya Rus Ana Vekayinamesi eski belgeler arasnda zellikle edebiyat deerinin yansra yzyllar boyunca korunabilmi olmasyla da n plana kar. Vekayiname deiik kaynakl malzemelerin son derece geni bir zetidir. Bunlar iinde Bizans, Rus ve muhtemelen skandinav, dini, dnyevi, folklorik ve eitici mahiyette pek ok e yer alr. Vekayinamenin baz yerlerinde kiisel anlatm sz konusuyken baz yerlerinde hukuki veya edebi tm metinler dahil edilmitir. Ana Vekayinamenin gnmze ulaan versiyonu 1110 yllarnda kaleme alnmtr. Ancak yazarn 1050 ylnda yazlp daha sonra kaybolan zgn bir metne dayanm olmas muhtemeldir. Kiyev Manastr tarafndan derlenen Paterikonda yer alan canl ykler de Boris ve Glebin yaamlarna benzeyen dini motiflerle ssldr. Kiyev Maara Manastr ilk dnem Rusyasnn en nemli dini, kurumu ve retim merkezi idi. Nestor ve Silvester adl efsanevi kardeler Gemi Yllarn yksn burada derlemilerdi. Kiyev Rusyasnn byk yaplar sayca fazla olmasa da burada oluan kltrn gnmze ulaan etkileyici bir miras idi (Aar Kilisesi, Aya Sofya vb.). Aya Sofya Kiyev mimarisinin en grkemli eseri olarak kabul edilmektedir. ernigov, Smolensk, Polotsk ve Piskov gibi ehirlerde buna benzer yaplar bulmak mmkndr. Novgorod ise nce zerinde hibir iilik uygulanmayan d yap cepheleriyle Kiyev dneminin gelimesiyle birlikte de daha zenli biimde (tula ve alyla bezeme vb.) ele alnmaya baland. Yaplarn atlar ve alnlar piramitsel bir ekilde idi. cephede de btn kiliseler alyla svanr ve zerlerine fresk ilenirdi. Nadiren mozaik kullanld grlrd. Cam masrafl ve zahmetli bir iti. Ustalar dardan getirtmek gerekiyordu. Vladimire yakn ve evresinde XII. Yzyln sonlarnda ve XIII. Yzyln balarnda 6 kilise, Kiyev Rusyasndan gnmze kalanlardr. Viladmirin merkezindeki Dormityon Katedrali hari hepsi kk yaplardr. Ancak i uyum ve kireta iilii ile gzelletirilmitir. Aziz Dmitriy (1194-1197) ile Yuryev-Polskiydeki Aziz Georgeda (1230) yaplarn d yzeyi bitki, hayvan ve eitli oymalarla kapldr. Kiyev Rusyasnda dier sanat biimleri de zellikle kiliselerle balantl olarak gelimitir. kona sanat Hristiyanlkla birlikte Bizanstan alnmtr ve Kiyev dneminin en nemli eserlerindendir.
32
Rusya Tarihi
zet
A M A
Slavlarn etnik kkenlerini aklamak. Slavlarn menei, gleri ve yerleimleri hakkndaki bilgiler tartmaldr. Slav halklarn ekillenmesi sreci uzun bir geliim gstermitir. Romal tarihiler Slavlar Vened veya Ant olarak adlandrmlardr. Batl tarihiler ise Slavlarn anavatannn Vistl Nehrtinden Karpata kadar olan topraklar kapsadn belirtmilerdir. Slova (sz) kelimesinin kknden geldii ileri srlen Slavlarn bu corafyadan farkl blgelere yaylmalar milattan sonraki devirde meydana gelmitir. Btn Slav topraklar iinde Kiyev Devletinin merkezi olan Orta Dnyepr farkllk gsterir. Slavlarn Gotlar, Bizans, Avarlar ve Hazarla olan ilikileri, mcadeleleri blgesel ve stratejik adan nemlidir Rus adnn ortaya kn aklamak. Normanlarn Slav topluluklar idareleri altna almalaryla Rus kelimesi ortaya kt. Yerel Slav halk uzun sre Ruslar ayr bir unsur olarak grd, ancak Ruslar veya Normanlar zamanla geni Slav halk iinde eridiler. Hristiyanln kabulnden sonra Rus grubu ve Slav halk din ve dil bakmndan kaynat ve bundan sonra Rus kelimesi Dou Slavlar iin kullanlmaya baland. Kiyev Rusyasnn kuruluunu, Norman (Viking)Slav ilikilerini tartmak. IX. ve X. Yzyllarda Vikingler Kuzey Avrupa ve Bat Avrupada olduu kadar Dou Avrupay da etkiledi. IX. Yzylda Baltk Denizini atlar. Dnyepr aracl ile Bizansa ulatlar. Varegler veya Normanlar olarak adlandrlan Vikingler bu corafyaya yerletiler. Yar efsanevi bir kiilik olan Rurikin soyundan gelenler Novgorodu bakent yaptlar Ancak daha sonra gneye ynelerek bakenti Kiyeve tadlar. Normanlarn Dou Slavlar idareleri altna almalar ve Slavlarn kurduklar yerleim yerlerini birletirmeleriyle bu isim corafi bir anlam da kazand. XI. Yzylda Normanlar, Slavlar arasna kartlar.
A M A
Ruslarn Hristiyanl kabul etmeleri ve bunun siyasal, toplumsal, kltrel sonularn deerlendirmek Kiyev Rusyasnn X. Yzyldaki en nemli geliimi I. Vladimirin (Aziz) Ortodoksluun Bizans tipi Hristiyanla bal olduunu aklamasyd. Vladimir Rusyas din seimi ile birlikte yksek bir kltr de ithal etmi oluyorlard. Kiyev Knezi Byk Knez olarak tanmlanyordu. I. Vladimir, Bilge Yaroslav ve II. Vladimir Monomakh bu geni alann btnln saladlarsa da merkezi otoritenin zayflamas vb. sebepler lkeyi Peenekler gibi doudan gelen halklarn saldrsna ak durumda brakt. XII. Yzylda Kiyevin birincil konumu bir ticaret kasabas olan Vladimire geti. Bu nfus ve siyasal deiimin balangcyd. Kiyev Rusyasnn dalmas ve knezlikler dnemini tartmak. Kiyev Rusyasnn dalmasnn en nemli sebeplerinden biri Dnyepr Ticaret Yolunun nemini hzla kaybetmesiydi. Ticaret, ekonominin temelini oluturuyordu. Hazarlar ortadan kalknca Peenekler ve daha sonra Kumanlar zamanla Rusya ve Bizans arasndaki ticareti durma noktasna getirdiler. Dier bir sebep Kiyev idari sisteminin baarszldr. Kiyev knezlik sisteminin dzgn ilemedii ile ilgili grlerin de dalmay etkiledii ileri srlmektedir. Kiyev merkezli yap merkezka glerin artmas sonucu dalnca, birlii salamaya aday XII. Yzyln sonu XIII. Yzyln balarnda Rusya topraklarnda Novgorod, Galiya-Volinya ve Vladimir-Suzdal olmak zere merkez ekillendi. Bu blgelerin her birinin kendine has politik yaplar ve corafi konumlar vard.
AM A
AM A
AM A
33
Kendimizi Snayalm
1. IX. Yzylda Rus Devletinin kuruluu aadakilerden kiminle balar? a. gor b. Olga c. Rurik d. Yaropolk e. BilgeYaroslav 2. Aadakilerden hangisi Dou Slav kabilesidir? a. Polyanlar b. Gotlar c. skitler d. Sarmatlar e. Vandallar 3. Hristiyanlk devlet dini olarak ilk kez kimin zamannda kabul edilmitir? a. gor b. I. Vladimir c. Mihail Monomakh d. Andrey Bogolyubskiy e. Svyatoslav 4. Aadakilerden hangisi Liubech knezler toplantsnn (1097) mimardr? a. Yuri Dolgorukiy b. Vsevolod c. zyaslav d. Mistislav e. Vladimir Monomakh 5. Russkaya Pravda hangi knez zamannda derlenerek geniletildi? a. Mihail Monomakh b. Bilge Yaroslav c. Svyatopolk d. Yaropolk e. zyaslav 6. Aadakilerden hangisiHazar Hakanlna son veren Rus knezidir? a. Svyatopolk b. Svyatoslav c. Yaroslav d. Rurik e. Oleg 7. Aadakilerden hangisi Novgorodun kent idare meclisidir? a. Posadnik b. Pomestye c. Vee d. Votina e. Mestniestvo 8. Slavlar iin alfabe hazrlama grevi aadakilerden hangisine verilmitir? a. Hillarion b. III. Mihail c. Krillios ve Metodios d. Askold ve Dir e. Boris ve Gleb 9. Oleg, 911de ticaret anlamasn aadakilerden hangisiyle yapmtr a. Bizans mparatorluu b. Hazarlar c. Avarlar d. dil Bulgar Devleti e. Peenekler 10. Rus Ana Vekayinamesi hangi adla bilinmektedir? a. gor Bl Destan b. Vasiyaetname c. Dzen ve Erdem zerine Vaaz d. Tutsak Danielin Yakar e. Gemi Yllarn yks
34
Rusya Tarihi
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. a 3. b Yantnz yanl ise Kiyev Devletinin Kuruluu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kiyev Devletinin Kuruluu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise X. ve XII. Yzyllarda Rus Devleti ve Aziz Vladimir Dnemi (980-1054) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Knezler Arasnda Hakimiyet Mcadelesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bilge Yaroslav (1019-1054) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Slavlar ve Byk Bozkr konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Byk Novgorod Cumhuriyeti konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Alfabe Oluumu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise D Siyaset konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kiyev Rusyasnda Kltr Hayat konusunu yeniden gzden geiriniz. tak Slav diline ulamlardr. Slav halklar asndan aralarnda her koulda sarslmaz bir dostluk olmam olsa bile byle bir ortaklk bilincine varmak her zaman nem tamtr. Dil ortakl duygusu sz anlamna gelen slovo ile akrabalk tayan Slav szcnn bizzat kendisine verilmitir. Buna karlk dili anlamayan anlamna gelen Nemets ise gemite ve gnmzde Almanlar iin kullanlan Slavca karlktr. Sra Sizde 2 XIV-XVII. Yzyllar Rus tarihilii; Rus devletinin tarihini Dou Avrupann komu halklar skit, Sarmatlarla ilikilendirmi ve Rus kelimesinin meneini Sarmat asll Rksalan kabilesinin adndan aldn iddia etmilerdir. XVIII. Yzylda Norman teorisi ile birlikte Dou Slav kabilelerinin devleti ile Norman asll Vareglerin koyduu beyan edilmektedir. Rus adnn zellikle Vareg Rus kabilelerinin adndan alnd da belirtilmektedir. Vikingleri veya Viking lkesini karlayan bir szck olarak Rus, Vikinglerin kendi lkelerinde bilinmemektedir. Anti Normanist tez ise Vekayinamede yer alan Rhos ya da benzer szcklerin gneyde Viking etkisi grlmeden nce de kullanlmakta olduuna dayanmaktadr. Ayrca eski kaynaklarda Rus szc Vikinglerin ulat Novgorod blgesi iin deil, Kiyev iin kullanlmaktadr. Kiyev yaknlarndaki bir rmak da Ros adn tar. Sra Sizde 3 Vikingler ve Slavlar arasna daha ilk aamalarda bir uzlamaya varld grlmektedir. Gemi Yllarn yksnde Vikinglerin bata istenmeyip daha sonra lkeye dzen getirmek zere Slav ve Fin-Ugor kabileleri tarafndan meydana getirilen bir koalisyon tarafndan nasl geri arldklar anlatlmaktadr. Vikingler, bir sre lkeye dzen getirmilerdi. Ancak anti Nomanist teze gre Vikingler byk bir kltr taycs deillerdi. lk dnem Rus kanunlar, dini, edebiyat ve dili Viking etkisine ait silik ve belirsiz izler tayordu. Vikingler geldiklerinde Slav kabilelerini bir uygarlama sreci iinde buldular. Geldikleri lkeye ok sayda kasaba ve kalelerinden dolay Gardariki (kentler ve kaleler lkesi) dediler. Onlar, askeri, siyasi ve ticari becerilerini beraberlerinde getirdiler. Sikkeler Vikinglerin tccar yanna ilikin kantlar ortaya koymaktadr. Rurikin soyundan gelenler ve maiyettekiler Slavlamalarna ramen skandinavya ile olan ilikiler XII. Yzyla kadar varln koru-
4. e 5. b 6. b 7. c 8. c 9. a 10. e
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Slav denilen topluluk M.S. ilk iki bin ortalarnda merkezi Dou Avrupadaki dar blgelerinden karak ktann Almanyadaki Elbe Nehrinden Adriyartik ve Baltk Denizine, Korent Krfezinden Yunan Anakarasna, sonra orman-bozkr blgelerine ve belki de daha douda asl bozkr alanlarna uzanan geni bir blmne ksmen ya da tamamen sahip olmulardr. Bu byk g daha dorusu birbiri ardndan gelen g dalgalar srasnda Slavlarn Bat, Gney, ve Dou olmak zere ana kola ayrldklar aktr. Bu kollardan hareketle yzyllar boyu devam eden sre sonucunda gnmz Slav uluslar belirginleti; Polonyallar, ekler, Slovaklar, Bat Slavlarn olutururken, Bulgarlar, Srp-Hrvatlar ve Slovenler Gney Slavlarn, Ruslar, Ukrainler ve Beloruslar da Dou Slavlarn oluturdu. Bu ayrlma ve blnmeler dil bilim asndan incelendiinde Slav dilleri Hint-Avrupa dil ailesinin balca yelerinden biridir. Slav dilleri grubu Latinceden treyen Romans dilleri, ngiliz-skandinav kollar dahil Germanik diller ve Greke gibi eski dil gruplar ile ayn temele dayanr. Dilbilimciler Slav dillerinden geriye doru iz srerek yazl belgeler ncesi dnemler iin bu kolun ana kaynan oluturan or-
35
du. Viking szc dolaanlar demek olup hareketlilikleri nlerindeki ufku da geniletti. Viking-Slav ibirliinin sonucu olarak XVII. Yzyln sonlarna kadar Avrupa ile ilikiler youn bir ekilde devam etti. Orta ve Bat Avrupada kraliyet ailelerinden kiilerle yaplan evlilikler de bu srete normaldi. Vikinglerin Rusyada brakt siyasal mirasn yneten ve ynetilen arasndaki iliki, vb. baz problemleri de oldu. Sra Sizde 4 Oleg, Rus devletinin geliiminin ilk dnemlerinde ok nemli bir kiilikti. Oleg, knez neslinden gelmedii iin lmne kadar Rurikin olu gor adna hkm sryordu. Hizmetindekilerle birlikte hakimiyetini Polyanne topraklarndan Dou Slavlarnn blgesine kadar getirdi. Oleg 907de Bizansa kar askeri bir hareketa girimek zere yeterli gc toplad. Kiyeve yerletikten ve buray bakent yaptktan hemen sonra Bizansa hareket etti. Bu srada Bizans pazarlar ile ilikilerini arttrmt. Kalabalk bir ordu ile Dnyepr boyunca ilerledi. Boaza gelinince Vareg-Ruslar karaya ktlar ve Bizansn civar blgelerini yama ve talan ettiler. Bizans, Oleg ile yamann durmas ve tekrarlanmamas iin de vergi demeyi kabul ettiler. Bizans ve Ruslar arasnda yapla gelen ticaret bu anlama ile belli esaslara gre dzeltildi. Ruslarn lehine olan bu anlama 912de yenilendi. Kiyev Knezliinin Bizansla ekonomik ilikilere nem vermesi ve salam bir ticaret anlamas yapmas gerek Vareg-Rus gerekse Slav halklar arasnda byk etki yaratt. Rus tarihilii bu baarl seferi Olegin kalkann Konstantinopolis kaplarna ivilediini yazarken Bizans kaynaklar bu harekat ve sonular hakknda sessizdir. Fakat 911 ylnda Olegin maiyetindekilerle birlikte elverili bir ticaret anlamasyla dndkleri aktr. Sra Sizde 5 Rurik Hanedannn tahta geite gzetilecek bir sistemi mevcut deildi. lkenin bir btn olarak hanedan ailesine ait olduu dnlyordu. Knezler idare merkezlerini sklkla deitiriyorlard. Bu deiim birbirinden uzakta olan Novgorod ve Tmutorakan gibi merkezler arasnda da olabilmekteydi. Knezlerin en gls Kiyevde bulunuyordu. Knezin lmnden sonra taht kavgalar hakimiyet mcadelesi haline gelmekteydi. Hiyerarik dzende her bir knezliin sralamas farklyd. ernigov sralamada ikinci iken, Pereyaslavl da nc srada bulunuyordu. Hanedan ailesinin kollar her zaman kendi kklerini salamlatrp yerel bir hanedan
oluturma eilimi tamaktayd. Bunun en kesin rnei 1097de Liubechde knezlerin katld toplantda dile getirdi: Polovelere kar lkeyi koruma dncesi hassas dengeler zerine kurulmutu. Bu siyasal birlik ksa sreli olsa da XII. Yzylda II. Vladimir zamannda gerekleti. Knezler toplantsnda her knezin topraklarn kendi ocuklarna devretme hakkna sahip olduu belirtildi. Veraset sisteminin yokluu ile topraklar tm erkek ocuklar arasnda paylatrldndan ilerde baka problemleri beraberinde getirecek olan her knezliin topraklarnn blnmeye balamasna yol at. Sra Sizde 6 Rus topraklar iinde en bamsz ve siyasal adan en farkls Kiyev dneminin kapanmasndan sonra Baltk ticaretinin bir deposu olarak yerini koruyan eski Rus yerleiminin kuzey ucundaki Novgorod idi. Yeni kasaba anlamna gelen ehir IX. Yzylda Viking, Slavonik ve Fin halklar arasndaki ticarette etkili olmu bir merkezdi. Yenilik muhtemelen daha eski bir yerleim olan Ladogaya gredir. XII. ve XV. Yzyllarda Avrupann byk kent-devletleri arasnda en kuzeyde yer alan olarak gerek bir bamszla sahipti. Kendine gre bir demokrasisi vard. Urallara uzanan geni bir alan kontrol ediyordu. mparatorluk denilen bu alan Novgorod kentinin kendisini de paylaan 5 blme tarafndan krk, ticaret iin kullanlmaktayd. Byk Lord Novgorod adn da alan ehir sadece Baltk ticareti deil, Rusya ve Yakn Dou ticaretini de kontrol etmekteydi. Ticaret yollar Novgorodtan douya Volga (dil) Havzasna, gneye Kiyeve ve Konstantinopolise batya svee ve Kutsal Roma Germen mparatorluunun topraklarna uzanyordu. Novgorod, krk, balmumu, tuz ve bal ihtiyacn karlayan Hansa Birliinin u noktasyd ve Gotlandda kendisine ait bir depoya sahipti.
36
Rusya Tarihi
Yararlanlan Kaynaklar
Acar, K. (2004), Balangtan 1917 Bolevik Devrimine Kadar Rusya Tarihi, Ankara: Nobel Yayn. Kirchner, W (1991), Russian History, 7th Edition, New York : Harper Perennial. Kurat, A.N. (1999). Rusya Tarihi, 4. Bask, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Milner, R.G- Dejevskiy, N, (1993), Rusya ve Sovyetler Birlii Tarihi, letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, VIII. Cilt, ev. Metin ulhaolu, stanbul: letiim Yaynlar. Pavlenko, N. (1994), Petr Velikiy, Moskva. Riasanovsky, N.V-Steinberg. M. D (2011), Rusya Tarihi. Balangtan Gnmze..., ev. Figen Dereli, stanbul: nklap Kitabevi. Rbakov, B. M. (1993), Kiyevskaya Rus i Russkiye knyajestva, Moskva. The Cambridge History of Russia. From Early Rus to 1689, vol 1, ed. Mauren Perrie, Cambridge University Press, 2006. Vernadsky, G. (2009), Rusya Tarihi, ev. Doukan Mzrak, Egemen . Mzrak, stanbul: Selenge Yaynlar. Watson, H.S. (1962), The Decline of Imperial Russia 1855-1914, New York: Praeger University Series. Ylmaz, S. H (2006), Rusyada Devlet Merkezli Sistem ve Brokrasi, stanbul: Versus Kitap.
2
Amalarmz indekiler
Rusya Tarihi
RUSYA TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Cengiz Hann torunu Batu Han tarafndan kurulu safhasnda Altn Ordann Rus, dier Trk ve deiik halklarla mcadelesinin yorumunu yapabilecek, Altn Orda Hanlar ile Rus Knezlerinin (beylerinin) ilikilerini aklayabilecek, Byk Rus Devletinin nasl ortaya ktn ve Altn Ordann nasl ykldn aklayabilecek, Altn Orda dneminde sosyal snflar, devlet ynetimi, ekonomik yaps, kltr ve sanatn deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Batu Hann Altn Orday Kurmas Altn Orda Hanlar ve Politikalar Rus Knezleri ve Politikalar Moskova Byk Knezlii (Rus Devleti) ve Baarlar Altn Altn Altn Altn Orda Orda Orda Orda Halk Ynetimi Ekonomisi Kltr
Mool-Trk (Altn Orda) Dnemi
ALTIN ORDA MPARATORLUU (1236-1502) SYAS VE SOSYAL YAPI BLM, KLTR VE SANAT SONU
Mool-Trk (Altn Orda) Dnemi

ALTIN ORDA MPARATORLUU (1236-1502) Kafkasya ve Det-i Kpaka Sefer
Cengiz Hann en byk olu Cucinin payna mparatorluun rtiin batsndaki blgeleriyle (bugnk Kazakistan ve Bat Sibirya) Harezm (Amu Deryann Aral Glne dklen blgeler) dmt. Ona ait olan lkeler verimli bozkrlar kaplamakla kalmyor, ayn zamanda rgen gibi mhim bir ticaret merkezini de kapsyordu. Bugn zbekistanda bulunan rgen 1221de Moollar tarafndan tahrip edilmise de, sonradan tekrar ina edilmi ve ksa zamanda eski zenginliine ve hretine kavumutu. Bu sralarda Cuci Ulusunun (Altn Orda) batsnda ve Hazar ile Karadenizin kuzeyinde henz igal edilmemi olan Kpak (Kuman) ve dier Trk devleti dil Bulgar Hanl ve eitli Rus beylikleri bulunuyordu. Det-i Kpakta (Kpak l Karadenizin kuzeyi ve kuzeydousundaki blgeler) Altn Orda devletini kurma fikri, aslnda Cengiz Han mparatorluunun nihai hedefine dhildi. 1221 ylnn balarnda Cengiz Han, en baarl komutanlar Cebe Noyan ile Sbtey Noyana kuzeydeki 11 halka kar sefer dzenlemeleri emrini verdi. Bunlar Trk asll Kpaklar ile Bulgarlar, ayrca Ruslar ile Macarlar, Kafkas halklar Alanlar, erkezler ve Grcler idi. Cebe ile Sbtey iki tmenle yola kmlard. Yollarnn zerinde ilk rakip Grc krall idi. Mool ordular kasrga gibi gelmiler ve Tiflise ulamlard. Grc kuvvetleri ran ilerine katlar. Sbtey ile Cebe onlar takipten vazgetiler, kuzeye doru ilerleyerek dier bir Grc ordusunu darmadan ettiler ve Grc kral Giorgiyi ldrdler. 1222 ylnn ikinci yarsnda Kafkaslar Derbent geidinden atlar. Burada Alanlar (bugnk Ossetinlerin atas) yendikten sonra Kuban boyundaki Kpaklar (batllar Kuman derler) zerine yrdler. Kpaklar fazla direnmeden teslim oldular. Sbdey, 1222 ylnn ikinci yarsnda Derbent zerinden Kafkasyaya gelmi, Alanlar hkimiyeti altna alndktan sonra Kpaklarla karlamt. Kendi ordusundaki Trk askerlerinin ounlukta olmas sebebiyle Kpaklarn bir ksmn kendi tarafna ekebilmiti. Bylece kolay bir baar kazand ve Krmdaki zengin ticaret ehri Sudaka hcum etti (17 Ocak 1223). Kpaklarn Mool hakimiyetini tanmalar ile Sbdeyin askeri harekt da tamamlanm olacakt. Fakat Kpak hakimi Kotyan, damad Mstislav Mstislavi ve diHan (unvan). Moolcada Han, Trkede kaan olan bu unvan Cengiz Hann Byk Han seilmesi ile hret kazand. Ancak Cengiz soyundan gelenlerin bu unvan kullanma haklar vard. rnek olarak Cengiz soyundan gelmeyen Timurun unvan Emir Timur idi. Osmanl padiahlar bu unvan Krm Hanln ele geirdikleri iin kullanmlard. Harezm (blge). Bakenti rgen olup, 2.400 km. uzunluundaki Amu Deryann (Trke Ceyhun, Bat dillerinde Oxus) Hazar denizine dklen blgedir. Ortaalarda kanalarla sulama yapldndan zengin tarm rnleri reten, pek Yolunun getii zengin bir blge idi. Cengiz Hann buray ele geirmesine kadar Harezmah Devleti hkimiyetindeydi. Bugn zbekistann bir parasdr. Kpaklar (topluluk, kabile).Batllarn Kuman, Araplarn, Kfak, Ruslarn Polovets (Polovtsi) ve Trklerin de Kpak dedii bu kavim Orta Asyadan bugnk Gney Rusya bozkrlarna gmtr. IX-XI. Yzyllarda ok etkili olmutur. O dnemde Kpak Trkesi gelimitir. Bugn kuzeydeki Trkilerde Tatar, Bakurt, Kazak, Krgz, Nogay, Altay gibi uluslar dillerini bu Kpak unsuru ile gelitirmilerdir. dil Bulgar (topluluk, kabile). Proto (n) Bulgarlarn devam olan Trk soylu Bulgarlar IV. Yzylda Orta Asyadan Karadenizin kuzeyine gmlerdir. Ksa bir sre Byk Bulgaryay kurmulardr. 681de gneyde Tuna Bulgar Devleti ve ayn yllarda kuzeyde dil-Kama Bulgar Devleti, (bugnk Rusya Federasyonunun dil boyunda) kurulmutur. 922 ylnda bu Bulgar devletinin yneticisi Almas resmen slamiyeti kabul etmitir. Bylece bu dini kabul eden ilk Trk Devleti olmutur. Altn Orda 1237de bu devleti kendine balamtr. Tuna Bulgar Devleti hkmdar 864 Bizansn etkisi ile Ortodoks mezhebini kabul etti ve Boris adn ald. Bugnk Bulgarlarn adlarnn dnda Trklk ile ilgisi yoktur.
40
Det-i Kpak (blge). Kafkas dalarnn kuzeyinde Dnyestr ile rti rmaklar arasnda kalan blgenin tarihi addr. Kpak l veya bozkr anlamna gelir. IX. Yzyldan XIII. Yzylla kadar gebe Kpak boylar ok etkili olduundan blgeye bu ad verilmitir. Knez (unvan). Knez (kyaz) Slav dillerinde soyluluk (asalet) unvandr. Prens, bey, hakim anlamlarna gelir. Bu szckten knezlik (knyajestvo) retilmitir. Rus soylular knezlik statllerini ve unvanlarn 1917 Ekim Devrimine kadar tamlardr. arlk Rusyas Altn Orda soyundan gelen asillerin de bu knezlik unvanlarn kullanmalarna izin vermiti.
Rusya Tarihi
er Rus knezlerinden yardm isteyince durum deiti. Moollar Rus knezlerini de kendilerine boyun emeye ardlar, fakat Ruslar gnderilen elileri ldrerek Moollarn intikam hislerini daha da canlandrdlar. Neticede mttefik kuvvetlerle Mool gleri arasndaki nemli arpma 16 Haziran 1223te Taganrogta Azak Denizine dklen Kalmius Nehirlerinin bir kolu olan Kalka (bugnk Kalec)da oldu. Rus ordular, tamamen yok edilerek ok sayda knez Moollara esir dp idam edildi. Alt prens ve 70 soylu lmt. Birou Kalka Nehrinde bouldu. Dnyepre doru kaan Ruslarn hemen hepsi yok edildi. Ancak Gali Knezi kurtulabilmiti. Moollarn Dnyepr Nehrini gemelerine engel olmak iin kaanlar btn kalan kayklar yaktlar Ancak Cebe ile Sbteyin amac onlar takip deildi. Onlar Novgorod ehrine kadar gittikten sonra geri dndler. Yollar zerindeki birok Rus ehri, kasabas ile ky yakld ve yamaland. Az sonra da Rus snrlarndan uzaklatlar. Onlarn asl niyeti Harzemah lkesinde Cengiz Hana katlmakt. Det-i Kpakta SIRA Mool SZDE istilasndan nce hangi kabileler bulunuyordu?
D Cengiz N E L M Hann vefatndan birka ay nce 1227 yl balarnda ld. lCuci, babas ke artk Cucinin dier oullarna kalmt. Batu ise bunlar arasnda en fazla gze arpan idi. S Fakat O R U kurultay Cengizin olu gedeyi Byk Han (Kaan) seti ve gedey Sbdeyi tekrar Kpaklar, dil Bulgarlar ve ticaret ehri Saksn (Saksin) zerine yollad. Kpaklar arasnda bir gurubun Moollara yaknlamak istemesinDKKAT den dolay Moollarn ii kolaylat. Kpak ve Mool ordular Ural dalarndan kan Cayk (Yayk: bugnk Ural) Nehrinde kar karya geldiler. Malup olan SIRA SZDEehri halk, dil Bulgarlarnn yanna katlar. 1236da toplanan Kpaklar ve Saksn kurultay bu sefer Batuya bakomutanlk ve byk asker yetkiler verdi. Batunun emrinde bir ksm akrabalar ile gelecein byk han Mngke de bulunuyordu. AMALARIMIZ lk olarak dil Bulgarlarna kar sefere kld. 1237 ylnn sonbaharnda bakent Bulgar ele geirildi, ardndan da Kpak Beyi Baman yakaland. Bulgar ileri gelenleri, Rusyaya K T A Pkaarak buradaki knezlerden hsn kabul grdler. Muzaffer Mool ordular hcumlarn douya kaydrdlar. Ryazan Knezi boyun emeyi reddetti, fakat byk knezin yardmc kuvvetlerine ramen be gnlk kuatmadan sonra malup edildi. TELEV Z Y O N Bundan sonra Kolumna, Moskova, Vladimir, Suzdal, Rostov, Yaroslav, Pereyaslav, Tver (Kalinin) gibi ehirler pe pee dt. Torjok ehrinin iki hafta direnmesi Novgorodun Mool igalinden kurtulmasna yol at. Batu, yolunun dman tarafndan kesilmesine engel olmak iin gneye inmek zorunda NTERNET kald. Rus ehirleri ve kyleri bu mthi saldrnn tesirini yava yava unutmakta iken Cebe ile Sbtey iki tmen ile dil (Volga) Nehrine doru yrmeye balamlard. Burada Trk asll dil-Kama Bulgarlar yayordu. 922 ylnda resmen Mslman olmu bu topluluk yerleik bir hayata gemi, tarm, hayvanclk ve ticaretle urayordu. Bu ykc Moollarn ticaretlerine zarar vereceini dnerek Mool kuvvetlerine saldrdlar ve onlara byk zayiat verdirdiler. Ancak Moollar bunun intikamn daha sonraya brakarak Hazar Denizinin kuzeyinden, Aral Gl yaknndan Harzemaha, yani daha sonra Trkistan adn alacak blgeye gittiler. Bu harekat Moollarn Avrupadaki ilk seferleri oldu ve nleri yava yava Avrupaya da yayld. Asl nleri bugn Rusya ovalar olarak bilinen Deti Kpak (Kpak l) ve Bulgar lkesinde 15 yl sonra yapacaklar byk seferden sonra yaylacakt.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Batu Hann Baarlar
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
2. nite - Mool-Trk (Altn Orda) Dnemi
41
nk Cengizin torunu Batu Han tarafndan kurulan Altn Orda mparatorluu buralar XVI. Yzyla kadar ynetecekti. Gerek Kpaklar gerekse Ruslar dmanlarn kmsedikleri veya Moolistan, in ve Trkistanda neler yaptklarn bilmediklerinden dolay onlar ok hafife almalarnn cezasn ektiler. Belki de dnya, Mool ordular Avrupann ilerine kadar girmeseydi Cengiz Hann ne kadar byk bir ynetici olduunu hibir zaman kavramayacaklard. te bu olay yneticilerin bilgiyi ve enformasyonu gerekli ekilde alamamalarnn tipik bir rneini tekil eder. stihbarat (enformasyon), hzl ve inanlr istihbarat yalnz askeri yneticiler iin deil, siyaset ve ekonomi yneticileri iin de ok gereklidir. Enformasyona sahip lkelerin dier lkelerin ekonomisi zerinde eitli oyunlar oynadklarna dair ithamlar vardr. Bunun iin o lkeleri veya onlarn yneticilerini sulamak abestir. Aslnda bu nevi bilgileri toplamak iin gerekli yatrm yaptklarndan dolay onlar belki de kutlamak gerekir. nk netice olarak kendi lkeleri veya firmalar iin bunu yapmlardr. Bir yneticinin ileri grl olabilmesi iin de gvenilir bilgilere ihtiyac vardr. Bundan tasarruf yapmak, sonunda belki baarszl veya rneimizde malubiyeti de kendisi ile birlikte getirecektir. Aslnda Cebe ile Sbteyin bu askeri harektlar ayn zamanda Moollar iin byk bir enformasyon toplama ekspedisyonu (keif seferi) da olmutur. Bu sayede ileride bu corafyada ok daha baarl olup, yzyllarca hkmedeceklerdir. 1237 yl dounun ve lkenin kuzeyinin (Novgorod dnda) Mool hakimiyeti altna girmesi ile sonuland. Batu, 1238 yln Kpaklara da boyun edirerek igal ettii Rus lkesini tamamen kendi hakimiyeti altna almakla geirdi. Malup olan Kpaklar, Macaristana g ettiler ve bugn de kendi adlarn tayan ilk beylikleri kurdular. Bu seferde Moollar, Fin kavmi Mordva (Burtas)lar malup ettiler. Trk boyu Bakurtlar da hakimiyet altna aldlar. Pereyaslav, ernigov ve Krmdaki Sudak ehirleri tekrar yamaland. Bylece Batu, daha batdaki blgelere sefer dzenleme imkan elde etti. nce Kiyeve yrd, Knez ernigovlu Mihail Macaristana kat. Moollar bundan sonra gneybat istikametine hareketle Polonyada Kamenec, Galiyada Vladimir ile Galii ele geirdiler. Bylece bat yolu alm oldu. Mool ordular Bat Galiya ile lezyaya; Kadan (Kodan), Karpatlarn dousundan Macaristana; Batu ise Galiten hareketle Karpatlara yneldiler. 11 Nisan 1241de kral Bela (1235-1270) malup edildi. Macaristan mstemleke haline getirilip burada sikke kesildi. Yani hakimiyet simgesi olarak para basld. O dnemde paralar kt olmayp, madenlerden dklrd. Polonyaya giren Mool ordular dman, Hmielnikte malup ettiler. Breslau yamaland, Alman kral II. Heinrich de cephede ld. Fakat Moollar orta Almanyaya giremediler. 11 Aralk 1241de Byk Han gedey, bakent Kara Kurumda ld. Bu haber Batuya 1242 ylnn ilkbaharnda ulat. Bu olay, Moollarn hedeflerini gerekletirmelerine engel oldu. Batu, Tuna sahillerinden, ordunun bir ksm ise Dalmaya, Arnavutluk ve Srbistan zerinden geri dndler. Bundan sonraki yllarda, Orta Asyadaki gelimeler, Batunun dikkatini Batdan tekrar Douya kaydrmasna sebep oldu. Neticede Altn Orda, daha fazla genileyemedi. Zaten Cuci ulusu, oktandr ikiye blnm durumdayd. Cucinin en byk olu Orda, allmn tersine aile bakan seilmi ve Bat Sibirya, li Alakul ve Amu Deryadan rtie kadar olan sahaya sahip olmutu. Mool rfne gre, kk olan aile bakan seilerek, babasnn lkesinde kalrd. te bu blge tarihte az bilinmekle birlikte Ak Orda adn almt. rti ve Amu Deryann komu blgeleri
42
Rusya Tarihi
(bugnk Kazakistan ve zbekistan) aataylarn olup Mavi Orda adn almt. Batunun hakim olduu Volga (dil) boyu ve Sibirya ise Altn Orda adyla tannd.
Harita 2.1
SIRA SZDE
DNELM
1300 ylnda Mool mparatorluu
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Kaynak: Nadir Devletin S O R U Fatihi Avrasya Cengiz Han adl eserinden (stanbul: DKKAT Balk Yayn Gurubu 2010), s. 171. SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P Bu dnem hakknda ayrntl bilgiyi Nadir Devletin Altn Ordu, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, 9. Cilt, s.103-179. stanbul: a Yaynlar, adl makalesinde (stanbul 1988) bulabilirsiniz.
TELEVZYON
Tatar (kabile, ulus). Tatar adna eski in kaynaklarnda ve VIII. Yzyla ait Gktrk (Orhun) N T E R N da E Trastlanmaktadr. yaztlarnda Bir Trk kabilesi olasl yksektir. Tarihte Dokuz Tatar, Otuz Tatar adlar ile de tannmlardr. Cengiz Hann dman olan bu boy Orta Asyadaki dier gebe kabileler gibi onun hakimiyeti altna girdiler. Dolaysyla Cengizin ordusunda hizmet eden ok sayda Tatarlar vard. Tahminlere gre Batya, yani Det-i Kpak (bugnk Rusya), Volga (dil) boyu ve Avrupa ilerine sefer yapan Batu Han gleri arasnda da ok saydaydlar. Dolaysyla dmanlar Mool ordusunu Tatar olarak algladlar ve Rusya ile Avrupann dier lkelerinde Tatar ad yayld. Bugn Rusya Federasyonunda Tatarlarn ancak % 25nin yaad Tataristan adl Cumhuriyetleri vardr. Rusyann deiik blgelerinde yaayan Tatarlarn toplam says 5,5 milyondur ve Ruslardan sonra en kalabalk ulustur. Ukraynada (ve bilhassa zbekistanda) ise Krm Tatarlar bulunmaktadr. Krm Hanl yklnca XVIII. ve XIX. Yzylda milyonlarca Krm Tatar Osmanl topraklarna snmt.
Batu Handan Sonra Altn Orda

Devletini salamlatrmaya balayan Batu, dikkatini iki nemli meseleye evirdi. Bunlar iktisad ve asker problemlerdi. gal edilen Rusyann ky ekonomisine daNTERNET yanan iktisad hayat, hara meselesini hallederek glenmeye balad. kinci mesele ise Kafkasyay tamamen lkeye balayarak devletin gney snrn emniyet altna almakt. Batu, Rus knezlerinin bizzat kendisine gelerek boyun emeleri ile yetiniyordu. Ancak Byk Knez Yaroslav ile Aleksandr Nevskiy Kara Kuruma gitmek zorunda kaldlar. Aslnda bu uygulama Mool adetlerine pek uygun deildi. Dolaysyla Batu ile Naip Tregene ve daha sonra Byk Han Gyk ile de aras bozulmu ve hatta ikisi arasnda bir sava ihtimali de belirmiti. Ancak Gykn (1248) lm ile sava kmamt. gedeyin nesli, Gykn lm ile sona ermi, yerine Tuluyun en byk olu Mngke, Han ilan edilmi ve Altn Ordann esas Mool devleti ile problemleri ortadan kalkmt. Batu Han, bundan sonra dikkatini gneye younlatrd. Daha Cengiz Han dneminde Moollar Kafkasyaya girmilerdi. 1236 ile 1244 yllarnda Anadolu Seluklu lkesinde tesirlerini yayma imkann elde etmilerdi. Batu gneyde hakimiyetini salamlatrdktan sonra kuzeye ve batya doru yneldi. ki buuk yzyl sren bu dnem Ruslar tarafndan Tatar Boyunduruu dnemi olarak adlandrlr. Muhtemelen Batunun ordusundaki Trk kkenli Tatar askerlerinin ounlukta olmas btn Moollarn Batllar tarafndan Tatar olarak adlandrlmalarna neden olmutur. te bu lkelerini igal eden Tatarlara kar Ruslarda bir nefret vardr. Bugn bu ad tayan iki Trk topluluundan Kazan Tatarlar Rusya Federasyonunda yaarlar ve Tataristan adl bir zerk cumhuriyetleri vardr. Krm Tatarlar ise Ukraynaya bal zerk Krm cumhuriyetindedirler. Ruslar Altn SIRA OrdaSZDE dnemini neden Tatar diye adlandrrlar?
DNELM S O R U
TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
43
Batudan sonra Berke, Berkeden sonra Mngke Timur Timur Altn Ordu Han oldu. Onun dneminin nemli generellarenden Nogayn (daha sonra bu ad Krm ve Astrahan arasnda yaayan gebe bir topluluk tarafndan kullanlmaya balanacaktr) devlet iindeki nfuzu artmakta ve Memluk Sultan Baybars kafir lhanllara kar (o dnemde lhanl Han Budizm nancna sahipti) mcadeleye tevik etmekte idi. Tohtu dneminde ayaklanan Nogay 1299da malup edilip ldrlr. Tohtudan sonra bugnk zbeklerin isim atas zbek Han tahta kar. 1380de Don Nehri yaknnda Kulikovo Polede (Kulikov Tarlas) Altn Orda ve Rus ordular arasndaki savata Altn Orda ilk defa malubiyete urar. Dneminde 1391de dil Nehri civarndaki Kundurca ve 1395te Kafkasyadaki Terek Nehri boyunda Toktam Hann Timur tarafndan malup edilmesi Altn Orday ciddi olarak sarsar. Bu k bir asrdan fazla srer. 1481de ise Moskova Knezi III. vann Don kysnda Altn Orda glerini yenmesi aslnda Cengiz soyunun bu imparatorluuna belki de son darbeyi vurur. Yaklak 20 yl sonra 1502de tamamen ortadan kalkar. Zaten devletin zlme dneminde be Hanlk (Kazan, Kasm, Krm, Astrahan ve Sibir) ortaya kmtr ve hepsinin banda Cengiz soyundan gelenler bulunmaktadr. Cengiz Handan sonra kaan olan gedey 1241de lnce Bat Avrupaya kar askeri harekat durdu. nk Batu Han merkeze gitmek zere yerinden uzaklamt. Ruslarn yaad blgenin ve Kpak sahasnn temelli olarak hakimiyet altnda bulundurulmas kararlatrld; Batu Han, Aa dil (Volga) boyunda yerleti. Bu suretle Altn Orda Devleti kurulmu oldu (1236). Bu devirde Novgorod Knezi Aleksandr Nevskiy (1252-1263)den sonraki Rus knezlerinin kendi aralarndaki mcadeleden Moskova Knezlii kazanl kt. 1328de Ortodoks kilisesinin en yetkili ahs metropolitin de buraya yerlemesiyle Moskovann nemi daha da artt. Bylece Moskova Byk Knezlii ortaya kt. 1380de Moskova Byk Knezi Dmitriy vanovi (Donskoy) (1359-1389) Altn Orda ordusunu Kulikovo Savanda yenerek ilk Rus galibiyetini ald. 1382de ise Altn Orda hkmdar Toktam Hann ordusu bu malubiyetin intikamn almak iin at seferde Moskovay yama etti. Dimitriy Donskoyun lmnden sonra Moskova Knezi olan I. Vasiliy (Dimitrevi) (1389-1425) 1392de Toktam Han ziyaret ederek onunla uzlamay baard. Altn Ordann onay ile Nijni-Novgorod ehri Moskova Knezliine brakld. Bylece Orta dil ve Aa Oka boyunda Moskova hakimiyeti kurulmu oldu. I. Vasiliy lnce (1425) yerine olu Vasiliy Vasilyevi Temniy (kr) (1425-1462) geti. O, Altn Orda Han Ulu Muhammede dmanca davranyordu. Bakent Sarayda bulunan Ulu Muhammed evresi ile anlaamaynca 1437de Kazan Hanln kurdu. Ardndan Moskova Knezine kar harekete geti ve ksa zaman iinde Volgann sa tarafn, Oka Nehrine varncaya kadar Rus nfuzundan kurtard. Rus ordusu 1445te Suzdal ehri yaknnda yenilgiye uratld. Yaplan antlamaya gre Moskova Knezi bundan byle Kazan Hanna vergi deyecek, Ulu Muhammedin oullar Yakup ve Kasma Moskova arazisinde bir yurt (arazi) verilecekti. Byk Knez Vasiliy 1450de Oka Nehri boyundaki Gorodets ehrini ve evresini Yakup ile Kasma verdi. Neticede Gorodets ehri etrafnda Kasm Hanl kurulmu oldu (1445). Kasm Hanl sonradan Moskova Knezliinin tesirinin oalmasna da byk katkda bulunmutu. Vasiliy Temniy 1462de ldkten sonra Moskova Knezlii oullar arasnda blnd. Byk karde III. van (1462-1505) Moskova Knezi oldu.
Metropolit (unvan). Slav (dou) Ortodoks kilisesinde Patrik ile Bapiskopos arasnda bulunan st dzeydeki din adamdr. Blgesindeki dini faaliyetleri dzenler, denetler ve uygulatr. Patrie kar sorumludur. Rusyada Ortodoks Kilisesi Hristiyanlatrma faaliyetlerinde ok aktif olmutur. ar tarafndan kendilerine verilen malmlkleri, kleleri ve zek haklar bulunurdu. Altn Orda dneminde de kilise bamsz hareket ederek, Rus milliyetiliini gelitirmede nemli rol oynamt.
44
Rusya Tarihi
SIRA SZDE
Altn Ordann zayflamasnda hangi sava belirleyici oldu? SIRA SZDE

DNELM 1480de III. van, Tatar hakimiyetine son verdi. Ruslar Altn Orda mensuplarna Tatar demekteydiler. Muhtemelen bu blgeye gelen Mool ordularnn ounluunu O R U Hann dman olan Trk soyundan Tatarlar tekil ediyordu. bir zamanlarS Cengiz Moskova Byk Knezliinin nderlii altnda bulunan Rusya, artk hanlara tabi knezlik deil, Lehistan-Litvanya, Macaristan gibi mstakil Hristiyan devleti olmuDK KAT tu. III. van 1487de Kazan Hanln bir uzlamaya zorlad ve Kazan, Rus nfuzuna girdi. Rusyann Osmanl Devleti ile ilk mnasebeti de III. van zamanna rastSIRA SZDE lar. 1492de Rus knezinin ilk mektubu Osmanl padiah II. Bayezide ulat ve 1497de Mihail Pleeyev adl ilk Rus elisi stanbula geldi. SIRA SZDE AMALARIMIZ 1380 Kulikovo Pole yenilgisinden sonra Altn Orda pek toparlanamad. 1391de dil Nehri civarnda Kundurcada ve 1395te Kafkasyadaki Terek rmanda ToktaD Emir N E L Timur M m Hann tarafndan malup edilmesi devleti ciddi olarak sarsK T A P t.1480de Moskova Knezi III. vann Don kysnda Altn Orda glerini yenmesi son darbe oldu S O R ve U yaklak 20 yl sonra 1502de zaten be Hanla paralanm (Kazan, Kasm, Astrahan, Krm ve Sibir) Altn Orda Devletinin sonunu getirdi. TELEVZYON IV. van, Kazan Hanln (1552), sonra Astrahan (1556) ve Sibir (1582-1598) DKKAT Hanlklarn Moskova Devleti snrlar iine katt. Osmanl mparatorluu hakimiyetindeki (1475-1774) Krm Hanl daha birka asr Rus nfuzundan kendini koruSZDE yabildi. SIRA NTERNET
DNELM S O R U
Moskova-Velikorus (Byk Rus) Devleti (1480-1700)
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM K T A P S O R U
TELEVZYON DKKAT SIRA SZDE NTERNET SIRA SZDE AMALARIMIZ
Toktam Han Timur hangi tarih ve yerlerde malup etti? SIRAEmir SZDE AMALARIMIZ
NELM Bu konuda D Akdes Nimet Kuratn Rusya Tarihi Balangtan 1917ye Kadar, (Ankara K T A P 1987) (S. 99-117) adl eserine bakabilirsiniz. S O R U
DNELM K T A P S O R U
T E L E VHarita Z Y O N 2.2
D K K A TNadir Kaynak: Devletin Avrasya Fatihi Cengiz NTER NE T SIRA SZDE Han (stanbul: Balk Yayn Gurubu 2010) AMALARIMIZ adl eseri sayfa 172de (Harita III) National KGeographic T A P (Deutschland) tan alnt.
TELEVZYON
DKKAT
SIRA N T E RSZDE NET
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
45
SYAS VE SOSYAL YAPI Halk

Byk bir sahaya yaylan Altn Orda halk, tabi ki mtecanis, (tek bir milletten mteekkil) deildi. Batu, Kpak lkesine taarruz ettii zaman burada Kpak, Peenek, Hazar, Bulgar ve Bakurt gibi ok saydaki deiik Trk boylar ile karlamt. Kpak lkesine gelen yeni Trklerle daha nce bu blgeye yerlemi olan Trkler aralarndaki akrabalk balar ksa zamanda fark edildi. Moollar seyrek sakallar ile dikkati ekerken, Trklerin sakallar boldu. Pegolotti, 1340da bu lkeye gelen tccarlara sakal brakarak, fazla gze arpmamalarn tavsiye etmesi, Altn Orda halknn ekseriyetini Trklerin tekil ettiinin bir ispat olmaktadr. slamiyetin kabul Moollarla Trklerin daha sk kaynamasna yol am ve Moollar ounluk arasnda tamamen Trklemilerdir. Zaten Altn Ordada srf Moollara ait olan yerleim merkezlerinden hibir zaman sz edilmemitir. Altn Ordaya gelen Moollarn buradaki yerli Trkler arasnda erimesi, iki halkn kltrnn bir birine ok yakn olmas sebebiyle de kolay olmutu. Ayrca daha kuzeydeki blgelerde yaayan dil Bulgarlar (922de) ve Bakurtlarn slmiyeti ok daha nce kabul ettikleri ve yeni gelenlerin de ayn dine gemeleri iki topluluun kaynamasn hzlandrmt. Altn Orda Hanlar, deiik dinlere kar ok toleransl davrandklar iin lkenin ilerine yerlemek isteyen Rus halkna da hi bir engel konulmamt. Bilhassa nehirlerin gei blgelerinde gemi iletmelerinin bulunduu blgelerde, Rus yerleim merkezleri teekkl etmiti. Bunun dnda Ruslar, kek (Saratov blgesinde bugnk vek) ve Saray gibi ticari merkezlerde Rus kolonileri meydana getirmilerdi. Saray ehrinde Ruslarn dnda erkezlerin, Alanlarn ve Yunanllarn mahalleleri mevcuttu. Bilhassa Krm Yarmadasnda sahil eridinde ok eitli halklar mevcuttu. Cenovallarn ticar ehirlerinde talyanlar ve Moollar, Luristanda ranllar, Suriye ve Irakta Araplar, Anadoluda Trkler ve Yunanllar, bulunuyordu. Fransiskan mezhebi papaz olan Wilhelm von Rubruk 1253-1255 yllar arasnda bu corafyada bulunmu ve burada hl dillerini muhafaza eden Gotlara rastladn da belirtmitir. Bu lkede bulunan yerli ve misafir halklara ramen devlet idaresi Trklerle Moollara aitti. Ruslarla Alanlarn apulculuk yapt bilinmektedir. Buna ramen bilhassa Ruslar orduda yardmc g olarak kullanlmaktaydlar.
Pegolotti, Balduci (13101347) (yazar).Tccar ve politikac idi. Ticaret yollar hakknda bir eseri vardr. O en uzun ticaret yolu olarak Azaktan balayarak, Hazar Denizi kysndaki Astrahan, (bugn zbekistandaki) Hive, Otar ve oradan da Pekine ulaan (pek Yolu) ticaret yolu hakknda bilgi vermitir.
Sosyal Snflar
Altn Ordada yksek snf, deiik guruplara ayrlan asiller tekil ediyordu. En yksek gurubu Oglanlar ile byk, orta ve kk beyler (Arapa emirler) meydana getiriyordu. Bundan sonra zeamet sahibi Ulus beyi ve ncu beyleri gelmekteydi. Zeamet (Suyurgal) ancak Han tarafndan verilirdi. Bu olaanst bir baarnn mkfatlandrlmas eklinde olurdu. 1263te Seluklu Sultan zzeddine de bu unvan verilmiti. Fakat zeametin miktar ve bykl hakknda elimizde kesin bilgi mevcut deildir.
Wilhelm von Rubruk (12201252) (seyyah): Fransz Kral Lois IX. tarafndan Tatarlar Hristiyanla davet iin grevlendirilen Rubruk Altn Ordada Batu Han, onun talimat ile ise Moolistana gitmi. Burada bakent Karakumda Mngke Hanla grmt. 1253-1257 yllar arasnda sren yolculuundan sonra hazrlad eserde Cengiz Han mparatorluu hakknda detayl bilgiler bulunmaktadr. Eseri ok nemlidir.
46
Rusya Tarihi
Saray (ehir). Saray ehri 1242de Batu Han tarafndan Volga (dil) boyunda Aktbe ehri yaknnda bakent olarak kuruldu. Astrahandan 120 km. uzaklktadr. Saray Batu da denilen ehirde 600 bin kadar kiinin yaad tahmin edilmektedir. 1282 ylnda ise Berke Han bakenti nehrin daha yukarlarna tad ve Yeni Saray veya Saray Berke diye anlmaya baland. Eski Saray ise 1395 ylnda Emir Timur tarafndan ykld.
Zeamet sahibi beylerden sonra Orda beyleri gelmekteydi. Muhtemelen bunlar, yerli beylerdi (l bey). Tarhanlar (Darhan) ise bir muharebede veya baka ekilde gsterdikleri yararllklar iin vergilerden muaf tutulan, hann yanna serbeste girip kabilen ve ancak iledikleri dokuzuncu sutan sonra cezalandrlabilen ahslard. Cengiz yasasna gre yakn akrabalara verilen bir ayrcalkt. Vergiden muaf tutulduklar iin gene onlar gibi vergiden muaf tutulan Rus ve Mslman din adamlar ile eit saylyorlard. Asaletleri tasdik edilenlere Paiza yarlulu Tarhan denirdi. Altn Ordada tccar, usta (hirfet aas) pek makbul olmayan Azat adl iftiler ve sarraf (ortak) gibi snflarn mevcudiyeti bilinmektedir. Arkeolojik kazlardan Altn Ordann kuruluunun ilk yllarndan itibaren ekseriyeti olmasa da ehirlerde yaamaya baladklar ve hayret edilecek yksek bir kltre sahip olduklar anlalmaktadr. Bulgar ve kek gibi eski ehirlerin yannda Eski Saray ve Yeni Saray gibi ehirler de ortaya kmt. Bu ehirler, ancak adrlardan mteekkil olmayp, ilerinde tulalardan evler, yan yana sokaklar ve mahalleler mevcuttu. Bu ehirlerin merkezinde camiler, saraylar, hamamlar ve baka itima messeseler bulunuyordu.
Devlet Ynetimi
Altn Ordann banda, ancak Byk Hana kar sorumlu olan ve her trl haklara sahip bulunan Han mevcuttu. Han lkesinde bulunmad zamanlarda prenslerin birine naiplii (vekilie) devredebilirdi. 1254 ylnda Batu, naip (vekil) olarak olu Sartak tayin etmiti. Han ayrca Byk Hann seiminde kendine vekil tayin edebilirdi. Hann evresinde bir ra bulunmakla birlikte, Han bunlarn tavsiyelerine hi bir ekilde uymak zorunda deildi. Ancak yasa, hkmdar kaidelere uymaya mecbur edebilirdi. Han hkmet ilerinin hepsini yrtemeyeceine gre, yannda douda yaygn olduu zere Farsa vezir unvan tayan bir sorumlu bakan bulunurdu. Vezir becerikli ise olduka byk tesire de sahip oluyordu. Mesela 1313te Tohtunun uzun yllar vezirliini yapan Kutlug Timur, Hann dul kars ile birlikte zbekin tahta gemesini salamt. Yeni Han da ona olan krann ona ayn makam vermekle gstermiti. Bylece Kutlug Timur, genelde bu anlamda kullanlmayan muzebbir (ynetici) ve naip unvann da almt. Fakat tesiri daha da artnca zbek Han, Kutlug Timuru Harezm valiliine yollamt. Ancak XIV. asrn ortalarnda kaynaklar Kpak lkesinin en yksek idaresinin tek bir ahsta deil de drt Ulus Emirinin elinde olduunu kaydederler. Bu drt emir arasnda da makam fark mevcut olup, en ykseine (Beyler Beyi Arapa: Emrl-mera) Naibl-Kaan (Han vekili) unvan verilmekteydi. Sa kanat emiri (Emirl-meysere) ve sol kanat emiri (Emirl-meymene) daha ziyade asker bir unvan temsil eder ve fakat onlarn ad hutbelerde Handan sonra belirtilirdi.
Memurlar
Altn Orda devletinin ilk zamanlarnda Hana ynetimde yardmc olan gl bir memur a mevcuttu. Daruga (Vilayetler), Tmenler (blgeler), ehirler ve kyler iin ayr idareciler mevcuttu. Bunlarn yannda grevlerinin ne olduu kesin olmamakla birlikte, emirler (Tmen Beyi ve ehir Beyi) de vard. Bunlarn esas grevi, Baskaklar gibi vergi toplamak yerine, bulunduklar yerin idaresi idi. Hann emir-
47
leri, eliler (elgi-yalavac), ml ve posta ileri iin de ok sayda memurun grevlendirildii bilinmektedir. Pazar gzetici (Bazarda turgan), koucu (Yalava), rtkan, toplayc (Rusa: Sobiratel), hakim (yasaul) ve yazc (Bek Bitiki) gibi daha dk seviyelerdeki memurlar da bulunuyordu. Darugann grevi nedir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Ktiplik
Altn Orda gebe bir devlet grnmnde olmasna ramen bu kadar byk bir devleti ynetmek iin gelimi bir brokrasi tekilat gerekiyordu. Han da bu yaS O R U zmalar iin bir kalem idaresine muhtat. Yarlklar (Hann emir ve talimatlar) kaleme almak iin de dstur (tbir-i resm) kitab vard. Bu dsturlar kitab uzunlamasna olup, icabnda yaptrlmakta ve sahtekarlktan korunmak D K K A T iin mhrlenmekteydi. Yarlklarda belli bir din giri (bata amanist daha sonra slami) yaplrd. Bundan sonra Hann ad ve kime hitap edilmise onun ad gelirdi. Mesel, SIRA SZDE 1428de Ulu Muhammedin II. Sultan Murada gnderdii yarl ok basit kaleme alnmt: Hakk- Tela inayeti bile Muhammed peygamber mucizetiyle Mehmedten Gazi Muradka. AMALARIMIZ Yarlklarda Hann ad ve biz gibi Han belirten zamirler altn harflerle yazlrd. Trke yazlan yarlklarda genelde Divan (yaz karakteri) kullanlrd. Yarlklarn sonunda tarih bulunur, son devirlere kadar hicri tarih yannda K T on A P iki hayvanl Trk takvimindeki tarih de atlrd. Altn Ordann btn orijinal vesikalar Tamga (damga) ile mhrlenirdi Bu tamgalar, sikkelerin zerindeki tamgalardan ayrlrlard. Bu tamgalar i ie byke iki kareden mteekkil olup,Tortada sikkelerde de ELEVZY ON kullanlan tamga bulunurdu. Tamgann etrafnda ise hann ad ile Kelime-i tevhit bulunurdu. (Mesel 1392de es-Sultanl-dil Toktam-Bismillahir-rahman fi-rahm-l ilahe lallah-Muhammedn raslullah).
NTERNET
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT Tamga (damga). Her Trk, Mool ve baka boylarn kendilerine has SIRA SZDE tamga/damgalar bulunurdu. Tamga mlkiyeti belirtmek iin kullanlrd. Daha sonra hanlarn veya AMALARIMIZ deiik yneticilerin kendilerine has tamgalar resmi ve zel yazmalarda kullanlmaya baland. Vergi T A P anlamnda daKkullanlan tamga bizde de damga vergisi eklinde mevcuttur. Bugn kurumlarn, irketlerin veya deiik TEL EVZYON rgtlerin kendilerine has simge, sembolleri bu tamgalarn gelimi ekilleridir.
NTERNET
Resim 2.1 Altn Orda dnemine ait Tamga eitleri Kaynak: Nadir Devlet, Avrasya Fatihi Cengiz Han, (stanbul 2010) s. 35.
Hukuk
Cengiz Han mparatorluundan kan btn devletlerde olduu gibi Altn Ordada da eski yasa, hukukun temelini tekil ediyordu. Bu yasa, yalnz hukuk ve ceza kaideleri iine almakla kalmayp, yabanclarla mnasebetleri, sava dzeni, bir ordunun ve postann sevk ve idaresini, nihayet vergi ve miras meselelerini de ihtiva ediyordu. Batu yasay tamamyla kabul ederek bunun ihllini en byk su saymt. Kpak lkesinde, kendini bu yasaya bal hissetmeyen ok gl bir Trk
48
Rusya Tarihi
unsurunun mevcudiyeti, slamiyetin ok abuk yaylmas ve son olarak bu lkenin zel durumu, Altn Ordada Cengiz yasasnn dier Mool devletlerine nazaran daha abuk kaybolmasna yol at.
Ceza Hukuku ve Mahkemeler

Altn Ordadaki ceza hukuku hakkndaki bilgilerimiz ok kstldr. Ancak 12531255 yllarnda bu blgeleri gezen Wilhelm von Rubrukun verdii bilgiler, lm cezasna kimlerin arptrld hakknda bir fikir vermektedir. Hrszlk esnasnda yakalanan veya bunu itiraf eden idam edilirdi. Daha ufak hrszlklar, mesela ko ve koyun alanlara yz sopa vurulurdu. ntikam hrsnn domamas iin suluya herkes birer sopa vururdu. Ufak hrszlklarn tekrarnda idam cezas kati idi. Yz yl sonra el-mer, hrszlarn lmle deil de, ocuklarnn elinden alnmas ile cezalandrldndan bahsetmektedir. Cinayete, sihirbazla ve sahte eliliklere de lm cezas verilirdi. tiraf ettirmede ekseri ikence yaplrd. Byk Knez Mihail, Mool adetlerini yerine getirmeyi reddettii iin topukla kalp blgesine baslarak ve sonra klla deilerek ldrlmt. Halka, Hana ikayetlerini bildirme veya bir karara itiraz hakk verilmiti.
Aile Hukuku
Kadnlar kalm (balk) karl evlendirilirlerdi. Kan akrabal olanlar evlenemezdi. Erkek, kardeinin (aabeyinin) veya babasnn dul ei (annesi olmamak art ile) evlenmek zorunda idi. Erkein zina yapmas (en azndan Mool hukukunun geerli olduu dnemde) lm cezas ile sonulanrd. ok kadnla evlilik (zellikle ileri gelenlerde) adetti ve slm dnemde de bu det devam etti. Batunun on alt veya yirmi alt kars olduu rivayet edilmektedir. Kadnlar dier Mool devletlerinde olduu gibi Altn Ordada da cemiyet iinde mhim bir yer tutmaktaydlar. Onlar cemiyet hayatna aktif olarak katlrlard. XIII. asrn ortalarnda kadnlarn araba srmesini, yurtlar (adr) arabaya yklemesini ve boaltmasn bilmesi gerekiyordu. Bunun dnda sr samak, ya peynir, kmz hazrlamak, krkleri dikmek ve hazrlamak, kee tepmek ve baka ev ve el ileri yapmak kadnlarn bilmesi gereken eylerdi. Yksek mevkilerdekilerin kocalar ile birlikte i seyahatlerine de kmalar adettendi. Kadnlar resm kabullere de katlrlard. Bilhassa Hann ba kars, mhim bir mevkie sahipti ve tesiri olduka fazla idi. iek Hatunun Mngke Timur ve Tuda Mngke zerinde ok tesiri olduundan, hatta gerek hkmdarn o olduundan bahsedilir. Ulag henz rtn ispat etmedii iin annesi Tukin resmen naip olmutu. Kadnlarn da yarlk verme hakk vard. Altn Ordada kadnlara kt muamele yapldna dair hi bir rivayet yoktur. Moollarda ocuklar satlabiliyordu, hayatn zorlayc artlar sebebiyle bu uygulama olduka yaygnd. Bu det, bilhassa ocuklarn alktan lmemesi iin kullanlyordu. Bir hayli Mslman tacirin, Kpak lkesinden ocuk satn ald biliniyor. Bu ekilde Memlukler (Klemenler), ihtiyalar olan Trk ve Mool askerlerini temin ediyorlard. Miras kk erkek ocua kalrd ve o babann elerini beslemekle ykml olup ekseri onlarla evlenirdi. Fakat miras konusu hakknda elimizde yeterli belge mevcut deildir.
49
Askeri Yap
Ordu
Orta Asyadan kan Trk ve Moollarn sava alanlarnda baarl olmas, aslnda bu topluluklarn ok iyi atl olmalarndan kaynaklanmaktadr. Kpak lkesi, atlarn yetitirilmesi iin ok elveriliydi. Balangta atn yannda develer de kullanlyordu. Fakat Kafkasya gibi dalk arazide veya iklim artlar msait olmayan gney ran ve Hazar Denizinin gney sahillerinde Moollar pek baarl olamadlar. Surlarla evrili ehirleri kuatp zapt etmekte zorluk ekiyorlard. Trk ve Moollardan mteekkil ordunun bel kemii atllardan meydana geliyordu. Yaya askerinin ekseriyetini ise hakimiyet altna alnm lkelerin askerleri tekil ediyordu. Papa nnocentius IV. Mool mparatorunu Hristiyanla davet mektubu ile yollad kei Plano Carpininin 1245-1247 yllar arasnda sren seyahatinde Gyk Han ile grmt. Sonra kaleme ald eserinde belirttiine gre, yerli halkn gen nfusunun te biri asker hizmete alnrd. Rus knezleri, kendi asker birlikleri ile yardma gelirlerdi. Mesela 1319da Alanlara kar yaplan savata on alt bin Rus askeri mevcuttu. Bunlar Nogayn lmnden sonra, Tohtunun emri altna girmek istemedikleri iin Bizansn hizmetine girmeye teebbs ettiler. Ayn ekilde Tohtunun Nogaya kar mcadele eden ordusunda da Rus birlikleri mevcuttu. Mool ordularnn byk baar kazanmalarnn bir baka sebebi de, onlarla temas eden halklarn, ordunun gcn olduundan fazla tahmin etmelerinden kaynaklanyordu. Ortaa yazarlar yz elli ile yedi yz bin hatta iki buuk milyon askerden bahsetmektedirler. Aslnda Moollar XV. Yzyla kadar yanlarnda saylarn fazla gstermek iin kuklalar tarlard. En son hesaplara gre Cengiz Hann rana giren ordularnn yz elli-iki yz bin ve Altn Orda ordularnn ise altm bin olduu tahmin edilmektedir. Tatar ordular seferlerde kendi kendilerini beslemekteydiler. Tabii ki, yiyecek yardm grmekte ve belli bir maa almaktaydlar. 1337de askerin iaesi iin her bir askere iki esir, otuz koyun ve be at dmekteydi. Her askerin yemek piirmek iin iki kab ve eyalaryla silahlarn nakletmek zere bir arabas mevcuttu. Genelde kadnlarla ocuklar da arabalarda orduyu takip ederler ve skk anlarda orduya yardmc olurlard. Fakat dier ynden ordunun ilerlemesini yavalattklar iin arabalar, kadnlarla geride braklrd. Bu nevi araba konvoylar ise sk sk dmann hcumuna hedef olurdu. Ordunun taksimat ondalk sistemine gre olur ve en kk birlii on kii tekil ederdi. Bu ondalk sistem on bin kiilik asker glere kadar ayn dzende giderdi. Bu nevi askeri glerin banda bir Bey veya bir Olan bulunurdu. Olanlar hkmdar ailesinden bir prens, beyler ise bir kabilenin ba veya hretli bir komutan idi. Silahl kuvvetler sa ve sol kanatlara un kul ve sul kul ve bunlarn banda Nogay veya Edie bulunurdu.
SIRA ayrlrd? SZDE Tatar askerlerinin seferde beslenmeleri iin kii bana ne kadar erzak
Carpini, (Plano) Giovanni (1182-1252) (eli). Papa Innocentius IV tarafndan Moollara eli olarak yollanan bir keitir. 1245 ylnda bakent Karakuma gitmi, burada Gyk Hann Byk Han olarak seilmesi merasimine katlmtr. O yeni Hana Papann Hristiyanla davet eden mektubunu vermitir. Bir yl sonra dnnce Mool Tarihi adl eserini yazmtr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
50
Resim 2.2 Tatar Atls Kaynak: Nadir Devletin Empires in Europe adl eser (stanbul 2002) s. 41.
Rusya Tarihi
Silahlar
At kltrnn becerikli askerlerinin en fazla tercih ettikleri silah, hi phesiz ok ve yay idi. Ok atan askerin parmanda demir bir yzk bulunurdu. Mool askerleri ok uzaa ok attklarndan dman uzun mddet yanlarna yanatrmamay baarrlard. Altn Orda dneminde artk demir ulu oklar kullanlyordu. Moollarn rakipleri ok yamurundan bahsederler. 1309 ylna ait bir Rus haberinde, oklardan gne kapand ifadesi kullanlmtr. Tabi ki, mcadele yalnz uzaktan olmayp, yakn mcadelede Trk ve Mool askerleri, demir ulu mzrak ve kl kullanmada da ok baarl idiler. Savalar deriden zrhlar korurdu. Daha sonralar madeni plakalardan ve rme zincirden zrhlar kullanlmaya baland.
Sava Taktii
Moollar bir yeri silah gc ile ele geirmeden nce o ehri, kaleyi veya blgeyi teslim olmaya davet ederlerdi. Teslim olduklar takdirde kendilerine dokunulmayaca garantisi verilir ve bu sz de tutulurdu. Sava sembolik bir ekilde ilan edilirdi. Mesela Tohtu, 1297-1298de Nogayn stne yrmeye karar verince, ona bir sapan, ok ve bir avu toprak yollamt. Bununla Tohtu Nogaya, ordular topran altna gizlenseler veya havada usalar bile, sapan veya okla yok edeceini ifade ediyordu. Snrdaki ehirleri sulh yoluyla ele geirme taktii, aslnda kuatmann orduya bir hayli zorluk karmasndan kaynaklanyordu. Altn Orda iin Rusyadaki surlarla evrili ehirleri ele geirmek olduka zordu. Ufak ehirler bile ancak haftalarca sren kuatmadan sonra ele geirilebiliyordu. Surlarn nne byk ateler yakmak, kuatma taktiklerinden biri idi. Bunun dnda yanc maddeler kalelerin iine atlyor ve ehirler sava hileleri ile ele geirilmeye allyordu. Sur halknda hastalk yaymak iin veba veya baka bulac hastalktan len hayvan veya insan cesetlerini mancnkla ehir surlarnn iine atld da rivayet olunur. Bu dnemine gre biyolojik silah kullanmak demekti.
51
Sava Esirleri
Sava meydannda elde edilen ganimetlerin belli bir ksm Hana aitti. Bu ganimetler arasnda yiyecek maddeleri, hayvan srleri, deerli eyalarn yannda sava esirleri de mhim yer tutuyordu. nk bu harp esirleri daha sonra satlabiliyordu. Altn Ordann Kpak lkesine 1223 ylndaki ilk hcumunda elde edilen sava esirleri, Suriye ve Msra satlmt. Bylece Msra satlan Trk esirler Memlk asker gcnn artmasna yol amt. Evlerde bulunan esirlere ev esirleri denirdi. Yabanc lkelere satlamayan esirler, deiik ilerde kullanlrd. Kadnlar da esir alnr, fakat onlar Msra pek satlmazd, nk Memlk Devleti daha ziyade askerlikte kullanlacak Trk esirlerini tercih etmekteydi. Ebeveynler bilhassa alk yllarnda (Mesela 1302-1303 ylnda) ocuklarn satmak zorunda kalrlard. Hristiyan esirler byk meblalar karl azat edilirlerdi. Esirlerin ocuklar da esir addedilirdi. Kpak lkesinde Yunanl ve Afrikal (hi phesiz dardan satn alnan) esirler de bulunurdu. Tabi ki, Moollar da yabanc lkelere esir derlerdi ve onlar da satlrlard. Dnemin gelenei bu ekilde idi. Klelik gelenei bugn dahi baz lkelerde devam etmektedir ve dnyada 30 milyon civarnda insan eitli tipteki klelie maruz kalmaktadr.
Avclk
Avclk yalnzca bir elence veya gda maddesi (veya krk) elde etmek iin deil, daha ziyade asker maksatlarla, yani savaa hazrlk olmak zere yaplrd. Avclk ortaada hemen btn lkelerin asillerinin vaz geilmez bir ura idi. Altn Ordada bilhassa hayvan embere alarak yaplan toplu avlar revata idi. Bunun dnda atmaca ile avlanma da yaygnd.
Ekonomik Yap
Para Birimi
Altn Ordada para birimi olarak gmten kesilmi ve Saum (Som) denilen sikkeler kullanlrd. Bunlarn arl zaman zaman deiirdi. Bu para biriminin belli bir arl olmas gerekir, aksi takdirde saum (som)un 36 miskale ve 108 Danik (Tenke)a, blnmesi mmkn olmazd. Sikke, Kefede baslrd ve bunun iin gerekli gm kleler Cenovallar tarafndan getirilirdi. Cenovallar ayn zamanda altn da getirirlerdi. Altn damgalanarak piyasaya verilirdi. Fakat Altn Ordada altn para yoktu. D ticarette btn arkta yaygn olan Dinar kullanlrd. Bir dinar 6 gm dirhem (12,5 gr) deerinde idi.
Tenke (para birimi). Bugn Rusada para anlamnda kullanlan Dengi ad Tenke sznden retilmitir. Altn Orda dneminde tenke bir para birimi idi. Bugn dahi Tatarlar yerel konumalarnda bu szc kullanrlar. Kazakistann resmi para birimi de tengedir.
Vergiler
Devletin en mhim grevlerinden biri de vergi toplamak idi. Moollar da vergi vermekle ykml idiler. Henz Altn Orda, btn imparatorlukla (Byk Hanla) sk ibirlii iindeyken Cengiz Han ve Mngkenin ortaya koyduu yasay tatbik ediyordu. Dolaysyla Kpak, ran ve Amu Derya tesi iin vergi sistemi ayn idi. Mhim vergiler olarak tccar ve zanaatkarlardan alnan Tamga (gelir vergisi), ky halkndan alnan Klan ve Hubiri (Trke: Kobur) gryoruz. Toplanan miktar hakknda herhangi bir bilgi mevcut deildir. Ancak XIII. Yzylda Tohtu ve kardei vergi miktarn arttrnca, Sudakta halk, vergi memurlarna kar ayaklanmt. Tatarlar iin dier halklara nazaran dk olan Salug adl kafa vergisi mevcuttu. Ancak baz snflar vergiden muaft. Bir de yarlkla muaf tutulanlar vard, onlara Tarhan denirdi.
52
Rusya Tarihi
Zenginler
Altn Orda devletine geni snrlaryla iktisad ynden bakldnda bata Rus knezlikleri ve Kafkasya beylikleri olmak zere bir hayli zengin lkenin bulunduunu grmekteyiz. Bu lkelerin yerlileri genelde iftilikle uramakta olup, hakim halkn kltrnden ok uzak idiler ve devlet, onlara kendi kendilerini ynetme hakkn vermiti. Zaten bu geni lkede bir tarafta ormanlk blgede yaayan Fin ve Rus kavimlerini dier taraftan ise yksek dalk blgede yaayan Kafkasya halklarn tamamen kontrol altnda tutmak imknsz olduu iin, Saray onlarn vergilerini demelerinden ve arada bir yaplan seferlere asker vermelerinden memnundu. On nc yzyldan itibaren Altn Orda iin Rus knezliklerinin hara demeleri ve bu lkelerde hara deyebilecek kadar dzen ve emniyetin mevcudiyeti kafi gelmekteydi. Dolaysyla da Rus hayatn dzenli tutabilmek iin daha nce mevcut Byk Knezlik messesesini yaatmay yelediler. nk bylece Altn Ordaya kar sorumlu bir ahs mevcut oluyordu. Altn Orda iin bu ahsn kim olduu mhim deildi, dolaysyla Byk Knezlik, yarl en fazla hediye getirene verilirdi. Hatta bu unvan eitli seferler satlabiliyor ve bir Byk Knez fazla dnlmeden bir bakas ile deitirilebiliyordu. nk bu mevki iin para demeye hazr olan bir hayli knez bulunuyordu. Mool hakimiyetinin ilk yzylnda Byk Knezleri sk sk deitirmek gl bir Rus knezliinin meydana gelmesine mani olmak iin iyi bir metottu. Rus knezleri arasndaki atmalar ve bu atmalarn Han nezdinde dile getirilmesi, Altn Ordaya sk sk Rusyann i ilerine mdahale imkan salyordu. Yzyln ilk eyreinde, Altn Orda hara toplama iini kendi eline ald ve bunun iin bir memurlar tekilat kurdu. Fakat daha sonra bu ii kendi halkyla daha kolay baa kabilecek Rus knezlerine brakmay uygun buldu.
Hara
Altn Orda en fazla harac Rusyadan alrd. Bu yksek gelir olmakszn devletin gelimesine imkn yoktu. Hara genelde mal olarak (deerli beyaz ay, kunduz, samur ve tilki derileri) verilirdi. Btn erkek nfus hara demekle ykmlyd. 1257 ylnda Byk Han Kubilayn emri ile randa Baskak denilen hara memurlar bilhassa Muram, Ryazan, Suzdal ve Vladimir gibi Rus ehirlerini dolaarak dislenicu denilen nfus memurlar vastasyla hara deyecek olanlar tespit ettiler. Rus kroniklerine gre iki eit hara mevcuttu: yasak ve taraa. Btn din adamlar ve onlara tabi olanlar haratan muaf tutulmutu. dil Bulgarlar, Bakurtlar gibi Trk boylarnn Mslman din adamlar da aynen hara ve vergiden muaf idiler. Kilisenin hizmetinde bulunan zanaatkarlar, avclar, hizmetkarlar ve iiler baka bir ile grevlendirilemezdi. Trkler ve Moollardan alnan vergilerle yabanclardan alnan haralar arasnda ayrm yapmak ok gtr. Haralar genellikle Sabanluk (sapan vergisi) yom (posta masraf) ve ulak (ulatrma giderleri kulan (gider) adlar altnda tahsil edilirdi. Bunun dnda lkede seyahat eden prensler, eliler vb. gibi kimselerin masraflarn karlamak zere Susun adl bir vergi de alnrd. Bunun dnda devletin gelirini kpr geilerinden alnan kprlk ve gmrk resimleri tekil ederdi. Ordunun masraflar iin bazen (kadnlardan da) nimar (nemer) denilen zel vergilerin alnd olurdu. Hristiyan evleri Bitikiler tarafndan devaml kaydedilir ve bunlar Daffar (Defter) adl vergi defterlerinde muhafaza edilirdi.
53
Ticaret
Altn Ordann, Dou Avrupann orman ve av hayvanlar ynnden zengin kuzeyi ve Karadeniz arasnda olmas; Akdeniz, Bizans ve ranla zengin bir ticaret hacmine imkan vermekteydi. Tabi ki, Krm yzyllardan beri canl mal mbadelelerinin yapld bir blge olmutu. Altn Orda, gney Rusya bozkrlarna ilk defa bir dzen getirmiti. Dolaysyla da Karadeniz zerinden ine olan kara ticaret yolunun gvenlii tam manasyla salanmt. Altn Ordada tccarlar itibarl bir duruma sahiptiler. Tccarlara gsterilen bu alka ve itibar, onlarn sadece iktisad faaliyetlerinden dolay deildi. Tccarlar ayn zamanda devletin ve eitim-retimin gelimesine de nemli katklarda bulunuyorlard. Tccarlar eitli vakflar kurarak din adamlar ile de iyi mnasebetler kurmasn biliyorlar ve bylece lkenin esas sahibi durumuna geliyorlard. Tccarlara verilen nem, onlarn seyahatlerini kolaylatrmak ve sava zamanlarnda onlar iin zel artlar kabul edilmesinden de anlalmaktadr. Mesela, sava zamanlarnda tccar kervanlarna cepheden geme izni veriliyordu. Esir alnan tccarlar milliyetlerine baklmakszn serbest braklyordu. len bir tccarn mallarna el konulmaktan kanlyordu. Mal dei tokuunda Yunanl tccarlar nemli rol oynamlard. Cenovallar ile Venedikliler, 1247de Krmda kendi kolonilerini kurduktan sonra, Kiyeve kadar uzanmlard. spanyadan g etmi olan Yahudiler de ticarete katlyorlard. Altn Ordann dzenli dnemlerinde, devlet snrlar iinde fiyat farklar da fazla deildi. Ticaretin gelimesi iin belli bal mallar depolarda muhafaza ediliyordu. Mesela, XIV. asrda Solgat (Krm)ta byle bir depo mevcuttu. Kpak lkelerinin mallar, Karadenizdeki limanlardan ihra ediliyordu. Dolaysyla da talyan ticaret temsilcilerinin burada olmasna amamak gerekir. Deniz ar yaplan ticaretin yan sra Altn Ordaya tabi Ruslar ve dil boyundaki Fin halklar ile de mal dei tokuu yaplyordu. te yandan Mordvalarn (Burtas) Altn Ordann nemli erzak kayna olduu bilinmektedir. Mslman tccarlar lkenin kuzeyine giderek buralardan deerli samur ve sincap krkleri alrlard. XV. Yzyln banda Litvanyada Karadeniz ticaretine katlmaya balamt. Vitold ile Toktam arasndaki siyas ibirlii tccarlarn da rahata mal dei tokuu yapmalarna imkan salamt. Bu ticarette bilhassa Litvanyada yerlemi olan Tatarlar nemli rol oynuyorlard. Dou ile ticarette en nde gelen merkezlerinden birini Kiyev ehri tekil ediyor ve bu ehir Tatar, Cenevizli ve Moskoval tccarlarla kaynyordu. 1416da bu ehrin Altn Orda tarafndan yklmas ticarete byk sekte vurmutu. Altn Ordann yabanc lkelere ihra ettii balca mallar u maddelerden oluuyordu: Krkler, kz derileri ve baka eit deriler, balmumu, arpa, dar ve tahl eitleri, peynir, arap, Kubandan balk, at ve esirler (bilhassa Abaza ve dier erkez boylarndan). Bu ticarete talyanlarn dnda, Ermeniler, Suriyeliler ve Yunanllar katlyordu. Tahl, kuma, peynir, tuz, gm, bazen balk ve krkler Anadoluya (Trabzon, Samsun ve stanbul) sevk ediliyordu. Ayrca Karadenizdeki liman ehirleri arasnda da ticaret yaplyordu. stanbula yollanan tahl o kadar hayat nem tayordu ki, sevkiyatn geciktii veya sava sebebiyle kesildii anlarda alk ba gsteriyordu. Ukrayna tahl, eski alardan beri Yunan yerleim merkezleri iin ok nemliydi.
54
Rusya Tarihi
Kpak lkeleri ile Msr arasnda yaplan ticarette en nemli yeri esirler tutuyordu. Bu Trk (ve erkez) esirler, daha sonra Memlk lkesinde ok yksek mevkilere ulamlard. Esir nakliyesi, Mslman tacirlere yasakland iin bu i Cenevizliler tarafndan yaplyordu. 1402 ylnda skenderiyeye yollanan esirlerin saysnn ylda iki bin kadar olduu tahmin edilmektedir. Orta ve Dou Avrupada Altn Ordadan gelen her eit mala Tatar mal deme alkanl yaygnd. Fakat aslnda ipek inden ve baharat ise Hindistandan geliyordu. Hindistana ise deerli krkler ve atlar satlmakta idi. Altn Orda, ihracatnn karlnda altn paradan daha ok mal alyordu. Mesela Kefe Limanna her eit kuma, hal, altn, iplik, ipek, pamuklu kumalar ve su testileri getirilmekteydi. Altn Ordaya ayrca Harezmden kumalar, in ve randan porselen ve ipek, Buharadan pamuk ve hal, Hindistandan ise inci ve mercan gelirdi. Deniz yolu ile gelen ithal mallar limanlarda gmrklenirdi. Altn, gm ve inciler gmre tbi deildi. Gmrk dairelerinde ekseri yabanclar bulunurdu, nk Trkler ve Moollar o devrin dnya ticareti hakknda fikir sahibi deillerdi.
Ulam ve Posta
lkede ticaretin gelimesi ve devlet dzeninin korunabilmesi iin ulam sisteminin iyi bir ekilde almas gerekiyordu. Altn Orda bu hususta hakl bir hrete sahipti. Seyahatler ok iyi bir ekilde organize ediliyordu. Her ne kadar yollar ta deli deilse de, gzergahlar tespit edilmi olup, bu gzerghlardan geen yollar yzyllar sonra da bilinmektedir. Seyahat etmek iin genellikle araba kullanlrd. ki veya drt tekerlekli bu arabalara Telegen veya Ar(a)ba denirdi. Arabann st seyahat edeni koruyacak ekilde kee ile kapl olurdu (yurtlardaki gibi). Bu arabalarda insan yiyip-imek ve yazmann dnda uyuyabilirdi. Bu arabalar birka at (en fazla be) tarafndan ekilir, arabac da atlardan birine binerdi. Bunun dna kz, deve gibi hayvanlarn ektii arabalar da mevcuttu. Yabanclar, istedikleri gibi seyahat edebilirlerdi. Genelde sabah namaz ile yola klr ve kuluk vaktinden lene kadar istirahat edilir, leden sonra ise akama kadar yola devam edilirdi. stirahat esnasnda hayvanlar otlamaya braklrd. Belli bal nehirlerde yolculuk gemi ile yaplrd. Saray ile dil zerindeki Sarayck aras sekiz-on gnde gemi ile kat edilirdi. Nehir tamacl Amu Derya ve Kur zerinde de mevcuttu. Ruslar da dil zerinde gemi ile seyahat ederlerdi. K aylarnda ise donan nehirler zerinden kzaklarla geilirdi. Fakat buzun krlmas byk kazalara da sebep olurdu. Yam (Posta) tekilat, Mool mparatorluunun ve Altn Ordann en parlak kurulularndan biri idi. lkenin her tarafna ulaan resm posta balantlar mevcuttu. Bu yollar vastasyla Hann emirleri ve ayn zamanda eliler de ulatrlr; haberleme salanrd. Bozkrlar, dz bir alanda olduklarndan bilhassa bu nevi ulama uygundu. Posta tekilatnn kendine has bir memurlar zmresi mevcuttu. Yam (posta mdr), kprc ve yol rau (kpr ve yol memuru), tuktaul (yol gstergelerine bakan memur), gemici (nehir seyr seferi iin grevli memur), sahil muhafz ve yurtu (posta noktalar iin sorumlu memur) bu posta tekilatnn belli bal memurlar idi. Her yerde ikamet iin posta misafirhaneleri (Arapa: zaviye) kurulmutu. Bu misafirhanelerde yalnzca koum hayvanlar bulunmaz, seyyahlar ihtiyalarn da buralardan temin ederlerdi. Prens ve prenses gibi ileri gelen ahslar, bir
55
devlet memurunun refakatinde seyahat ederlerdi. Bu onlara verilen deeri gstermek iin yaplrd. nk Batu dneminden itibaren memleket soygunculardan temizlenmiti. Eskiden ticaret ve posta iin nemli yollardan biri Sarayla Orta Asya arasnda idi. Bu yol dil ve Hazar Denizi zerinden rgene geer, oradan Hotan ile Buharaya ulard. Saray ehrinden Azak ve Sudaka da balant vard. Msra giden yol ise Karadenizden stanbula, oradan da skenderiyeye ular ve bir ay srerdi. Kafkasya, Altn Orda himayesine girince Anadolu Seluklularnn elileri amah ve irvan zerinden Saraya ulard.
El Zanaatlar
Altn Ordada el sanatlar ok yaygnd. Bunlar hakkndaki bilgilerimizi yaplan arkeolojik kazlardan elde ediyoruz. Mesela: Yeni Saray ehrinde srf el zanaatlar ayrlm bir mahallenin mevcudiyeti bilinmektedir. Madencilik gelimi olup burada para da baslmaktayd. Seramik endstrisi de gelimi olup, tula ve seramik de imal ediliyordu. Hammadde yetersizliinden dokumaclk fazla gelimemiti. Ancak kee imalat yaygnd. Bunlarn yannda dericilik de bir hayli gelimiti. El zanaatlar ve imalatn ne ekilde tekilatlandrld hususunda bilgimiz kstldr. Loncalarn mevcudiyetini gsteren baz emareler mevcut olup demirciler, kap-kaak imaltlar, bakrclar, iplikiler, inaat ustalar, krkler, marangozlar, kuyumcular, terziler, ayakkabclar ve eyer imalatlar belli bal meslek erbab saylyordu. Tabi ki, Altn Ordada imalat halkn ihtiyalarn karlamaya yetmedii iin ithalata da nem verilmiti. Kafkasyadan bilhassa metal eya, Suriye ve Msrdan ise cam eya gelirdi. Kazlarda seramik ve toprak, fayans ve kemik kaplar, tabak-anak, tava, ie (bir ksm gmle ilenmi), srahi, kadeh, zerine hayvan figrleri ilenmi altn fincan, altn ve gmten kepeler (kmz iin), tepsi, vazo gibi eyalar bulunmutur. Bunun dnda kilitler, lambalar, gece lambalar, kancalar, akmak talar, ocaklar (normal veya hava ekili), kemik ineler, dmeler, yzkler, iplikler, rekeler, baklar, baltalar, apalar ve mrekkep hokkalar da vardr. Bunlarn dnda her gn kullanlan giyim eyalar da mevcuttu. Ayakkablar at derisinden hortumlar ise kz derisinden imal ediliyordu. Halkn kulland seramik eyalar, kzl balktan olup ekserisi srlanmamt. Fakat bunun yannda zeri sslemelerle bezenmi seramik eyalar da mevcuttu. Her meslein kendine has i aletleri vard. Mesela: ivi, metal tel, kanca, testere, bilei ta, akul, olta, kilit, demir zincir, kazan, sacaya, silahlar, sar veya kemikten bak saplar da bu kazlarda bulunmutur. Kazlarda ok sayda ss eyas da ele geti. Yzkler, boyun balan, inci kpeler, kolyeler, bilezik ve bunun dnda altn, gm ssler mevcuttu. ocuklar iin ddk, renkli camlar veya kemik oyuncaklar da kazlarda bulunmutur.
Ky Ekonomisi
Moollar gebe olduklarndan Kpak lkesine geldiklerinde, ekicilik mhim rol oynamyordu. Toprak verimli olmasna ramen, budaydan ziyade arpa, sebze ve meyve yetitiriliyordu. Bunun iin aa dilde ve Aktbede sulama kanallar yaplmt. Bu kanallarn Trkistann tesiri ile yaplm olmas gerekir. Fakat sebze ve zm istihsali de havann fazla sert olmas dolaysyla fazla deildi. Ancak dil Bulgarlarnn lkesinde, Harezmde Kuzey Kafkasya ve Krmda tahl, meyve ve sebze yetitiriliyordu. Ayrca Krmda arclk ok gelimiti.
56
Resim 2.3 Gebeleri yaad yurt ad verilen konutlar Kaynak: Nadir Devletin Empires in Europe adl eser (stanbul 2002) s. 47.
Rusya Tarihi
XV. asrda artk Moollar da bahar mevsiminde topra ekmeye balamlard. Bu ekilen yerlerin sahibi yoktu. Buna ramen bir tmar sisteminin mevcut olmas muhtemeldir. Tarm ne kadar az gelimise, hayvanclk da o kadar fazla gelimiti. Konar ger hayat sren halk, hayvanlar yazn dil veya baka nehirlerin kylarndan kuzeye, kn ise gneye indirirlerdi. ok sayda at srleri mevcuttu ve atlar erkekler tarafndan salr ve ekitilerek kmz yaplrd. Srlar kadnlarn sorumluluunda idi. Altn Orda srlar talyan pazarlarna satlrd. Deve srlerinin bir ksm ise rana ihra edilirdi. Koyun ve keilerden st ve yn elde edilirdi.
BLM, KLTR VE SANAT

Fikir hayatnn Altn Ordadaki durumu ve bilimin nemi hakknda bir ey sylemek olduka zordur. Bilimsel veya edeb faaliyetler hakknda lkenin kenar blgelerinde, yani Harezmde baz rnekler bulunmaktadr. stanbul ktphanelerinde Altn Orda dneminin baz eserlerine rastlamak mmkndr. Yaz sanatnn gelimi olduu mezar talarndaki yaztlardan anlalmaktadr. Eitim sistemi hakknda ise elimizde hemen hemen hibir bilgi mevcut deildir. Ancak birka yazarn, Berke, zbek ve Cani Beyin Sarayda etraflarna ok sayda bilim adamn topladklarna dair verdikleri haberler mevcuttur. Bunlar arasnda mantk ve tp limi Numaneddin el-Harezmnin ad gemektedir. Altn Ordada din ilimlerin yannda tp da ok ilerlemiti. Bu sayede amanizme ve hurafelere bal tedavi usulleri ksa zamanda terk edilmiti. Tp merkezi Harezm olmutu. Bu ehirde bir ifahane mevcuttu. Daha nce ad geen el-Harezm Yeni Sarayda bir ifahaneyi ynetiyordu. Altn Ordada belki de et tketiminin fazlal dolaysyla en yaygn hastalklardan biri nikris (gut ) idi. Bu nevi hastalarn bacaklar ier ve yrmekte ok zorluk ekerler.
ehircilik
Altn Ordada fikr hayattan ziyade teknik ilimlerin ok daha fazla desteklendii ve mkafatlandrld anlalmaktadr. Kpak lkesine henz Moollar gelmeden nce dil Bulgarlarnda (daha nce Hazarlarda) inaat teknii bir hayli ilerlemiti.
57
Tabi ki, Moollarn Kpak lkesine gelmesiyle onlarla birlikte Orta Asyadan ve Msrdan (siyas mnasebetler geliince) bir hayli usta geldi. Onlar da endstrinin gelimesinde katkda bulundular. Bylece yerli ve yabanc ustalar sayesinde Saray ehri gibi ehirler ina edilebildi. Umumiyetle Orta Asyadan gelen Trk ve Moollar, adr ehircikleri kurarlar ve buralarda ikamet ederlerdi. te bu adr ehirciklerinin kurulduu yerler, sonradan yerlerini tuladan ina edilen evlere terk ettiler. Altn Orda ehirleri, Orta Asyadaki Mslman ehirlerine benzemekteydi. ehirde bir merkez (Farsa; kuhandiz, Rusa: kreml) ve mhim bir yerinde de yabanc tccarlarn yerletii bir mahalle bulunurdu. ehrin etraf ise genellikle bir sur veya hendekle evrili olurdu. Yazlklar ehrin dnda bulunurdu. Zanaatkarlarn imalathaneleri ehrin belli bir yerine yerletirilmiti. Kamu yararna hizmet eden yaplarn arasnda Saray ehrinde, Aktbe ile ayn ykseklikte byk bir su deposu (yedei ile) mevcut olup, bu depo endstri kurulularna ve bir hamama yetecek kadar basnl su veriyordu. dilden alnan su ise evlerin su ihtiyacn temin ediyordu. Bu sulama sistemi Trkistanda kullanlan sulama sistemini andryordu.
Kreml (sur). Rusada ehri evreleyen sur anlamnda kullanlr. Orta alarda genelde btn ehirleri evreleyen sur veya hendekler bulunurdu. Moskova kremli kremlin olarak bilinir. Bunun dnda Novgorod, Astrahan ve Kazan kremlleri hala salam durumdadrlar.
Ev nas ve Dekorasyon
Mool ve Trkler, Kpak lkesine geldiklerinde kendileri ile birlikte Yurt ad verilen adrlarn da getirmilerdi. Bu adrn kendine has zellii vard. Yurtlar, yuvarlak ve tepesi kubbe eklinde olup, tepesinde yuvarlak bir aklk vardr. Bu dumann kmasna yarard. adrn kenarlar beyaz kee ile (bazen siyah) rtldr. Yamurdan korunmak zere bu kee kire, kemik unu ile svanrd. Bu yurtlar bir defaya mahsus ina edilir, baka bir yere gidilecei zaman, sklmeden kzle ekilen arabalara yklenirdi. Bu ekilde Moollar bir yerden baka bir yere kolaylkla g edebilmekteydiler. SIRA SZDE kaps bir Uzun mddet kalnacaksa, yurtlar topraa yerletirilirdi. adrlarn kee ile rtlr, kap gneye bakard. Yurdun iinde erkein yeri kapya bakacak ekilde kuzeyde olurdu. Solunda (douda) ise kadn yer alrd. adrn yannda ise DNELM araba ve erzaklar bulunurdu, ileri gelenlerin hanmlarnn ok sayda adrlar mevcut olup ayn ekilde Hann elerinin de iki yze yakn adrlar vard. S O R U adrlar sahibinin madd durumuna gre deiik byklklerde ve olduka kullanl olurlard. En byk adr ise Hann resmi kabullerde kulland adr tekil ederdi. Arap corafyac bn Battutann ifadesine gre bu D adr K K A T uzaktan bir tepe gibi grnmekte, st ise altn plakalarla kaplyd. Altn Orda tabirini de bundan geldii hususunda bir gr bulunmaktadr. Bu byk adrn iindeki altnla SIRA SZDE ilenmi gm kapl drt aa stun (kolon) aty tamaktayd. Ayn metallerle kapl olan stun balklar her ziyaretinin dikkatini ekmekteydi. Hann set zerinde duran aa taht da altnla ilenmi gmle kapl idi. Tahtn ayaklar ise saf AMALARIMIZ altndan olup, tahtn her yeri kymetli talar ve incilerle sslenmiti.
K T A Avrasya P Altn Orda dneminde siyasi, ekonomik ve sosyal hayat iin Nadir Devletin Fatihi Cengiz Han adl eseri ile ayn yazarn Altn Ordu makalesine bakabilirsiniz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
SONU
TELEVZYON
TELEVZYON
slamiyet ve n Asyann slami kltr, Kpak lkesini zapt eden bu Trk ve Mool halklarna ok derin tesirlerde bulunmutur. slamiyeti 922de kabul eden Bulgar Trklerinden sonra, Kpak lkesine gelen Trk ve Mool fatihlerinin yerli NTERNET Mslman unsurlarla kaynamas ile ortak bir dil-Trk kltrnn olumasn sa-
NTERNET
58
Rusya Tarihi
lamtr. Altn Orda Devletinde Moollarn kendilerine has bir kltr hayatndan bahsedilemeyecei iin Ruslar zerindeki etkileri genellikle slam yaay tarznda olmutur. Dier yandan Ruslarn Tatar boyunduruu dedii bu Altn Orda hakimiyet dnemi, Rus kurumlarnn ve devletinin ortaya kmasnda da bir takm etkilerde bulunmutur. Dikkatle incelendiinde ynetimde, ekonomide, dilde, etnik yapda bu etkileri grmek mmkndr. Gumilev gibi tannm tarihiler Rus tarihindeki bu gerei vurgulayarak, Bozkr ile Ruslarn balarn, her ikisinin aslnda Avrasyal olma ihtimalini gndeme getirmilerdir. Altn Orda Cengizin varislerinin kurduu (Altn Orda, lhanl, aatay ve Yuan) en uzun mrl imparatorluk olmutur. XVI. Yzyln banda Altn Orda kerken dil havzasnda kltrel, etnik ve dilsel unsurlar geliimlerini tamamlamtr. Bugnk Dou Avrupa blgesinde reddedilemeyecek bir Trk faktr, yani Tatar, Bakurt ve uva gibi uluslar bir ekilde Altn Ordann varisleri konumuna gelmilerdir.
59
zet
A M A
Cengiz Hann torunu Batu Han tarafndan kurulu safhasnda Altn Ordann Rus, dier Trk ve deiik halklarla mcadelesinin yorumunu yapabilmek. On nc yzylda btn Avrasyay hakimiyeti altna alan Cengiz Hann lmnden sonra bu byk imparatorluk drt olu arasna paylald. Torunu Batu Han ise babasn Cuciden miras kalan blgeyi fetihleri ile genileterek bugnk Avrupa Rusyas, Bat Sibirya, Kuzey Kafkasya ve Krm Yarmadasnda Altn Orda Devletini kurdu. Trk kkenli Kpak, Peenek, Tatar, Bakurt, uva; Burtas gibi Fin-Ogur halklar; Ruslar ve dier halklarn yaad Altn Ordada neredeyse 250 yl hakimiyetini srdrd. Bu dnemde deiik Rus knezlikleri arasnda Moskova ne kt. Ruslar Altn Orda Devleti egemenlii srecinde siyasi, ekonomik ve sosyal alanlarda bu ynetimden ok etkilendiler. Dolaysyla bu dnemden Ruslar bir hayli eyi miras aldlar. Yani devlet ve ulus olarak gelimelerinde Altn Orda dneminin Rus ulusuna etkisi inkar edilemez. Altn Orda Hanlar ile Rus Knezlerinin (beylerinin) ilikilerini aklamak. Ruslar bugnk corafyalarnda X. Yzylda ortaya kmaya baladklar dnemde aslnda burada balca Fin-Ogur halklar ile deiik Trk kabilelerinin yaad bilinmektedir. VII.Yzylda dil (Volga)-Kama Irmaklar boyunda bir Bulgar Devleti mevcuttu. Hazar Devletinin de bu blgede etkisi ok glyd. Daha sonra IX. Yzylda Orta Asyadan baka bir Trk kabilesi Kpaklar geldi. Onlar Peenekler takip etti. Ticaret ve baka maksatlarla yaayan dier halklarla birlikte Trk soylularn etkisi glyd. Batu Han ordularnda Trk kkenli Tatarlarn bulunmas ve onlarn dier Trk boylar ile kaynamas Karadenizin kuzeyindeki bu blgeyi adeta Trkletirmiti. Ruslar ise siyasi birliklerini kurduktan sonra ve Altn Ordann yklmasyla bu corafyaya ancak birka yzylda hakim oldular. Byk Rus Devletinin nasl ortaya ktn ve Altn Ordann nasl ykldn aklamak. Altn Orda Devletinin yklmasnda i ve d etkenler olduu phesizdir. Bata Det-i Kpak bozkrlarnda el geirdii dil Bulgar Devleti, di-
er Rus knezliklerini ve dier halklar srf vergiye balamakla yetinmesi ve i ileri ile dini faaliyetlerinde tam zgrlk vermesi bir zaaf olarak ortaya kt. Her ne kadar knezleri bakent Saray belirliyorsa da, Ortodoks kilisesi halk serbeste etkileyebiliyordu. Altn Ordann gl zamanlarnda vergi toplamak veya deiik halklar kontrol altnda tutmak sorun deildi. Ancak merkez Rus knezlerinin kendi ordularn glendirdiklerini pek fark etmedi, dier taraftan randaki karde lhanl Devleti ile Kafkasya iin savamak, Orta Asyadan gelen Emir Timurla savalardaki malubiyetler Altn Orda Devletini zayflatt. Ayrca Sarayda taht kavgalar, yeni Hanlklarn ortaya kmas ile birlik sona ermi, ok ballk dnemi balamt. Ruslar bu durumdan ok iyi yararlandlar ve Moskova Byk Knezliinin liderliinde Altn Ordaya byk darbeler vurdular ve sonunda Altn Orda kendiliinden ortadan kalkt. Altn Orda dneminde sosyal snflar, devlet ynetimi, ekonomik yaps, kltr ve sanatn deerlendirmek. Altn Orda dnemindeki hayatn eitli unsurlar hakknda bilgi vererek bu devleti ynetenlerin srf at srtnda gelen apulcular olmadn vurgulamak gerekli. phesiz bu corafyaya gelen Trk ve Mool unsurlarn ounluu gebe idi. Ancak burada eitli halklarn corafi artlarn da zorlamas, yani kn kuzeyde 7-8 ay gibi uzun srmesi nedeniyle, yerleik hayata getiklerini grdler. Dolaysyla gebelerde olmayan tarm burada ok gelimiti. Ayn ekilde besicilik, uzun k gnlerinde evde bulunmaktan ok gelimi bir el sanat gelenei olduu da anlalmaktadr. Yerleik hayatn gerei olarak da ev, ahr, konaklama yerleri binalar ina edilmekte idi. Buna bal olarak marangozluk gibi zanaatlar gelimiti. rnek olarak Altn Orda hanlar Eski Saray (Saray Batu) ve Yeni Saray (Saray Berke) gibi ehirler kurdurmulardr. Bu ehirlerde ibadet yerleri, kervansaraylar gibi eitli maksatlarla kullanlan yaplar da mevcuttu. Ksacas Altn Orda ticareti, zanaat, tarm ve hayvancl ile dneminin ileri bir topluluuna sahipti.
A M A
AM A
A M A
60
Rusya Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Altn Ordann kurulaca blgeleri ele geiren Cengiz Hann torunu aadakilerden hangisidir? a. Cuci Han b. aatay Han c. gedey Han d. Orda Han e. Batu Han 2. Aadaki meydan savalarndan hangisinde Moollar dmanlarna son darbeyi vurmulardr? a. Kalka b. Sudak c. Saray d. Kulikovo Pole e. Kundurca 3. Aadakilerden hangisi Altn Ordann hakimiyeti altna ald topluluklardan biri deildir? a. Kpak b. Rus c. Bulgar d. Macar e. Burtas 4. Aadaki lkelerden hangisi Mool ordular tarafndan igal edilmemitir? a. Grcistan b. Krm c. Polonya d. Arnavutluk e. Rusya 5. Aadaki Rus Knezliklerinden hangisi Altn Ordann 250 yllk hakimiyeti dneminde ykselerek Byk Knezlik olmutur? a. Kiyef b. Novgorod c. Moskova d. Rostov e. Suzdal 6. Altn Ordann dalma srecinde ortaya kan aadaki hanlklardan hangisi Byk Moskova knezlii tarafndan 1783e kadar yok edilememitir? a. Kazan b. Astrahan c. Krm d. Kasm e. Sibir 7. Altn Ordaya son darbenin vurulduu tarih aadakilerden hangisidir? a. 1241 b. 1391 c. 1395 d. 1480 e. 1502 8. Altn Ordada vergi toplayan memurlara ne ad verilirdi? a. Baskak b. Daruga c. Noyan d. Tarhan e. Yalava 9. Altn Ordada posta tekilatna ne ad verilirdi? a. Telegen b. Yam c. Tuktaul d. Yurtu e. Rau 10. Aadakilerden hangisi Altn Ordann ihra etmedii mallardan biridir? a. At b. ay c. Kle d. Krk e. Balmumu
61
Okuma Paras
Altn Ordada Tatarlarn Hayat Bu blgede (dil boyu) atlar ok ve fiyatlar dkt. ok iyi bir at elli ile altm yerli dirhem deerindeydi. Bu ise takriben Kuzey Afrika para birimine gre bir dinara gelmekteydi. (Bir dirhem 3,2 gr. civarnda idi. Dinar ise bugn bir hayli lkede para birimi olarak kullanlmaktadr. Yazarn ifadesine gre 50-60 dirhem bir dinar ettiine gre, bugnk para birimi ile 16 ile 17 bin eder). Bu atlar Msrda idi at denilen cinse benzer. Halk geimini bunlardan salar. Bu atlar bizde (Kuzey Afrikada) koyunlar gibi ok, hatta daha fazla miktardadrlar. Bir Trk bu atlarn binlercesine sahiptir. Burada yaayan Trklerin kendilerine gre bu konuda bir deti vardr. Hanmlarnn bindikleri arabalarn zerine uzunlamasna konulmu ve bir kula (170 cm. civarnda) uzunluunda tahta ile balanm ve arabann aksine tutturulmu (sktrlm) bir sopa koyarak zerine keeden rtler sererlerdi. Hatta bazlarnn zerinde on veya daha fazla rt grmtm. Bu atlar (genellikle) Hindistana gtrlrd. Kervanlarda takriben alt bin hayvan bulunurdu. Her tccar yz ile iki yz arasnda ata sahipti. Tccarlar her elli at iin bir oban tutarlard. Bu obanlar atlarn yannda kalr ve koyunlar gibi otlamaya salarlard. obann kendisi bir atn zerinde, bir elinde kement ile kam bulunurdu. ayet bir tanesini yakalamak isterse, atn o hayvann yanna srer, kemendi boynuna savurur, hayvan kendine doru eker, yakalad hayvann stne biner ve dierini otlamaya brakrd. Tccarlar Hint Vadisine (Sind) gelince, atlar kuru otla beslerler, nk Hindistann bitkileri (ot veya) arpann yerini tutmazd. stelik birok hayvan da yolculuk srasnda ya lr ya da alnrd. Hindistanda enagar denilen yerde, bit ata yedi gm dinar denir, lkenin merkezinde bulunan Multanda da bu miktarda cret verilirdi. Eskiden soktuklar maln drtte birini (gmrk vergisi olarak) demek zorundaydlar. Fakat Hindistann (Mslman blgesinin) hakimi Muhammed, bu usul kaldrm ve Mslman tccarlardan ancak sadaka, kafir tccarlardan ise onda bir vergi alma usul getirmiti. Buna ramen tccarlar, bir at en azndan alt yz (gm) dinara sattklar iin Hindistanda byk kazanlar elde ediyorlard. Bu miktar Kuzey Afrikadaki yirmi be altn dinara gelmektedir. Genellikle tccarlar, bu miktarn iki veya mislini elde ediyorlard. Gerekten de iyi cins atlar be yz veya daha yksek fiyatlara satlyordu. Hintliler, bu atlar sadece yar iin satn alyorlard. Savalarda zrh tadklar iin, atlara da zrh takyorlard. Onlar atn gl ve sratli olmasna nem veriyorlard. Yar iin kullanlan atlar Yemen, Uman ve Fars (ran)tan temin edilirdi. Bu nevi atlar bin ile drt bin dinar arasnda satlyordu. Bu lkedeki Tatarlarn kadnlara hrmeti dikkate ayandr. Kadnlar erkeklerden stn durumdadrlar. Soylu birinin hanmn ben ilk defa Eski Krmdan (Krm Yarmadasnda) hareket ederken grdm. Emir Saltiyann ei ok deerli mavi bir rt ile denmi bir arabada idi ve (arabann stndeki) adrn penceresi ile kaps akt. Hatunun evresinde sekin gzellikte drt nedimesi (itibarl bir kadnn arkada) bulunuyordu. Emirin kapsna yaklanca kendisi ve otuz kadar nedimesi arabalardan indiler. Nedimeler prensesin elbisesinin ularndan tutarak bunun yerde srnmemesini salyorlard. Bylece hatun da rahata hareket edebiliyordu. Emirin yanna geldiinde (emir) yerinden kalkt, onu selamlad ve yanna oturttu; nedimeler de onun evresini kuattlar. Kmz getirildi. Hatun bir kaba kmz dkt, Emirin nnde diz kerek ona ikram etti. Sonra ise yemekler geldi. Hep beraber yenilip iildi. Emirler, hanmlarna byle muamele etmektedirler. Hkmdar hanmlarndan daha sonra bahsedeceim. Kaynak: 13. Yzyl Arap seyyah bn Adzzahir (bkz. Tieshausen,I, s. 54 vd.naklen B. Spuler, Die Goldene Horde. Die Mongolen in Russland, 123-1502, (Leipzig 1943). Saray ehri Saray ehri, geni bir ovaya dikkate deer bir ekilde yaylm olan ok gzel bir ehir idi. ehrin nfusu olduka kalabalk olup, gzel pazarlar ve uzun yollar vard. Bir gn refakatilerden biri ile ehri atla getik ve ne kadar geni bir sahaya yaylm olduunu grdk. Gideceimiz yer ehrin br ucundayd. Sabahn erken saatinde yola koyulduk, ancak leden sonra ehrin dier ucuna varabildik (bir atn saate 20 km. yol aldn varsayarsak, alt saatte 120 kmlik bir yol kat etmi olabilir). Orada len namazn kldk ve yemek yedik. Gne battnda tekrar ikametghmza geri dndk. Bir seferinde ehri bir utan br uca kat ettik. Gidip gelmek yarm gn alyordu (demek ki 60 km. civarnda) Evler birbirine bitiik olup, ehirde harabe yoktur.
62
Rusya Tarihi

ehirde on Cuma Camii ve bir hayli mescit bulunmaktadr. ehirde deiik milli unsurlarn yaamalarna ramen, blgenin esas ahalisini Moollar tekil etmektedir. lkenin efendisi saylan Moollarn bazlar Mslmand. Onlardan sonra Aslar (Ossetin) gelir ki bunlar da Mslmandrlar. Kpaklar, erkezler, Ruslar ve Rumlar ise Hristiyandr. Her birinin zel pazar bulunur ve kendine ait blgede yaamaktadrlar. Tccarlarla her iki Iraktan (Irak-Arap ve Irak-Fars), Msrdan, Suriyeden ve dier lkelerden gelen yabanclar gvenlik iin ehrin surla evrili ksmnda yaarlar. ehrin hakiminin (yneticisinin) yaad saraya Altn Ta denilir... zbek Han, her Cuma oradaki bir bilgini veya imam ziyaret eder, fakat o ahs hann nne kmaz ve nnde ayaa kalkmaz. Han onun karsnda oturur. Onunla ok dosta ve alak gnll davranarak konuur, Hann karsndaki bir eyh ise Hana hi de alak gnll davranmaz. Fakat fakirler, muhtalara ve seyyahlara Hana gsterdii muamelenin tam tersini gsterir. O onlarn szlerine nem verir, onlarla dosta konuu ve onlar dllendirir. O beni de ok iyi karlad. Allah ondan raz olsun! 1. e 2. a 3. d 4. d 5. c Yantnz yanl ise, Batu Hann Baarlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Kafkasya ve Det-i Kpaka Sefer konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Batu Hann Nihai Zaferi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Batu Hann Nihai Zaferi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Moskova Velikorus (Byk Rus) Devleti konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Moskova Velikorus (Byk Rus) Devleti konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Moskova Velikorus (Byk Rus) Devleti konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Siyasi ve Sosyal Yap (Vergiler) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Ekonomik Yap (Ulam ve Posta) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Ekonomik Yap (Ticaret) konusunu yeniden gzden geiriniz.
6. c
7. d
8. a 9. b 10. b

Sra Sizde 1 Cengiz Han ortaya kt tarihlerde bugnk Rusyann Avrupa ksmnda Moskova, Yarasolav, Kiyev, ernigov, Yaroslov gibi ehir devletikleri, Trke ifadesiyle beylikler (knezlikler) ortaya km ve bir birleri ile mcadele halindeydiler. Cengiz Hann ordular Orta Asyay ele geirmi, bir yandan ine girerken, dier yandan batya doru ilerlemekte, Kafkaslar aarak Det-i Kpak bozkrlarn ele geirmekteydi. Cengiz Hann lmnden sonra byk olu Cucinin oullarndan Batu Han bu ilerlemeyi daha da gelitirdi. Buradaki Rus knezliklerini, Trk soylu dil Bulgar devletini ve kabileler halinde yaayan yine Trk soylu olan Kpak, Peenek ve dier Fin-Ogur halklarn kendine tabi kld. Mool ordular Polonya ilerine kadar girdiler. Sra Sizde 2 Hazar Denizine dklen bugnk Astrahan ehrine yakn bir yerde kurulan Saray ehri bakent yapld ve tabii knezlikler ve dier halklar bu merkezden ynetilmeye balad. Altn Orda ynetimi yerli halklar vergi
63
ve haraca balamt. Bilhassa Rus knezlikleri i ilerinde serbest braklm, kiliseleri serbest hareket edebiliyordu. Saray bu knezlikleri kendi belirledii knezlerle kontrol ediyordu. Sra Sizde 3 Altn Orda ynetiminin zayflamaya balamasyla Rus knezlikleri arasnda Moskova ste kt. Dier knezler Moskova knezine tabi oldular. 1380de Kulikovo Pole mevkiinde yaplan savata Altn Ordann ilk defa olarak Ruslara yenilmesi Altn Orda ynetiminin kn hazrlad. Hemen sonrasnda 1391 arkasndan 1395te Toktam Hann Orta Asyadan gelen Emir Timura yenilmesi ise k perinlemi oldu. Bundan sonra Altn Orda kendini toparlayamad. Sra Sizde 4 Rusya Devletinin temelini atan Moskova Byk Knezlii 1480de Altn Ordann egemenliine son verdi. Saray artk vergi toplayamayan, emirleri dinlenmeyen gsz bir hanla dnt. Zaten paralanma eski Altn Orda hanlarndan Ulu Muhammedin kendine ayr Kazan Hanln kurmasyla balamt. Onun rneini takip ederek Kasm, Krm, Astrahan ve Sibir(ya) hanlklar da kurulmu, Nogay hanlar ise bamsz gebeleri ile Saray dinlemez hale gelmilerdi. 1502de Altn Orda Devleti tamamen ortadan kalkm. Moskova Byk Knezlii bata Kazan (1552), sonra Astrahan (1556), Sibir (1598), Kasm (1681) hanlklarn ortadan kaldrd. Krm Hanl Osmanl hakimiyetinde olduu iin Kk Kaynarca Antlamas ile 1774de bamsz olduysa da, 9 yl sonra 1783te Rusya tarafndan yok edildi. Sra Sizde 5 Altn Orda Devleti bugn Rusya Federasyonunun kapsad, neredeyse 17 milyon km2lik bir alana yaylmt. Bugn Rusya Federasyonunun snrlarna dahil olmayan Ukraynann byk bir ksm (Krm Yarmadas), belki Belorusya da Altn Orda snrlar iindeydi. Neredeyse Trkiyenin yzlmnn 21 kat olan ve nfusu belki de bugn yars bile olmayan bu geni corafyay tam anlamda kontrol etmek mmkn deildi. Dolaysyla Altn Orda da Osmanl mparatorluunun yapt ekilde yerel hakimlerle, bizim rneimizde Rus knezlerine imtiyaz vererek onlardan srf vergi topluyordu. Bata bu sistem ok iyi yrd. Ancak sonradan Moskova Knezliinin glenmesi ve dier yanda Emir Timurla mcadeleler sonucu ynetim zayflad ve bu geni corafyay kontrol edemez duruma geldi.
Sra Sizde 6 Altn Orday egemenlii altndaki deiik halklardan alnan vergilerin dnda, tccarlardan alnan gmrk vergileri de ayakta tutan nemli unsurlard. Bu geni corafya inden, Hindistandan gelen veya oralara giden tccarlar iin ok gvenli olduundan Altn Orda dneminde ticaret ok geliti. Altn Orda hem gvenlii salyor hem de hzl posta (yam) sistemi ile haberlemeye de nem veriyordu. Bu sayede sorunlar ksa zamanda bakent Saraya ulayordu. Yerel halk tarm, el zanaatlarnda rettikleri de gelir hanesine katk salyordu. Altn Orda artk atl gebe kltrnden yerleik hayata gemeye balam, kervansaraylar, camiler, menderesler ve ehirler kurmaya balamt. Neticede sorunlar kana kadar iyi ynetilen bir devlet konumundayd. Bu zellikleri sonradan buralara sahip olan Ruslara, onlarn ynetim sistemlerine de etki yapt. Dolaysyla Altn Orda dneminden bahsetmeden Rusya tarihini kavramak mmkn deildir.
Devlet, N. (1988).Altn Ordu, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, 9. Cilt, s.103-179. stanbul: a Yaynlar. Devlet, N. (2002), Empires in Eurasia (From Chingiz Khan to 20th Century), stanbul: Yeditepe niversitesi Yaynlar. Devlet, N. (2010), Avrasya Fatihi Cengiz Han, stanbul: Balk yaynlar. Kurat, A.N. (1987). Rusya Tarihi Balangtan 1917ye Kadar, (2. Basm), Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Spuler, B.(1943), Die Goldene Horde. Die Mongolen in Russland, 1223-1502, Leipzig. Tanci, .B. (2010). bn Battuta Seyahatnamesi, I (4. basm), ev. A. S. Aykut, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Tanci, .B. (2004). bn Battuta Seyahatnamesi, II (3. basm), ev. A. S. Aykut, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Vernadsky, G. (2009), Rusya Tarihi, ev. D Mzrak ve E.. Mzrak, stanbul: Selenge Yaynlar. Yakubovski, A.Y.(1992). Altn Ordu ve k, (4. basm), ev. H. Eren, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar.
3
Amalarmz indekiler
Rusya Tarihi
RUSYA TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Moskova Knezliinin geliimini, ve siyasi bir merkez olarak zelliklerini aklayabilecek, Moskova Knezliinin ykseliine kar meydana gelen tepkileri belirleyebilecek, Rus halknn yabanc tehlikesini alglamasn ve birlemek iin mcadelesini aklayabilecek, XVII. Yzylda Rusyann mparatorlua gei srecini tanmlayabilecek, Rusyada din-kilise ayrmasn tanmlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
III. van IV. van Altn Orda Devleti Glkler Dnemi Romanov Hanedanl Byk Hizip Hareketi
Moskova Knezliinin Ykselii
MERKEZLEM RUS DEVLETNN KURULUU ROMANOV HANEDANLII XVII. YZYILDA RUSYANIN SOSYAL VE EKONOMK DURUMU

MERKEZLEM RUS DEVLETNN KURULUU Moskova Knezlii
XII. Yzylda Rus topraklarnn blnmesi neticesinde bu corafya uzun sre yabanc tehlikesi altnda kald. 1237de bu blnmeden istifade eden Mool-Tatar gleri Rus topraklarn ele geirdi. 1237-1240 yllarnda Mool ordusuna komuta eden Batu Han, Ryazandan balayarak Rus topraklarnn byk bir blmn hakimiyeti altna ald. Moollar karsnda malubiyetin esas sebeplerinden biri knezlikler arasnda ilikilerin mevcut olmayyd. ehirler ve kyler talan edilirken halk da Moollar karnda aresiz kald. Moollar ele geirdikleri ehir veya kylerden zanaatkarlar veya kylleri kendilerine tabi klarak beraberlerinde gtrlyorlard. Tarlalar ormanlara dnrken ehirler de viraneye dnt. Bir yandan Moollar dier yandan feodal ekimeler lkeyi daha da kt duruma soktu. Moollar sk sk Rus topraklarn talan edip merkeze ekilmekteydi. XIII. Yzylda 12811282-1293de kez Ruslar zerine saldrdlar. Mool gleri ile ayn zamanda sveliler de Rusya zerine basknlarda bulunuyorlard. 1240da sveliler Fin Krfezinden gemilerle Nevaya yaknlatlar. Bu Novgorod topraklar iin tehlikeli bir durumdu. Knez Aleksandr Yaroslaviin komutas altnda Rus ordusu svelileri malup etti. Savan yeri Baltkn dou yakasnda Neva yaknlaryd. Bu savatan sonra Aleksandrn adna bir eref nian olarak Nevskiy eklendi. Bu savan sonucu, Ruslarn Baltk Denizine kmalarn salad. svelilerle ile birlikte Livonya savalar da sk sk hcum ediyordu. 3 Nisan 1242de Aleksandr bir
Resim 3.1 Aleksandr Yaroslovi Nevskiy Kaynak. Sovremennaya entsiklopediye velikiye polkovodts i flotovodtsi, Moskva: Mir enstsiklopediy avanta+astrel 2007.
66
Rusya Tarihi
blm Peipus Glnn (ud Gl) donmu yzeyinde meydana gelen dier bir savan verdi. Bunlar Germen kkenli tarikat gleri olan Tton valyeleri idi. Amalar Ortodokslarn yaadklar topraklar fethedip halk Katolik yapmakt. Baltka ulaan yolu ap Pskova ulatlar. Buz zerinde Savata Aleksandrn gleri Germenler ve yerli Estonlardan oluan dman yenilgiye uratt. 1293de sveliler Novgoroda aid olan Karelya topraklarn zapt ettiler. Galiya-Volinya, Kiyev topraklar uzun sre Litvanya ve Lehistan hakimiyetinde kald. 1252de Galiya-Volinya Lehistan ve Litvanya Knezlikleri arasnda bltrld. 1380de Litvanya Knezi Olgerd, Kiyevi igal etti. XIV. Yzyln 60l yllarnda ernigov ve kuzey topraklar, Litvanya tarafndan ele geirildi.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Rusya tarihi asndan nemi nedir? Aleksandr Nevskiynin
DNELM Tton valyeleri, Avrupada sekiz yzyla yakn varln srdren bir S O R U valyeliktir. Tton valyeleri (Teuton) devlete her zaman bal kalarak, korsanlktan D K K A Tuzak Hal ruhuyla yaamaktaydlar. Hal Seferlerinde byk etkileri Genelde Alman SIRA oldu. SZDE valyelerinden oluuyordu, ancak Lehistan zerinde byk nfuzlar vard. lerleyen yllarda byk sayg AMALARIMIZ kazandlar ve gleri artt. Zamanla Avrupann en gl valyeleri oldular. Trkler kutsal K TveAAvrupallar P topraklar feth etmeye balaynca Hallar bu corafyay terk etmeye mecbur kaldlar. Bu arada T ELEVZ YON Lehistan, Litvanyay Katolikletirmek istedii iin Tton valyelerine yardm arsnda bulundu.1237de Germen kkenli bir baka NTER N E T olan Livonya valye kurumu Tarikat da Ttonlara katld. Nfuzlar Prusyadan Estonyaya kadar geniledi. 1809dan sonra topraklarn ve glerini kaybetmeye baladlar.
Bu arada byk knezliklerin en byk evlat hakknn olmad durumlarda giDNELM derek klen timarlara blnmesi ve bunlarn Altn Orday yanlarna alma abalar giderek bymeye balad. Altn Orda Hanndan Vladimir byk prensi adna S O hkmranlk R U yarlk ya da belgesi alnmasna byk nem veriliyordu. nk yalnzca bu kii Altn Orda Han ile dorudan grmeye gidebiliyor ve Han adna ba vergi D toplayc K K A T ya da kanun koyucu olabiliyordu. XIV. Yzyldan itibaren bu ite baar kazananlar ounlukla Moskova yneticileri oluyordu. Moskova Knezliinin bandakiler topraklarn giderek geniletip ayn zamanda genel bir eilimi SIRA SZDE tersine evirmeyi baarmlard. Bu yzden XIV. ve XV. Yzyllar genel olarak Moskovann ykseli dnemi olarak ele alnmaktadr. Ayn dnemde eski Rus topraklarnda AMALARIMIZ Moskovann ykselii ile birlikte bir baka siyasal gelime de Rusyann batsnda yer alan Litvanya Byk Dkalnn ykselii idi. XIV. Yzylda Novgorod refah ve kltrel canllnn zirvesinde bulunuyordu. Buradan 1400lerde bir ara eski Kiyev federatif sisteminin yeniden kurulmu olduu sonucuna varlabilir. K T A P Altn Orda hakimiyeti Rusyann byk bir blmn ancak kendine yeterli bir ekonomik dzeye indirmiti (inaat etkinliklerinin azalmas vb.). Ancak gerek anlamdaki insan Rusyada 1350lerde grlen ve etkisi onyllar boyu sren KaT E L E kayb VZYON ra lm denilen veba idi.
NRus TERN ET XIV. Yzyl kltrndeki kayda deer en nemli olgulardan biri Ortodoks Kilisesinin serpilip gelimesidir. Bu gelime ksmen Altn Orda tarafndan salanmtr. nk Altn Orda, toplumun dier kesimlerinin ykmllkleri iinde olan vergi verme ve insan gcnden hem topraklar hem din adam hem de hizmetliler olsun tm grevlileriyle kilise muaf tutulmutu. Altn Orda Devletinin grece hogr siyasetine ramen kilise bu dnemde d balarn zayflatt ve daha nceki dnemlerden daha kuvvetli bir ekilde Rus ulusuyla zdeleti. Siyasal blnme ve moral knts dneminde kilise batan sona bir Rus kurumu olarak kald. Dinselliin st dzeyde younlat genel hava XIV. Yzylda btn Ortodoks dnyaya yayld. Bu Hesykhasm (dnyevi olaylara ilgisizlik ve kendini Tanr dncesine adama) ad verilen dini bir hareketti. Byk mcadelelerden sonra XIV. Yzyl ortalarnda bu hareket kilise konseylerince Ortodoks doktrini olarak onayland. Hesykhasm hareketi ge dnem Ortaa sanat ve edebiyat zerinde nemli etkiler yaratt. Kilise, Rusya ile d dnya arasndaki balayc halka olarak nemliydi. XIV. Yzyl ile XV. Yzyl balarnda Rusya ile Akdenizin dousundaki topraklar arasndaki ticaretin bir lde canlanmasn da birlikte getiren ciddi bir hareketli-
Kilise Yaam ve Manastr Hareketi
3. nite - Moskova Knezliinin Ykselii
67
Radonejli Aziz Sergius (1321-1391), Rostovlu bir boyar ailesinden geliyordu. ocukluunda Moskovadan gelen basklar sonucu btn mal varlklar ellerinden alnmt. Sergius, Radonejin birka kilometre kuzeydousunda yolu geidi olmayan bir dnyada d dnyadan kopuk bir snak arad. Kendine bulduu snak baka din adamlarn da ekti. Buras daha sonra bir manastr haline geldi ve kendisi de burann barahibi oldu. Sergiusun kutsal lye adanan manastr lmeden nce yeniden canlanan Rus kltrnn dnce merkezi konumundayd. 13401440da bu ekilde Beyaz Deniz ve Urallara kadar uzanan iki yz manastr kuruldu. Manastr ve temsil ettikleri glkler dneminin anarisinde kaln duvarlaryla uzun kuatmalara dayand. 1689 krizi srasnda I. Petroya snak grevi grd.
lik vard. Fakat kullanlan gzergh Dnyepr deil, Don Nehri ve ordan da Krm idi. Haclar ve kilise heyetleri Konstantinopolise kadar gidiyorlard. Ancak Ortodokslar iin Egenin kuzeyinde Athos Dandaki dini bir merkez ok daha nemliydi. Burada bulunan Aziz Pantelemion Rus Manastr kitaplarn evrildii, ikonalarn yapld ve din adamlarnn gr al veriinde bulunduklar bir yerdi. Ruslar kendi kiliselerinin kaderini 1448de Floransa Konseyi Dou ve Bat Kiliseleri arasnda bir birlik ilan ettikten 10 yl sonra (1458) ellerine alabildiler ve piskoposlarn Bizansa danmadan atamaya baladlar. Bundan nce XIV. Yzyl boyunca Bizans Patrikanesi bir yanda Rusya (Vladimir/Moskova) ile te yanda Litvanya Byk Dkalnn (bu dkalk bapiskoposluun tarihi merkezi olan Kiyevi de yzyl ortalarnda kendi snrlarna katmt) arasnda tercihte bulunmak zorundayd. Litvanyadaki Ortodoks nfus fazlayd fakat yneticiler putperestti. Konstantinopolis kararn Moskovadan yana kulland. Litvanya yneticileri Lehistan ile birleerek 1385de Katoliklii benimsediler. Altn Orda dneminde Rus kilise hayatnda grlen en dikkat ekici gelime btnyle ie dnk bir nitelik tayordu. Bu kei hareketi denilen bir gelimeydi ve sonucunu da kuzeydeki ormanlarn en cra blgelerinde bile ok sayda manastr ve kilisenin kuruluuyla veriyordu. 1300den nce belli bal manastrlar kasabalarn iinde ya da yaknnda yer alyor ve sarayla yakn iliki iinde bulunuyordu. Durumun deimesi Rusyann balca koruyucu azizlerinden biri olan Radonejli Aziz Sergius (1321-1391) ile balar. Sergius tarafndan Moskovann kuzeyinde kurulan ve Kutsal l-Aziz Sergius Manastr olarak bilinen manastr lkenin en byk dini ve kltrel merkezlerinden biri oldu. Sergiusun Kutsal lye adanan manastr kendisi lmeden nce yeniden canlanan Rus kltrnn fikri merkezi konumuna geldi. lk keiler daha uzaklarda baka manastrlar kurdular, oradakiler de yenilerini. 1340-1440 arasndaki yzylda bu ekilde 200 civarnda manastr kuruldu. Manastrlar Beyaz Denize ve Urallara ulamlard. Keileri kyl yerleimciler takip etti. Aziz Sergiusun ada ve dostu olan Permli Aziz Stefan Ortodoks Hristiyanl Komi halkna benimsetti. Onlarn dilini renerek, harflerin temeli olarak dekoratif tasarmlar kullanp onlar iin bir alfabe ve yaz oluturdu. Bylece halkn kendi dillerinde ibadet yapma imkan saland.
Resim 3.2 Radonejli Aziz Sergius Kaynak: Sovremennaya entsiklopediye velikiye polkovodts i flotovodtsi, Moskva: Mir enstsiklopediy avanta+astrel 2007.

Moskova Knezliinin ykselii ve dier knezlikler zerindeki galibiyetinin sebepleri tartmaldr. Bir gr bunun corafi etmenlere bal olduunu, Moskovann konumunun geliim asndan elverili olduunu belirtir. Moskovann Altn Orda hakimiyeti sonras gney blgelerindeki yerleimciler ka yeri aradklarnda gvenli blge artlarn salamas nemli bir sebepti. Yerleimcilerin artmas knezliin de zenginlemesi anlamna geliyordu. Bu sayede Moskova Knezi I. van komu knezlikler satn alabiliyor veya onlarn Moollara kar ykmlln garanti edip kendine balyordu.
68
Rusya Tarihi
Moskovann zenginlii ayn zamanda yeni gelen yerleimcilere dier knezliklerin salayamad imtiyazlar vermelerini salyordu. Altn Orda Hanna hediyeler yollanabiliyordu. Nehirlerin ticaret, ulam ve haberleme alanlarnda ok byk neminin olduu Rusyada Oka, Dnyepr, Don, dil, nehirlerinin hepsinin ana kollarna olan yaknl, Novgorod gibi kuzey batsndan ve Ryazan gibi gney dousundan gelecek tehlikelere uzakl, derin ormanlarn iinde u blgelere ayrlmas Moskovann stnlkleriydi. Ayrca nehirlerin salad ulam a ekonomik ilikileri arttrarak kk blgeleri birbirine balamt. Ekonomik bak as Moskovann genilemesini ortak bir pazarn yaratlmas olarak alglar. Knezlerin tarm ve kolonizasyonu desteklemelerinin nemine vurgu yaplr. Moskovann toprak kazanmnda satn alma, askeri igal, diplomatik yolla ele geirme, udel knezleriyle hizmet akitleri ve dilin tesine nfusun yerletirilmesi gibi usullerden faydalanmakta idi. Altn Orda zayflayp Moskova glendike Moskova knezlerinin Altn Ordann yenilebileceine olan mitleri de artt. Moskova Knezliinin karsnda gl rakipleri vard. Litvanya hzla byyor ve sk sk merkezi Rusyann i ilerine karyordu. XV. Yzyln sonuna kadar ernigov, Staradub, Gomel, kuzey Novgorod, Mseneko, Lyubitski, Rlski, Bryansk vb. ehirler ve topraklar Litvanya Knezliine bal oldu. Daha XIV. Yzyln 60l yllarnda Litvanya Knezi Yagello Olgerdovi 1368 ve 1372de olmak zere iki kez Moskovay ele geirmeye alt. Fakat Moskova savunma kaleleri ile kuatldndan ehrin ele geirilmesi mmkn olmad. XIII. ve XIV. Yzyllarda Litvanya topraklar bugnk Ukrayna ve Belorusya topraklar ile Bat Rusya topraklarnn bir blmn kapsyordu. Kaynaklar ou kez Litvanya Rus devleti adn kullanmaktayd. XV. Yzylda glenen Krm Hanl ve Osmanl Devleti Rusya topraklar iin tehlike arz etmeye balamt. Krm Hanl zellikle Rus tccarlar iin ok skntlyd. Karadeniz vastasyla yabanc lkelerle iliki kuran Ruslar sk sk Krm Hanlar tarafndan yakalanyorlard. Yabanc glere kar ou ciddi mcadeleler verilmekteydi (1240-1242de sve ve Alman valyelere kar kazanlan savalar, 1257-1259 yllarnda Novgorodda Moollara kar yaplan isyan, 1260da Rostovda Suzdalda, Vladimirde, Yaroslavda Moollara kar hareketler). Bu devirde Moollara kar halk hareketinin merkezi RostovSuzdal topraklar idi. Burada halk meclisi Vee faaliyetteydi. 1289da Vee, Moollara kar topland. Bu dnemde ekonomik gcnn doruunda olan Novgorodun yansra esas byk muhalefet Yukar dil blgesindeki Tverden geldi. XIII. Yzyln 80 ve 90l yllarnda Kuzey Dou Rusya topraklarnda olan gen Tver, Moskova, Yaroslav gibi knezlikler daha da glenmeye balad. Bu knezlikler iinde Moskovann stnlk salad grlmekteydi. XII. Yzylda meydana gelen bu olaylar doal olarak savunma kurgularna sahipti. Bir kalenin inas ehrin savunma kabiliyetini daha da arttrmaktayd. XIV. Yzyln balarnda Moskova Knezi Daniel (Daniil) Aleksandrovi, Kolomna ve Mojaisk topraklarn Moskova Knezliinde birletirdi. Bu devirde Tver ve Pereyaslav arasndaki mcadeleden istifade eden Moskova Knezlii Pereyaslav kendi topraklarna katt. Bylece XIV. Yzyln balarndan itibaren Moskova ile Tver arasndaki atmalar da artmaya balad. Her iki taraf birka kez Altn Ordaya kar harekete geti. Ancak Tver Knezi Mihail Yaroslavi ve Moskova Knezi Yuriy Danilovi bu savalarda ldler. Bu mcadeleler stnlk salama amal olsa da Kuzey Dou Rusyann birletirilmesine doru nemli admlar atlmaktayd. Burada esas mesele siyasi bir merkezin seimi idi.
69
Rus knezleri iinde gelecekteki merkeziletirilmi bir devletin kurulmasnda esas rol oynayacak siyasi merkezin oluturulmas sreci hkm sryordu. XIV. Yzylda siyasi ynden baar kazananlar Moskova ve Tver idi. Ancak Moskova daha stn bir durumda bulunuyordu. Corafi ynden Moskova ve Tver karlatrldnda her ikisinin de birbirine benzer ynleri olduu grlr. Ancak Moskova Tvere nispeten gerek Kuzey Dou Rusyann merkezinde bulunmas gerekse ticaret yolunun zerinde olmasndan dolay daha stn konumdayd. Ayrca Moskova knezlerinin ileri grll bu meselede esas rol oynuyordu. Moskova Knezliinin esas siyasi baarlarndan biri de XIV. Yzyln birinci yarsnda kiliseyi kendi tarafna ekmesiydi. 1299da metropolit Maksim, Tver Knezlii ile ittifak yapmt. Zira Tver devrin gl knezlikleri arasnda idi. Ruhban snf kendi menfaatleri dorultusunda gl knezliklerin desteini almaya almaktayd. Metropolit Maksimin lmnden sonra 1307de Tver Knezi kilise ile ittifakn kuvvetlendirmek iin Konstantinopolis Rusyann metropoliti olarak kaydedilmesi amacyla kendi episkoposunu gnderdi. Fakat Konstantinopolisin Rusya iin baka adaylar vard. Konstantinopolis tarafndan Pyotr gnderildi. Metropolit Pyotr, Rusyaya geldiinde Tverde ok souk karland. Bundan istifade eden Moskova Knezi Yuriy Danilovi onu Moskovaya davet etti. 1325de Altn Orda Devleti tarafndan ldrlen Yuriy Daniloviin yerine kk kardei van Kalita geti (1325-1340). van Kalita ileri grl bir siyaseti olup Altn Orday iyi bilen bir knezdi. van Kalitann ilk nce esas amac yarlk almakt. Bu devirde yarlk Tver Knezi Aleksandr Mihaylovite idi. 1327de Altn Ordaya kar Tverde byk bir isyan meydana gelince van Kalita Altn Ordaya giderek isyan bastrmak iin kendisine bir miktar asker verilmesini istedi. Bir grup askerle isyan bastran van Kalita yarlk almay baard. Tver bu srada giderek zayflamaktayd. van Kalita, Altn Orda Devleti karsnda itibar kazanarak Rus topraklarndan vergilerin toplanmas yetkisini de kazand. Bylece Moskova Knezlii gittike glendi ve siyasi bir merkeze dnmesinin tesinde dini bir bakent haline de geldi. Rus topraklarndan toplad vergilerle Moskova Knezlii kk knezlikleri kendine bal hale getirdi. Ayrca Moskova ile Novgorod arasnda XIV. Yzyln birinci yarsnda balayan ittifakn da byk rol vard. Novgorod, Tvere kar mcadelede Moskovaya yardm ediyordu. Bunun esas sebeplerinden biri Novgoroda tahl yetmedii iin tahln baka knezliklerden alnmasyd. Tahl kervanlar Tver topraklarndan geerek Novgoroda giriyordu. ou zaman Tverliler bu kervanlara saldrarak yamalyordu. Bu bakmdan Novgorod, Moskovann gcn arttrmasyla yakndan ilgilenmekte, ancak Moskovann g kazanndan da rahatszlk duymaktayd. XIV. Yzyln 30lu yllarndan balayarak Moskovada inaat almalar artmaya balad. 1338de Moskova surlarnn savunma gc daha da kuvvetlendirildi. van Kalita devrinde Moskovada baz savunma noktalar yapld. ehrin bymesi ve onun siyasi merkezi olarak gelimesi XIV. Yzyln ikinci yarsnda gerekleti. 1359da dokuz yandaki Knez Dmitriy vanoviin (1359-1389) kk yata olmasndan faydalanan Suzdal-Nijninovgorod Knezi Dmitriy Konstantinovi yarl ele geirdi. Moskova Knezliini metropolit Aleksey idare ediyordu ve btn gcyle yarl tekrar ele geirmeye alyordu. Metropolitin Moskova Knezlii tarafnda olmas ve Dmitriy Konstantinoviin kz ile gen Moskova Knezinin evlenmesi neticesinde yarlk yeniden Moskova Knezine geri verildi. Knez Dmitriy Konstantinovi ise Moskova ile ittifak yapt.
70
Rusya Tarihi
1336-1367 de Moskovada bir kremlin yaplmas ve baz savunma istihkamlarnn kurulmas ehrin nn daha da arttrd. 1371de yarlk Tver Knezi Mihail Aleksandroviin eline geti. Moskova Knezi Dmitriy vanovi, Tver Knezini byk knez olarak tanmak istemeyince, han yarlna da tabi olmaktan imtina etti. Altn Ordaya tabiyetten kanmak mmkn deildi. Tver Knezi Mihail Moskova Knezi Dmitriynin Moskova topraklarn geerek Tvere gitmesine izin vermedi. Moskovadaki Altn Orda sefirine yolun ak olduu ve nereye istenirse gidilebilecei bildirilmiti. Moskova Knezliinde ise Dmitriyye sadakat yemini edilmeye baland. Vladimirliler ise Knez Mihailin ehre girmesine izin vermeyip Tver temsilcilerini buradan kovdular. Tver Knezlii de Mihaile tabi olmak istemiyordu. Btn bunlar Moskovann ykseliinin delilleridir. Artk halk, Moskovaya mitle bakp onun gcne inanarak alyordu. Moskova ile Tver arasndaki mcadele siyasi bir ekil almaya balamt. 1375de Tverin ikinci kez yarl almay baarmas bu mcadelenin daha da sertlemesine sebep oldu. Moskova Knezi Dmitriy vanovi 1375de byk bir orduyla Tvere saldrd. Bir ay kuatma altnda kalan ehir bar istemek zorunda kald. Bar neticesinde Tver artk Moskovaya balanmt. Bu galibiyet Moskovay btn Rus topraklarnn gelecekteki merkezi olarak tantt. XIV. Yzyln sonlarnda baz Rus ehirlerinde Altn Ordaya kar isyanlar meydana gelmeye balad. 1374de Nijni Novgoroddaki isyan sonucunda Altn Orda Han ve askerleri ehirden kovuldu. 1378de Ryazan topraklarna saldran Beiin komuta ettii Altn Orda ordusunu Moskova Knezi Dmitriy vanovi malup etti. Bu galibiyet Ruslarn kendine gvenini arttrd gibi ayrca Ruslarn zayf olsalar da siyasi bilgi ve birikimlerinin olduunu gstermekteydi. Rus halk artk umumi dmanlara kar birlik ve beraberlik iinde olmalar gerektiini anlamlard. Bu savatan sonra her iki taraf gelecek savalara hazrlk yapmaya balad. Moskovann glendiini hisseden Altn Orda Han Mamay hcuma hazrlanrken ayn zamanda ittifak araylar iindeydi. Mamay, Rus topraklarn ele geirmek isteyen Litvanya Knezi Olgerde ve Moskovann ykselmesini istemeyen Ryazan Knezi Dmitriy vanovie mracaat ederek onlarn da kabuln ald. Moskova Knezi Dmitriy vanovi de seferberlik ilan ederek yaplacak sava iin hazrlklarn yrtyordu. Bu arada Moskova topraklarndan ve komu topraklardan halk kitleler halinde Moskovaya gelmeye balad. 150 bin kiilik Rus ordusu dman karlamaya hazrd. Dmitriy vanoviin komutasndaki Rus ordusu dman karlamak iin Don Nehrine doru ilerlemeye balad. Hareket halinde iken Rus ordusuna yeni kuvvetler katlmaktayd. stihbarat haberleri Mamayn Voronejde mttefiki olan Litvanya Knezi Olgerd ile bilemeyi dnd ynndeydi. Knez Dmitriy dman glerinin birlemesine izin vermemek iin Don Nehrine doru hzla hareket etti. 8 Eyll 1380de gece Rus ordusu Don Nehrini geerek Kulikovoda Mamayn ordusunu beklemeye balad. unu da belirtmek gerekir ki, Dmitriynin askerleri arasnda Brayansk, Suzdal, Vladimir ve dier yerlerden gelen askerler de vard. Savan ilk anlarnda Moollar stn grnse de Ruslarn pusudaki alaylar savan seyrini deitirdi. Kulikovo Pole Sava Ruslarn galibiyetiyle sona erdi. Mamay ise Kafuya kat ve orada yakalanarak ldrld. Bu tarihi baar Ruslarn birlikte mcadelesinin her hangi bir gl dman yok etmesinin mmkn olabileceini gsterdi. Kronikler dini figrleri de dahil ederek Dmirtiy Donskoyu Ortodoksluun savunucusu olarak tanmlam Altn Orda ile Dmitriy arasndaki mcadeleye de kutsal bir nitelik vermeye almlardr.
71
Bundan sonra birleme yolunda btn bir Rus devletinin kurulmas almalar artt. 1382de Altn Orda Han Toktamn komutasnda Moskova yamaland. Bunun esas sebebi knezlikler ve boyarlar arasnda ortak bir birliin olmamas idi. Bu durum Dmitriy Donskoyun (bu savatan sonra Donskoy ismini ald) kuvvetlerini seferber edememesine yol at. Galibiyet Ruslara birliin zafer olduunu gsterdi. Malubiyet neticesinde Ruslar kuvvetlerin blnmesinin baarszlk ve yenilgi demek olduunu anladlar. Btn bunlar bir neslin gz nnde meydana geldii iin Ruslar ve Rus olmayan halklar gelecekteki savalara daha hazrlkl hale geldiler. Kulikova Savandan sonra Moskova daha da byyp geliti. Bylece Dmitriy Donskoy (1359-1389) birok nemli faaliyet gerekletirdi. Dmitriynin dedesi van Kalita parayla Altn Ordadan Rus topraklar iin silah alm, Dmitriy Donskoy ise bunu silahla yapmt. Bu da galibiyet demekti. Silah gcyle alnan zgrlk halkn kendine gvenini arttrd
Resim 3.3 Kulikovo Pole Sava
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Kaynak: SIRA SZDE Sovremennaya entsiklopediye velikiye Di NELM polkovodts flotovodtsi, Moskva: Mir S O R U enstsiklopediy avanta+astrel 2007
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Riasanovsky, N.V-Steinberg. M. D (2011), Rusya Tarihi. Balangtan ev. K Gnmze..., T A P Figen Dereli, stanbul: nklap Kitabevi, s. 96-99; Kamalov, .(2007), Altn Orda ve Rusya. Rusya zerindeki Trk-Tatar Etkisi, stanbul: tken Neriyyat, s. 203-204; Acar, K. (2004), Balangtan 1917 Bolevik Devrimine Kadar Rusya Tarihi, T E L E Ankara: V Z Y O N Nobel Yaynlar, s.48-50. Kulikova Pole Savann Rusya tarihi asndan nemi nedir?
SIRA SZDE NTERNET
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE NTERNET

DNELM S O R U
Dmitriy Donskoy ldnde olu I. Vasiliy (1389-1425) Byk Knez olarak DNELM tahta kt. Vasiliy dnemi Moskovann karsna Toktamn yerine geen Edigey gibi baarl bir komutann bulunduu gl bir Altn Orda Devletine ramen S O R U Moskova Knezliinin siyasi anlamda gl olduu bir dnemdir. 1390dan itibaren Altn Ordada i karklklarn balamas Moskovann iini kolaylatrmt. Batda Lehistan ve Litvanya ile dostluu sayesinde kendisini salama alan Vasiliy, DKKAT Toktamn zayflndan faydalanarak 1392de Nijni Novgorodu igal etti. 1390dan itibaren deien dengeler sebebiyle ilk dnemdeki kazanmlarn kaybetti. 1398de SZDE Novgorod kaybettii topraklar geri ald. Bundan sonra RusyaSIRA kuzeydoudaki gAMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
72
Rusya Tarihi
cn kaybetmeye balad. 1402de Ryazan ile iilerine karmayacana dair bir anlama yapt. Dier taraftan Timur kendisine kar Lehistan, Litvanya ve Moskova ile ittifak yapan Toktam yendi. Edigenin de Toktam yenmesi ile 1398den 1419a kadar bozkra egemen oldu. Bat Rus topraklar iin Litvanya ile mcadele etti. Litvanya Moskova iin sadece siyasi deil ayn zamanda Lehistan ile birleerek Katoliklii benimsemesi yznden dini bir rakipti. Litvanyann giderek bymesi onun 1392de Rusyadan bamszln ilan etmesine sebep oldu. Litvanyann Altn Ordann i ilerine karmas ve Ortodoks kilisesi ile ilikilerini dengeleyememesi zarara yol at. Rus topraklarna Altn Orda askerlerinin yansra Alman savalar, Leh ve Litvanyal knezler de saldrmaktayd. Litvanya ve Lehistana yakn yerlerde yaayan halklar sknty ve basky daha fazla yayordu. Litvanya Knezi Antov 1406-1408 yllarnda Moskova Knezlii ile mcadelelerde baarl olamad. Litvanya, Lehistan ve Ruslarn genel dmanlar idi. Almanlar dou Rusyay ele geirmek iin Litvanya ve Lehistan topraklarndan gemek zorundaydlar. 15 Haziran 1410da birleik Litvanya, Lehistan Rus kuvvetleri Grunvald Savanda Tefusi Ordenini malup etti. Bu galibiyetin tarihi ehemmiyeti Almanlara kar bu savata farkl milletlerin de yer almasyd. Bu siyasi birlik halk birbirine daha da yaknlatrd ve merkezilemi Rus devletinin kurulmasnda byk rol oynad. I. Vasiliy dnemi blgedeki dengelerin deimesine bal olarak Moskovann hzla byyebilecei ama ayn zamanda baarlarn da kaybedilebileceini gstermekte idi. 1425de I. Vasiliy ld ve olu II. Vasiliyi halefi olarak brakt. II. Vasiliy dnemi Moskovada veraset kavgasna yol at. II. Vasiliy ve amcas Galiya Knezi Yuriy byk knezlik iin mcadele ediyorlard. st snflar arasnda meydana gelen mcadeleden en ok halk etkilenmekteydi. Taraflar ou zaman Altn Orda Devletine mracaat ederek Byk Knezi onun belirlemesini istiyorlard. 1431de Altn Orda Han Byk Knez unvann II. Vasiliye verdi. Bunun nedeni bu unvann daha nce de I. Vasiliye verilmi olmasyd. Karar, mcadeleyi sona erdirmedi. 1433de II. Vasiliye sava aan Yuriy onu yenerek kendini Byk Knez ilan etti. Fakat gereken destei bulamaynca Moskovay terk etti. 1434de Yuriy, Vasiliyi bir kez daha yendi ve Moskovay ele geirdi. Yuriy ldkten sonra problem bitmi grnse de onun olu tarafndan iddialar devam etti. II. Vasiliy, Yuriynin olu Vasiliy Kosoiyi yenmeyi baard. Hakimiyet mcadeleleri dnda II. Vasiliy, dneminin en nemli zellii Ortodoks kilisesinde meydana gelen deiimlerdir. Moskovann kendi metropolitini seme giriimleri baaryla sonuland. Altn Orda ile ilikilerinde ise II. Vasiliynin tahta gemesinden ok nce Altn Ordann dalndan sonra kurulan devletler 1410dan balayarak ortadan kayboldu. 1430larda Altn Orda Devleti topraklarnda Krm, Kazan, Astrahan ve Sibir Hanlklar olmak zere her biri kendi askeri gcne ve idaresine sahip drt devlet ortaya kt. Bunu takip eden yzyl iinde bu Hanlklar ve Moskova blge topraklarnn kontrol iin sk sk mcadele ettiler. Bu mcadelelerden ilki 1444te Moskova ve Ulu Muhammed arasnda yaand. 1445de Moskova, Ulu Muhammed Hana yenildi. Bundan istifade eden Yuriynin olu emyaka 1446da Moskovay ele geirdi. II. Vasiliy 1453de emyakay yendi. Daha sonra Novgorod ve Vyatkay ele geirdi. Pskov, Moskovann tayin ettii valileri kabul etti. Altn Ordaya kar Ryazan destekleyen Moskova burada da kontroln salamay baard. Tver ile ilikiler gelitirildi ve Ortodoks kilisesinin destei saland. Bu arada stanbulun Trkler tarafndan ele geirilmesi Rusyay tek Ortodoks devlet haline getirdi. II. Vasiliy dneminde Moskova artk Altn Ordaya bal bir devlet deil, kuzey dou Rusyann li-
73
deri konumuna gelmiti. Rus devletinin kurulmas ve ayr ayr mstakil knezlerin Moskova etrafnda birleme sreci takriben 50 yl iinde, III. van Vasilyeviin (1462-1505) ve III. Vasiliy vanoviin (1505-1533) devrinde hayata geirildi. Birlemenin temelini bilhassa Moskova knezleri atmt. Henz XIV. Yzyl balarnda Moskova Knezi Daniel Aleksandrovi Kolomna, Mojaysk ve Pereyaslav topraklarn Moskovaya balamt. XIV. Yzyln ikinci yarsnda ve XV. Yzyln birinci yarsnda ise hakimiyette olan Moskova knezleri gelecekteki merkezleme iin srekli bir byme gstermekteydiler. Ksacas i ve d etkilerin geliimini hzlandrmaktaydlar. Bilhassa 1470-1520de Rus topraklarnn Moskova etrafnda birlemesine bunun da etkisi oldu. Moskova Knezi II. Vasiliy Tyomny (Kr Vasiliy) (1425-1462) ldkten sonra yerine yirmi iki yanda olan olu III. van Vasilyevi (1462-1505) geti. II. Vasiliy ld zaman Byk Knez III. van babasnn bayardmcs ve knezlii onunla birlikte ynetiyor olmas nedeniyle tahta gemeye hazrd. III. van ile Rusyann birletirilmesi hzland. Rusya bamsz bir devlet haline geldi. III. van sadece topraklarn geniletmekle kalmad ayn zamanda Rusyay merkezi bir devlet haline getirecek bir takm kurumlarn da temellerini att.
III. van (1462-1505) ve III. Vasiliy (1505-1533) Devirleri

III. vann temel hedefi tm Rusyann Byk Knezi olarak devrald yetkileri yerine getirmekti. Bu dnemde Katolik Lehistan ile hanedanlk dzeyinde yaknlk kuran Litvanya Byk Dkalnn yaylmac emellerine kar srekli mcadele, bir yandan Ortodoks kilisesine balln te yandan kendi bamszln n planda tutma abalarnn getirdii dengeler, verilen mcadeleden yana arlk koyabilecek d glerle srdrlecek dikkatli diplomasi, Litvanya dnda kalan topraklardaki btn kuvvetlerin Moskova Knezliinin elinde toplanmas, Altn Orda Devletine balln son izlerinin silinmesi ve toplumun tm kesimlerinin hizmet devleti ad verilen ilevsel bir organizma iin seferber edilmesi III. vann krk yllk hkmdarlk dnemindeki faaliyetleri idi. Altn Orda ile olan mcadeleler III. vann daha az nemsedii bir konuydu. Rusyann Altn Ordaya 250 yllk bamll bu devirde sessizce sona erdi. van artk Altn Ordaya vergi demiyordu. Ama halktan vergi toplamaya devam etti ve topladklarn bu kez kendi amalar iin kulland. Rusya hzla byyerek geliirken Moskova da bir siyasi merkez olarak tannd. Farkl snflar birlemeye ilgi gstermekte ve bu birlemede Moskovann esas rol oynayacan dnerek ona yardm etmekteydiler. III. van gen olmasna ramen ileri grl bir knez idi. Hakimiyetinin birinci on yln esasen Novgorod ile mcadeleye hasretmiti. O, Rus topraklar zerinde en byk yetkinin kendisine ait olmasna kar kan ya da kendi stnl asndan tehdit oluturduklarna inand kiilerle mcadele etmekteydi. Kartlarnn banda Novgorod ve Tver ya da en azndan buradaki yneticiler geliyordu. Novgorod birka kez Moskova ile yaplan ittifak bozmu ve topraklarna girmiti. XV. Yzylda Novgorodun durumu tehlikeli bir belirsizlik iindeydi. Altn Orda zayflam ve Rus mirasnn Moskova ve Litvanya arasnda kutuplamas sonucu Novgorodun koyduu mesafeler giderek zorlamt. 1456da II. Vasiliy Novgoroda bir sefer dzenledi ve zafer kazand. Novgorod boyarlar ise Litvanyaya ilgi gstermekteydiler. Faaliyette bulunan grubun lideri Marta Boretskaya halk Litvanya tarafna gemeye ard. Sonunda Knez Mihail Olekovi Novgoroda davet edildi. Bu da III. Vasiliynin Novgorod zerine yr-
74
Rusya Tarihi
mesine sebep oldu. 14 Temmuz 1471de eloni Nehri zerindeki savata Moskova ordusu galibiyet kazand ve neticede Novgorod topraklar olan Dvina, Moskovaya katld. 1477de Novgorod tamamen Moskovaya baland. Novgorodlularn itiraz zerine III. van, ehri 1478de ilhak etti. Novgorod geni topraklara sahipti ve merkezileme srecinde Moskovaya byk engeller kartmaktayd. Bu sebeplerden dolay burann ele geirilmesi nemli bir baar idi. Novgorodun ortadan kaldrlmas van dneminin en nemli olaydr. III. van dneminde Novgorodun alnmasnn askeri baarnn tesinde tad anlamlar da vardr. lki Novgorodun konumuydu. Bir yandan Litvanya-Lehistann glenerek, Bat Rusyay elde tutmas, dier yanda Moskova Knezliinin Doudaki knezlikleri ele geirerek genilemesi idi. Bunun sonucunda Novgorodlular iki byyen g arasnda kaldlar. ehir sakinleri burada ikiye ayrld. Bir tarafta kendileri gibi Ortodoks olan Moskova, dier tarafta Katolik LitvanyaLehistan Krall. Novgorodlular Moskovay bozkrn bir paras olarak alglyorlard. Oysa Litvanya geleneksel Avrupa ticaret ann bir paras ve bu temasn Novgoroda taycsyd. Litvanya ayn zamanda ortaan ve Rnesans Avrupasnn da bir parasyd. Litvanya ile birliktelik Avrupa ile birliktelik olarak dnlyordu. Novgorodun Rusyaya dahil olmas tm blgenin ekonomik ve kltrel anlamda Avrupa ktasndan kopmas demekti. Moskova tarafndan ele geirilen Novgord kendini yneten ehir zelliini kaybetti. Tm zgrlkler halkn ellerinden alnd gibi ehir Veesi de kaldrld. Veeyi toplantya aran geleneksel an sklerek Moskovaya gtrld. Novgorodun zengin kesiminden binlerce kii 1480lerde zorla Rusyann dier blgelerine srld. III. van 1490da Hansa Birlii tccarlarn lkeden kartarak batya alan pencereleri kapatt. Bunlarn yerine saylar daha az olmak zere vann yakn evresinden kiiler getirildi. Bu kiilerin ellerindeki mlk, askeri hizmetler iin kendilerini donatmalarna yetecek kadard. En nemlisi bu insanlar o zamana kadar geerli olandan farkl biimde topran dorudan sahibi (votina; babadan ola geen toprak sahiplii) olamyorlard. Toprak bu kiilere hayatlar sresince ve grevleri gereince yerine getirmeleri kouluyla veriliyordu. Yaklak 1-2 milyon hektar toprak bu yolla datld ve pomestye (devlet topraklar) adyla bilinen yeni sistem hzla yaygnlat. III. van takip eden hkmdarlar dneminde votina sahipleri bile mlkszletirilme tehdidi altnda hizmet vermek zorundaydlar. Bunlarn pomestnikiye gre daha stn yn sadece ellerindeki topra satabilme ya da miras olarak brakabilme hakkna sahip olmalaryd. Artk Moskovada gerek anlamda ve herhangi bir koula bal olmayan tek votina vard. Bu da Rus lkesinin bizzat kendisi idi. Rusya arlarnn, lkeyi votina haline getirmesi iki yz yl srd. Bu sre XV. Yzyln ortasnda balad ve XVII. Yzyln ortasnda tamamland. Moskovadaki arn genileyen topraklarn byk bir votina haline getirmesi iin halkn serbest dolam hakkn kaldrmas, tm boyarlarn ve toprak sahiplerinin Moskova hakimine hizmet etmeleri gibi kurallar koymas gerekti. Halk alt topraa balanmalyd ki, bu kleletirme demekti. Ayrca toplum eitli snflara ayrld. Moskovann bymesi ile devlet topraklarn (pomestye) geici elinde tutan ve arn hizmetinde olan yeni bir askeri snfn ykselii takip etti. Tm toprak sahiplerini zorunlu hizmet etme noktasna getirmek Rusya monarisi adna bir zaferdi. Buna gre toprak sahibi ister pomestye ister votina sahibi olsun tm mlkiyet ortadan kalkmt. nk hepsi arn mlkyd. Votina ve pomestye arasndaki fark anlamak iin hizmetlilerin ve onlarn soylarndan gelenlerin kul-
75
lanmna, ar tatmin eden hizmetleri sresince veriliyordu. III. van ve IV. van dnemlerinde gittike artan ekilde votina sahiplerinin de kendi mlklerini ara hizmet etmedikleri durumda ellerinden alnmas votina ve pomestye ararsndaki fark kmaza sokmaktadr. En nemli fark; votina varisler arasnda blnebilir, satlabilir, pomestye ise devredilemez veya satlamaz. Votina sahibi lrse ve yasal varis yoksa mlk o kiinin kabilesine kalr, pomestye ise arn hazinesine geri alnr. Dolaysyla III. vann Novgorodu ele geirmesi ile el koyduu topraklarn yardan fazlas dorudan arn mlk olmu, kalan ise pomestye olarak dvoryanlar arasnda datlmt. . Novgorodun sonu ile birlikte Rus topraklarnn toplanmas iyice kolaylat. Srada Moskovann eski rakibi Tver Knezlii vard. 1464de Tver Knezi Mihail Borisovi, Moskova Knezi III. Vasiliynin birleme talebini redederek LitvanyaLehistan Kral IV. Kazimir ile 1483de bir anlama imzalad. III. van da bunu beklemekteydi. 1484-1485 knda Moskova birleik ordusu Tver topraklarna girdi. Novgorodun akbetini renen Tver boyarlar Mihaili mdafaa etmediler. Tver Knezi Mihail, Litvanyaya kamaya mecbur kald ve burada ldnde geriye bir miras brakmad. 1485de Tver topraklarnn Moskova topraklarna katlmas ile bu Moskovann en byk rakip ailelerinden biri ortadan kalkm oldu.
SIRAnelerdir? SZDE Novgorodun Moskova Knezlii tarafndan ele geirilmesinin sonular
SIRA SZDE
Tverin birletirilmesi Litvanya saldrlar altnda bulunan Rus, Ukrain, Belorus DNELM halklarnn Litvanyaya kar mcadelelerini arttrd. Kuzey douda geni ama seyrek nfuslu Vyatka da dier bir tehditti. Vyatkallar Moskovaya kar komular KaS O R U Vyatkay da zan Hanl ile ittifaka hazrdlar. 1489da III. van srgnler yoluyla Moskovaya balad. Rus knezliklerinden sonra III. vann hedefinde Litvanya vard. Dikkatli bir politika takip eden van siyasal ve dini bir dayanak noktas oluturDKKAT mak amacyla kz Elenay Litvanya Byk Knezi Aleksandrla evlendirdi. 1501de bar grmeleri yapld ve 1503de Smolensk olmasa da baz snr blgeleri yeniSIRA SZDE den ele geirildi. Ancak Litvanyann varl Moskovann siyasal sistemi asndan ciddi bir tehlike idi. Eski Rus knezliklerinde st snfn en eski ve en sk korunan hakk serbest hizmet hakk idi. Burada hizmette bulunan kii ok basit bir bildirimAMALARIMIZ le bir baka kneze balanabiliyordu. Rusyann birletirilmesi sonucu bu ekilde hizmet ballna girebilecek iki merkez kalmt. Moskova ve Litvanya. Dolaysyla III. vandan balayarak Moskovann hizmetinden ayrlmann saylmaK bir T ihanet A P s artc deildi. Moskovadan kar tarafa geiin en nemli rnei IV. vann komutan ve dostu olan Andrey Kurbskiynin 1560da Litvanya tarafna gemesi idi. III. van, talya ve Almanya gibi Bat Avrupa devletleriyle T de iliki van, ELE V Z Y kurdu. ON talyanlarn iyi yap ustalar olduunu rendikten sonra Venedikten mimar getirtmeye karar verdi. Moskovada yaplacak Uspeski Katedralinin bir talyan mimar tarafndan inasn istiyordu. Venedikte nl bir mimar olan Fioraventi Aristotel NTE RNET Moskovaya geldi. Drt yl iinde Moskovann en gzel yaplar ina edildi. Moskovann talya ile ilikileri Rusyada yeni uyanmakta olan talyan Rnesansnn uygulama alan bulmasna yol at. Lehistan, Macaristan ve Baltktaki Alman valyeleri sahas Rusya ile Alman mparatorluu arasnda bir duvar tekil ediyordu. Moskova Rusyasnn varln ok az kimse biliyordu. Avrupallar, Rusyay ya Lehistan krallarna ya da Altn Ordaya
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
76
Rusya Tarihi
vergi veren kk bir beylik zannediyorlard. 1486da Nicholas Poppel adl bir Alman soylusunun Moskovaya gelmesi ve daha sonra yaadklarn Alman mparatoru Friedrich ve olu Maksimiliana anlatmas ile durum deiti. Almanya ile Rusya arasnda sk bir iliki kuruldu. Siyasi olarak nemli sonular olmasa da Moskova iin her ekliyle faydalyd. Elilerin gidi gelileri Bat Avrupada Rusyay Rusyada ise Avrupay tanmak mmkn oldu. En nemlisi ise Alman teknisyenlerin Rusyaya gelii idi. lim adamlar ve teknisyenlerle birlikte madencilik ve askeri alanda da nemli gelimeler meydana geldi.
nc Roma Teorisi
Moskova Knezliinin ykselerek btn Rus knezlikleri arasndan ne kmas ile birlikte Altn Orda hakimiyetinden de kurtularak mstakil bir devlet olmas Moskova Knezinin hkmranlk anlaylarnda farkllk yaratt. III. van ve III. Vasiliy artk knez deil byk bir devletin hkmdarlaryd. Her ikisi de Rus lkesinin, Rus milletinin knezi, hkmdar ve lideri olduklarnn farknda idi. III. van, kendisine Ortodoksluun hamisi olarak zel bir rol bimiti. stanbulun 1453de Trkler tarafndan ele geirilmesi ve ayn srete Balkanlardaki Ortodoks devletlerin de bamszlklarn kaybetmesi sonucunda Ortodoks kilisesini savunacak tek lke olarak Moskova kalmt. van iin Batdan gelen dini tehdit de eit lde nemliydi. Hristiyanln iki kanad arasnda bulunan ve Konstantinopolisin 1204de Hallar tarafndan talan edilmesiyle iyice alan mesafe 1430da Floransa Konseyinin arabuluculukta urad baarszlkla grlmt. Bu olaylar geriye gl bir kartlk duygusu brakt. stanbulun dmesi ile birlikte Balkanlarn Slav kesiminde meydana gelen kuram Rusyada bir akm halinde yayld. Artk Moskova, Yeni Roma saylan Konstantinopolisin yerine nc Roma olmutu ve Hristiyanlktaki kutsal l hkmne gre bir drdncs olmayacakt. Moskova, Hristiyanln yayld tm alanlarn bir buluma noktasn temsil edecek ve n kyamete kadar saacakt. ar kelimesi Sezardan kaynaklanan ve resmi Rus kaynaklarnda daha nce Bizans mparatoru ile Altn Orda Han iin kullanlan bir unvand. Sezar kelimesinin eski Slavca ekli ar deil, kesardr. Bizans mparatorlar da Greke kkenli Vasilieus autocratoru kullanmlardr. Ruslar bunu ar ve otokrat eklinde tercme etmilerdir. III. van ve III. Vasiliy, ar unvann nadiren kullandlar, fakat daha sonra bu unvan IV. van tarafndan resmen kullanlmaya baland. III. van, Bizans mparatoru Konstantinin yeeni Zoya Palaigoina (Rusyada Sofya adn ald) ile evlendikten sonra Bizansn ift bal kartaln da kendi ailesinin Aziz Geogeuna ekleyerek kullanmaya balad. Gelin talyada yetitiinden Venedik de bu evlilie ilgi gsterdi. III. van 1475de byk bir inaat program balatt. eitli lkelerden ustalar getirilerek lkede nemli kiliseler, katedraller, saraylar, surlar yapld. III. van ilk Rus milli hkmdar olarak tannmaktadr.
77
Harita 3.1 Moskova ve Rus topraklarnn birletirilmesi Kaynak: Milner, R.G- Dejevskiy, N, (1993), Rusya ve Sovyetler Birlii Tarihi, letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, VIII. Cilt, ev. Metin ulhaolu, stanbul: letiim Yaynlar
III. van ldkten sonra yerine III. Vasiliy vanovi ( 1505-1533) geti. III. Vasiliy de babasnn takip ettii siyasetle Rus topraklarnn birletirilmesini devam ettirdi. III. Vasiliy vanoviin amac Pskov topraklarn da Moskovaya katmakt. 15011503de Livonya ile yaplan savalar srasnda Pskov bir hayli zayflayarak kendi kendini idare edememeye balad. III. van bundan faydalanarak 1510da Pskovu Moskovaya katt. Daha sonra Smolensk ve Ryazann birletirilmesine sra geldi. Smolensk, Litvanyann elinde idi. Litvanyann ise Lehistan gibi bir mttefiki vard. 1507de Lehistan, Livonya ve Krmla ittifak yaparak Rusya ile savaa girdi. Kuvvetlerin denk olmamas neticesinde III. Vasiliy 1508de anlama imzalamaya mecbur kald. III. Vasiliynin anlama yapmaktaki amac gelecekte yapaca sava iin hazrlanmakt. 1512de III. Vasiliy Lehistana sava ilan etti ve Smolenske yaklat. 1512in sonlarnda ve 1513n yaznda III. Vasiliynin komutasndaki Rus ordusu iki kez Smolenske yaklat. Fakat ehri ele geiremedi. nc kez 1514de ehir Rus topraklarna katld. 1520-1521de ise sonuncu bamsz Ryazan Knezlii Moskovaya baland. Bylece XV. Yzyln sonu XVI. Yzyln birinci yarsnda Rus topraklarnn Moskova etrafnda birletirilmesi sona erdi. Bylece Rusyann toprak btnl temin edilmi oluyordu. III. Vasiliy devrinde Rusyann topraklar 2 mil-
78
Rusya Tarihi
Zemskiy Sobor, XVI-XVII. Yzyllarda Rusyada boyar, zadegan, din adam, hizmetliler ve zengin ehirliler olmak zere bu zmrelerin temsilcilerinden meydana gelen ve yurt mmessilleri meclisi olarak adlandrlan ilk Rus parlamentosu. Zemskiy Sobor idari ileri yrtmek zere (ar seimi, vergilerin konulmas ve d siyaset meseleleri vb.) toplanmaktayd. Bu ekilde devlet, zadeganlara ve ehir halknn st snfna dayanarak hakimiyetini glendirmeye alrd. Burada belirleyici rol soylular stlenmekteydi. lk Zemskiy Sobor 1549da IV. van Vassilyevi zamannda topland. XVII. Yzyln ikinci yarsnda Zemskiy Sobor nemini kaybetmeye balad. Son Zemskiy Sobor 1684de topland. Streletski, IV. van dneminde daimi piyade ordusunun ekirdeini meydana getiren streletski (silahr veya tfekiler) birimleri 1550de oluturuldu. van ve danmanlar silahlara ve mhendislie olduu kadar gney savunma hatlarnn geliimine vurgu yapan bir ordu reformuna giritiler. Bunlardan be bin kadar Moskovada yedi bin kadar da eitli snr kentlerinde konulandrld. XVII. Yzyln ilk yarsnda yirmi be bine ulaan saylar, ayn yzyln ikinci yarsnda elli bine kt. Atlar olmayan streletsiler soylulardan oluan svari birliine ek olarak dnlmt. Birlik daha sonra I. Petro dneminde yenileme hareketleri kartlndan dolay kaldrld.
yon 800 bin kilometre kare ise XVI. Yzyln sonunda 3 milyon 400 bin kilometre kareye ulat. Nfusu da 6 milyona yaklamaktayd. Birleik bir devlet yapsnn kurulmas Rusyann ekonomisine hz kazandrrken ehirler gelimeye balad. XVI. Yzyln balarnda Rusyada 96 ehir varken XVI. Yzyln sonunda ehirlerin says 170e ulat. Altn Ordann varisi iddias ile Moskova ve Hanlklarla skntlar yaansa da genel olarak III. Vasiliynin Trk-Moollarla ilikileri iyi idi. Fakat frsatn bulduunda hanlar arsndaki rekabetten de istifade ediyordu. Blnmenin ortadan kaldrlmas ky ekonomisinin gelimesine yol at. Zanaat sratle byd. Topraklarn merkeziletirilmesi sayesinde ticaretin bymesi de saland. Artk Rus tccarlar Rusyann btn ehirleri ile iliki kurabiliyorlard. Rusya tacirleri Osmanl Devleti, ran, Orta Asya, Bat Avrupa devletleri ile ticaret yapmaktayd. Birleme neticesinde tccarlarn gvenlikleri de salanyordu. Ayrca Ruslar ve Rus olmayan halklar d tehditlerden tamamen kurtulmulard. Bu dnemde halklarn teekkl daha da hzland. Rus topraklarnn birletirilmesi igal altnda bulunan Slavyan halklarn hayatnda byk rol oynad. Gelecek yzylda (XVII. Yzyl) bu topraklar da Rus topraklaryla birletirildi.
IV. van (1530-1584) ve Fyodor (1584-1598) Devirleri

IV. van ya da Korkun (Muhteem) van (1530- 1584) ; van babas III. Vasiliy ldnde yanda idi. Annesi Elena Glisnkaya naip ilan edildi. Bunu kark bir dnem izledi. vann kendisi tahta geene kadar vekaletlerle sren dneminin zellii uyskiy ve Belskiy aileleri arasndaki rekabetti. Sonuta Suyski ailesi baarl oldu ve ailenin yesi idareyi ele ald. Bu dnemde boyar aileleri keyfi hareketlerde bulundular. vann ocukluu farkl gruplarn birbirlerine kar saldrlarnn youn olduu dehetli gnler iinde geti. Onun bu srada paranoya gelitirdii dnlmektedir. van tehlike iindeydi ve evresi tarafndan hor grlyordu. 1538de annesi de muhtemelen bir zehirlenme sonucu ld. 1547de van on alt yandayken ta giyme zamannn geldiine karar verdi ve bu grkemli bir trenle yapld. vann hkmdarlk dnemi resmen balamt. Bapiskoposa ve boyarlara arlk tacn giymek istediini bildirdi. lk evliliini kkl bir boyar ailesine mensup olan Anastasya Romanov ile yapan van, Rusya tarihinde ilk kez resmi hkmdarlk unvan olarak Moskova Byk Knezi ar unvann ald ve tacn bapiskoposun elinden giydi. 14 yl sonra Konstantinopolis Patrii vann unvann onaylad. Bunun hemen akabinde de Moskova ar olarak hakimiyet srmeye balad. vann saray evresine gvendii ve sayg duyduu tek insan Bapiskopos Makariy idi. Makariy, vana yksek asalet ve bir Hristiyan yneticinin sorumluluklarnn neler olduu fikirlerini alayan kiiydi. van, bapiskopos Makariynin de aralarnda bulunduu danmanlardan oluan kurula bir dizi reform ortaya att ve bunlarda zemskiy soborda (halk meclisi/yurt mmessilleri meclisi) onaylatt. Yeni yasalarla birlikte (1550) byk bir kilise konseyinin oluturulmas da (1551) bu reformlar arasndayd. Soylulardan beklenen hizmetlerin bir dzene balanmas ile ada anlamda donatlm silahl gler (streletski) dahil ordunun yeniden rgtlenmesi bunlar arasndayd. Ordunun reformuna paralel olarak van, bykbabasnn kurduu pomestye sistemini glendirmeye alt. Kendi hizmetlileri iinde devlet ilerini vermek istedii kiileri ilan etti. Bu kiilere ayn zamanda Moskova ve evresindeki topraklar pomestye olarak vermek istiyordu. Bu plannda baarsz oldu, nk kilise
79
kendi topraklarndan vazgemek istemiyordu. Buna karn kilisenin arn onay olmadan daha fazla toprak edinemeyeceine dair bir emir kartt, fakat bu yrrle girmedi. 1556da toprak sahiplerinin askeri ykmllklerinde bir dzenlemeye gidildi. Bu dzenleme hangi blgede kimin ne ykmllk sahibi olduunu belirtiyordu. Bu yzden XV. Yzyln ortalarndan itibaren miras kalan votina ile pomestye arasnda bir fark grlmyordu. Ayn zamanda van, soylularn gcn krmak iin merkezdeki ar ile yerel liderler ve halk arasndaki ba glendirmeye alarak idari reformlar yapt. D politikada van dnemi nemlidir. Bu dnemde Rusya, batya ve douya doru genilemesini srdrd. Batda Rusyann en ok urat blge Baltk idi. Bu blgede van, Livonya ile ilgilendi. Zira Livonyann fethi Baltk Denizi ile olan ticaretin kontrol altna alnmas demekti. Livonya topraklar sadece verimli olmas asndan deil, ayn zamanda Rusyaya Avrupann kaplarn da aacakt. Livonya sve, Danimarka, Polonya ve Litvanya gibi lkelerle evrelenmiti. 1544de van, sve ile yedi yllk bir bar imzalad. Ancak Livonya ile yaplacak bir sava sve de dahil olmak zere btn komu devletlerin savaa girmesine yol aacakt. Lehistan 1569da Litvanya ile birlemesinden dolay hayli glendi. Buna ramen van, 1558de Livonya zerine yrd. sve ve Lehistann da savaa girmesi ile Livonya Savalarnda hibir netice elde edilemedi. Batda bir kazanm salayamayan van douda nemli baarlar kazand. 1552de Kazan Hanlnn merkezi olan Kazan ehri, 1557de de Astrahan Hanl dorudan Moskovaya baland. Bu Hanlklarn fethi ile Rusya bir imparatorluk haline geldi. Kazann ele geirilmesi Ruslara dil yolunun kontroln salad. vann baar izgisi ykselirken Sibiryaya giden yolun da almasna sebep oldu ki, Sibiryann fethi vann dier bir baarsyd.vandan Sibiryann kaynaklarndan yararlanma izni alan Strogonov ailesi Yermak komutasnda Kozaklardan oluan 1000e yakn adamla Bat Sibir Hannn rti Nehri zerinde kurulan sker Kalesini 1580de ele geirdi. Sibiryann yeni merkezi bu kale yaknlarnda Tobolsk ehri oldu. Rusya milli bir devletten koloniyal bir devlete ne zaman geti?
SIRA SZDE SIRA SZDE
van almak zere Rusyaya yabanclar davet etmiti. 1553de Kaptan Richard DNELM Chancellerle karlat. Chanceller, Hint Adalarna kuzeyden bir yol ararken Beyaz Deniz kylarna srklenen bir ngiliz gemisinin kaptanyd. Kuzey Dvinann deS OLimanna R U nize dkld yerde kurulan ve ksa srede byk Arhangelsk dnecek olan s aracl ile ngiliz-Rus ticaret balar oluturuldu. Arhangelsk ile Moskova arasnda bulunan Yaroslav gibi ehirler daha da geliti. Bu kar imkannDKKAT dan faydalanmak isteyen ngilizler, hisse senetli ilk irketi kurarak Rusya ticaretini uzun yllar tekellerinde tuttular. SIRA SZDE vann ei Anastasyann 1560da ani lm dnemin seyrini deitirdi. Karsnn zehirlendiini dnen van, kurulla ilikilerini kopard ve byk bir fkeyle yakn evresine yneldi. A. Kurbskiy gibi vana yakn olanlar darya katlar. AMALARIMIZ 1564de IV. vann hkmdarlk dneminin en arpc olay meydan geldi. van, kimseye haber vermeden Moskovann 100 km kuzeydousunda kk Aleksandrov kasabasnda bulunan bir manastra ekildi. Sonra burada kaleme K bir T mektup A P ald. Bapiskoposa yazlan bu mektupta aristokrasi yerilirken sradan insanlar yceltiliyordu. van ayn mektupta taht da brakacan yazyordu. nsanlar istedii her art getirerek yeniden tahta gemesini istediler. vann Teer blf E L E V bu Z Y Oyapt N
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
80
Rusya Tarihi
Oprinina, IV. van, Moskovadan ayrlarak Aleksandrova gitmesinin ardndan artlar kabul edilerek dnd. Meclisi ve ordusu iin gerekli olan geliri garantilemek iin lkenin bir blmn kendi zel topra (oprinina) haline getirdi. Bu uygulama bir lkede iki devlet demekti. lk nce Moskova ve evresinde 20 kasaba ve bu kasabalarn krsal alanlar ile balayan uygulama gittike geniledi ve Moskova Devletinin te birine ulat. ar oprinina iin ayr idari kadrolar kurdu. Ayr hukuk kurallar yrrle girdi. Oprininay idare eden grevlilere veya hizmetlilere opriniki dendi. Bunlar bir anlamda gnmz siyasi polis veya jandarmaya benzetilebilir. Grevleri arn dman olarak gsterdiklerini yok etmek ve mallarna el koymakt. Oprinikiler ilk nce bin kiiden oluurken daha sonra alt bin kiiye kt. 1572de kaldrld. Zemina: IV. vann Moskova Devleti topraklarndan ayrp boyarlarn idaresine verdii blm
idiyse amacna ulamt. Artk kendi kurallar vard ve lke iinde sadece kendi takdiri ile ynetilecek ayr bir egemenlik alan oluturabilecekti. Bylece oprinina ortaya kt. Bu olaand kurumlama, malikaneler, kasabalar ve hatta Moskovann baz blmlerinden oluan bir mozayii andryordu. van, kendisine yakn kiilerden oluan bir tr aristokratik ve brokratik bir yap oluturmutu. Birbirine paralel ynetim biimlerine sahip paralarn btn zeminada birleiyordu. van, oprinina iinde opriniki adyla arn dmanlarn yok etmekle grevli zorbalarla yrtlen bir terr egemenlii kurdu. Kurulan bu hkmetin Moskovadaki zemina ile balantsn kesmek iin baz kurallar getirdi. (oprinina yelerinin zemsina yeleri ile konumamas, evlenememesi vb.). Boyarlara duyduu gvensizlik sonucunda 1562de Lehistan ile yaplan sava srasnda boyar ailelerden birkan ihanetle sulayarak tasfiye etti. 1570de Novgoroda saldrd. Sonu blgenin tamamen ykm oldu. Bunun sebebi Novgorodlularn Lehistan ile gizlice pazarlk yaptklar yolunda bir sylenti idi. Kendisine ihanet edildiini dnen van, streletsi birlikleri ile Novgoroda saldrd. nsanlar ve hayvanlar da dahil ldrlrken kasaba halknn btn mallarna el konuldu ve yamaland. Novgorod yaanamayacak bir yer haline geldi. 1572de oprinina aniden ortadan kaldrld. Neden, muhtemelen Krm Tatarlarnn bir nceki yl verdikleri ve sonuta hazrlksz durumdaki Moskovaya kadar yaklatklar basknd. van, bu yenilgiden kendisinin yaratt oprininay sulad ve ileri gelenleri idam ettirdi. van, salk problemleri sebebiyle taht Semen Bekbulatovie brakt. Fakat birka yl sonra tekrar baa geti. Bu arada sve ile yaplan sava devam ediyordu. 1580de imzalanan antlama ile Rusya 20 yl nce kazandklarn geri vermek zorunda kald. Bylece Baltk Denizinde bir limana sahip olmak iin I. Petro dnemine kadar beklemek gerekecekti. Kazanlarla ve kayplarla ekillenen bir dnem olan IV. van devrinin en byk baars Kazan, Astrahan ve Sibirin ele geirilmesidir. Terr ve bask yllar birok boyar ve ailesinin lmne sebep olurken Novgorod gibi ehirlerin ykm ekonomiye de zarar vermitir. Livonya Savalar masraflarn artmasna yol aarken gerek ekonomi gerekse ordunun durumunu ktletirmitir. IV. van1584de ld. Tahta ikinci olu Theodore ya da Fyodor (1584-1598) geti. Fyodor, dindar ve iddiasz bir kii idi. vann lmn takip eden yllarda Rusya on yl srecek olan bir karklk dnemine girdi. Rusya tarihinde bu dneme glkler veya anari dnemi ad verilmektedir.
Glkler Dnemi
XVII. Yzyln banda (1603-1613) hem i siyasette hem de d siyasette tam bir fetret dnemi yaayan Rus devleti bu belirtileri IV. vann lm sonrasnda gstermiti. Altn Orda dneminde Moskovaya gelerek sonradan Ortodoksluu kabul eden Tatar ailelerden birine mensup olan Boris F. Godunov, IV. vann yaknnda olmakla kalmam kz rinay arn byk olu Fyodor ile evlendirerek ar ailesini kendisine kan ba ile balamt. IV. vann lmnden sonra Fyodor ar olarak seilince onu istedii gibi ynlendirdi. Boris Godunov iin vann dier einden olan olu Dmitriyyi ldrtt sylentileri olsa da bu lmn sebebi hala aydnlatlamamtr. Fyodorun zayf yaps nedeniyle devlet ileriyle fazla ilgilenememesi sonras Boris Godunov, devlet ynetimindeki etkisini giderek arttrd. Fyodorun dnemi
81
sonunda baz askeri baarlar yaand. lke iinde ise ayn dnem Rus kilisesinin be eski patriklikle (Roma, stanbul, Antakya, skenderiye, Kuds) eit statye sahip olmak zere patrik konumuna ykselmesi olayyla dikkati ekti.1598de Fyodor bir varis brakmadan lnce tahta kendisinden sonra karsn halef gstermesi, kars rinann da bu grevi kabul etmeyerek kendini dine vermesinden sonra Moskovada taht mcadelesi meydana geldi. Tamamna yakn Boris taraftarlar olan Halk Meclisi uyskiy gibi boyar ailelerinin memnuniyetsizliine ramen ar olarak Boris Fyodorovi Godunovu seti. lk nce bu grevi kabul etmeyen ve kendisine yaktrmayan Godunov, srarlar karsnda grevi kabul ettiini ilan etti. Ancak Boris dnemi (1598-1605) alk, kt hasat olmak zere bir dizi felakete tanklk etti. leri grl nlemler alnsa da Boris halk nezdinde gzden dm ve kendisine gereken destei salayamamt. Bu arada Lehistanda 1603de IV. vann olu Dmitriy olduunu ve mucizevi bir ekilde lmden kurtulduunu iddia eden biri kt. Dzmece Dmitriy urad yenilgilere ramen byyen bir orduyla 1605de Moskovaya kadar ulat. Boris Godunov 1605de ld. Olu II. Fyodor lin edildi ve Dzmece Dmitriy ar oldu. Bu olayla smutnoye vremya denilen glkler dnemi balam oluyordu. Sahte Dmitriynin Lehlerle beraber Moskovaya gelerek ar seilmesinden sonra olaylar devam etti. Gerekte yetenekli bir hkmdar olan Dmitriyi ibirlii yapt boyar aileleri artk desteklemiyorlard. Dmitriy ayrca bir Leh olan Marina Mnizekle evlenerek gvensizlik ortamnn giderek bymesine ve dmanla yol at. Bir boyar ayaklanmas sonucunda tahttan indirildi ve ldrld. Tahta 1610 ylna kadar Vasiliy . uyskiy (1606-1610) geti. Ancak karklklar devam etmekteydi. Rusya bu denmde kuzeyde ve batda nemli toprak kayplar yaad. 1610da Vasiliy uyskiy Moskova Halk Meclisi tarafndan tahttan indirilmeden nce Rusyada tam bir kargaa hakimdi. Hibir otoritenin kalmad lkede btnl bir asker olan Skopin-uyskiy salayabilirdi k, o da aniden ld. Bundan sonraki birka yl taht zerinde sve ve Lehistan kaynakl hak iddialar grld. Moskova bu dnemde II. ve III. Dzmece Dmitriy olaylar ile kar karya kald. Marina Mnizek tarafndan hakiki olarak gsterilen bir baka Dzmece Dmitriy vakas daha ortaya kt. Moskovann hemen dndaki Tuinoda bir saray ve hkmet oluturdu. 1610-1612 yllarnda bir Leh askeri birlii Moskovay ele geirdi. Bata Kozaklar olmak zere silahl eteler krsal kesimde dolaarak etrafa dehet sayorlard. Rusyann anariye direnebildii sler, Aziz Sergiusun Trinite Manastr bata olmak zere sadece surlarla korunmu manastrlard. Dalmann eiindeki Rusya toparland ve kendine ynelen tehdidin zerine yrd. Ulusal birliin ve genel olarak kabul gren bir ar seiminin gerekli olduu ortadayd. Bu ar saygnln koruyan tek kurum olan kiliseden geldi. Nijni Novgorodta bir kasap olan Kozma Minin halk ordusu toplamay baard. Dmitriy Pozarskiynin(1578-1642) komutas altnda toplanan direni ordusu Lehleri lkeden kard (1612) ve Zemskiy Soborun yeni ar seimi yaplabilecei uygun koullar yaratt.
82
Resim 3.4 Dmitriy Pozarskiy (1578-1642) Kaynak: Sovremennaya entsiklopediye velikiye polkovodts i flotovodtsi, Moskva: Mir enstsiklopediy avanta+astrel 2007.
Rusya Tarihi
1598-1613 arasnda olan her eye ramen otokrasi, ilke ve siyasi dzen olarak esasen zarar grmeden ayakta kalmay baard. Aksine btn bunlarn sonunda otokrasi her zamankinden daha meru olarak grnd. Devletin merkezilemesi phesiz bu siyasi ve sosyal kargaann ardndan glendi. Kilise de lkenin ve halkn menfaatlerinin byk savunucusu ve laik dzenin kmesine ramen ayakta kalan lkedeki en saygn kurum oldu. Eski sosyal dzen varln korudu ve glendi ve bu dnemi takip eden yllarda klelik Rusyada kesin olarak yerleti. Glkler Dneminin en nemli bir dier sonucu devletin otoritesinin ve meruluunun artmas oldu. Bu ayn zamanda yeni bir milli kimlik duygusunun da gelimesine olanak yaratt. Glkler dnemi Rusyay nasl etkiledi? SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
ROMANOV HANEDANLII
DNELM
Mihail Romanov (1613-1645)

DKKAT S O R U IV. vann halk tarafndan beenilen ilk einin akrabalarndan ve Glkler Dnemine egemen olan ayrmclk ortamnda uzlalabilmesi iin 16 yandaki Mihail Fyodorovi Romanov 1613de ar seildi. Mihailin babas karklklar dneminde DKKAT Lehistana srgne gnderilmi bir tutukluydu. Patrik Filaret (Fyodor Nikiti Romanov) unvanyla geri dnd ve olunun hkmdarl dneminde onun naipliini SIRA SZDE stlendi. Filaret sadece patrik olmakla kalmad. 1633deki lmne kadar Moskovann izledii d politikada zellikle Lehistan ile ilgili siyasette etkili oldu. Bu dAMALARIMIZ nemle birlikte Rusyay yz yl ynetecek Romanov Hanedanl tesis edilmi oldu. Glkler dnemi sona erdi. Kazanan taraf belirlemek ok zordu, ancak bu dnem geride ulusal birlik bilinci ve Ruslarn zihinlerinden silinmeyecek anari ve K endiesini T A P d mdahale brakt. Mihail Romanov, Moskovann karklklar iinde yklan otoritesini yeniden kurmaya alt ve baarl oldu. Daha sonra idari reformlara arlk vererek istikrar ELEVZYON ve dzeniTsalamaya alt. Bu sayede merkezin gcn arttrmay amalyordu. Ancak dzeni salamay baaramad. Bunun en nemli sebeplerinden biri karklklar devrinde yaanan kaos ve daha sonra merkezden eyaletlere atanan memurlarn keyfi uygulamalaryd. NTERNET D politikada ar Mihailin yabanc saldrlarn kontrol altna almak ve uluslararas ilikileri bedel karl olsa da dzenli bir hale getirmek konusunda baarl olduu sylenebilir. Lehistan ile olan savalar uzun srd. Zira Lehler, Mihailin arln tanmak istemiyorlard. Vladislav bu kez Moskovay ele geirmek iin 1617-1618de Rusyaya sefer at. Ancak Leh ordusundaki iae eksiklii, ktalarn
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
83
dzensizlii ve Ruslarn mukavemeti yznden Vladislav baarsz oldu. 1618de Deulinada 14 yl srecek bir bar imzaland. Lehistan, Smolenski elinde tuttu ve Rus tutuklularn lkelerine iade edilmesini kabul etti. Ancak Moskova taht zerindeki iddialarndan vaz gemedi. 1632de anlama bozulunca eski husumet yeniden canland. 1634de Ruslar ve Lehler arasnda ebedi bar imzaland. Buna gre, karklklar devrinde kral Sigismundun eline geen ehirler bata Smolensk olmak zere Lehistana brakld. Buna karlk Vladislav, Moskova taht zerindeki hak iddiasndan vazgeerek Mihail Fyodorovii ar olarak tand. D politikadaki deimeyen kural toprak bakmndan fedakarlk edilmesi pahasna komularyla bar yapmak olan ar Mihail, gneyde de ayn politikay takip etmek istedi. Fakat Don Kozaklar 1637de kendi balarna Trklerin Azak Denizi kysnda bulunan Azak Kalesini ele geirdiler. Trklerin drt ay sren kuatmas ve srekli saldrlarna kar Kozaklar kaleyi savundular. Trkleri pskrten Kozaklar, ar Mihaile bar teklif ettiler. Mihail bir ikilem karsnda bulunuyordu. Trklerle sava gze alarak Azak Kalesini ihlal edecek, ya da Baltk Denizinde Rusyann baarszlndan sonra o kadar arzu edilen bir deniz ssnden vazgeecekti. ar, 1642de durumu Zemskiy Sobora dant. Hizmet snfndan gelen yeler sava taraftar iken, tccarlar ve ehirli yeler byle bir savaa girmenin risklerini, Azakta Rus varlnn askeri ve mali bedelini ne srerek ilhaka kar kt. Bir kez daha denizlere ulama ideali sona erdi. Bar ve ekonomik kalknma bu tartmalarn nne gemi oldu. Bu siyasi tedbirler Rusyay d tehlikelerden uzak tuttu ve snrlardaki bar ve istikrar yeniden salad. Ancak btn bu sre ekonominin gelimesi iin yeterli deildi. Borlanma ve vergiler arlkl bir siyaset uyguladnda bunun etkisi toplumsal memnuniyetsizlik oldu. Bu ekilde alnan tedbirlerin hibiri baarl sonular salamad. 1645de ar Mihail ldnde hazine onun tahta getii 1613 yl kadar botu. Bu durum Mihailin ardllarn da gelecek yllarda baka krizlerle etkileyecekti.
Aleksey Mihaylovi (1645-1676)

ar Mihail Fyodorovi Romanov 1645de ldnde 16 yanda bir gen olan olu Aleksis ya da Aleksey Mihaylovi (1645-1676) ar olarak onun yerine geti. Aleksey ilk nce Rusyay babasnn soktuu yolda tutma gayreti iine girdi. Zeki ve dinine dkn olan Aleksey, kilisenin btn ritellerini yerine getirmede byk titizlik gsteriyordu, ama yeniliki bir grnme sahip deildi. Batya kar ilgisi ok fazlayd. Bunun sonucunda ortaya kan yntemler ve seimler gelecekte I. Petronun istedii kkl deiiklikleri kolaylatracakt. Alekseyin hkmdarl 30 yl srd ve bu sre her bakmdan elikilerle dopdoluydu. Dnemin banda bir nceki devrin ekonomik skntlar ve bunlarn sosyal sonular grld. Devletin ileyii iin gerekli kaynaklar bulunmalyd. lk dnemlerden itibaren hakim konumda bulunan akrabalarnn gruplamalar -Mihaylovskiler ve arn eitmeni boyar B. . Morozov- meydana geldi. Vergiler arttrld ve bazen btn bir ky bu ar vergilerden dalara, ormanlara kap saklanmak zorunda kald. Bu defa tketim mallarnda yaplan fiyat art ile halk istismar edilmeye alld. (rnein sat devlet tekelinde olan tuzun fiyatnn art vb. Tuz vergisi, Avrupada da sk sk grld gibi bir tahrik olarak algland ve halk kitleleri tarafndan derinden hissedildi.) Halkn bu paraya tuz alamamas ve sert tepkisi, hkmeti 1647de tuz vergisini kaldrmaya mecbur brakt. Ayn ey kilise
84
Rusya Tarihi
tarafndan kullanlmas yasaklanan fakat arn danmanlar tarafndan nemli bir kaynak salamas dncesiyle sata sunulan ttne de yapld. Her iki durumda da halk isyan etti. Bundan sonra Rusya, boalan devlet hazinesine az da olsa gelir salamak adna maalarn azaltlmas yoluna gitti. Bu da aa snftan devlet klelerinin memnuniyetsizliini arttrd. Dvoryanlar bunun karlnda klelik sisteminin glendirilmesini talep etmeye balad. 1645de Krm Hannn beklenen hcumunu engellemek iin Tula etrafna toplanan devlet kleleri frsattan istifade ederek Aleksandr Mihaylovie dileke ile mracaat ettiler. Ancak kitlesel isyanlar ve tepki dalgas kanunlarda da bir slahat yaplmasn mecbur kld. Aleksey, ayaklanmalar bastrmak ve halktaki honutsuzluu gidermek iin idari ve hukuki baz admlar att. 1649da, daha nce 1550 ylnda IV. van tarafndan hazrlanan yasadan beri Moskova Knezliinin yasalarna bir dzen getirmenin ilk giriimi olan imparatorluk kurallar yasasn (Ulojeni) yaynlad. 1648de Zemskiy Sobor topland. Burada dvoryanlarn tccar snfnn ve posadn st snf temsilcileri yer alyordu. 1649da Sobor, yeni kanunlar mecellesi kabul etti ki, bu da Sobornoye ulojeniye adn ald. 25 blm ve 967 maddeden ibaretti. lk blm devlete ve kiliseye kar gelenlerle mcadele tedbirlerini ieriyordu. Kiliseye kar gelmek din ve devlet ilikilerinin ok gl olduu bir devirde zellikle tehlikeli olarak deerlendirilmekte ve lmle cezalandrlmaktayd. Devlete kar gelenler, suikastlara katlanlar vb. lmle cezalandrlmaktayd. Kanun ayrca boyarlarn hayatn ve mlklerini koruyarak onlara tecavz edenleri de lmle cezalandrmay ieriyordu. Sahte para basanlar da- boazlarna erimi metal dklmesi gibi- ar cezalara arptrlmaktayd. Kyl isyanclar da ar cezalar almaktayd. Bu hukuki metinde yer alan cezalarn ou ortaa usullerini ihtiva etmekte idi. Kanun devletin kontrolnn dnda kalan toprak mlklerini snrlamak amacyla kilise topraklarnn bymesini yasaklad. Eer pomestyenin sahibi lrse o zaman toprak onun ocuuna, kardeine veya torununa geebilirdi. Toprak klelerine topran mlkiyetine sahip olmalar yasaklanmt. Kanunda feodal toprak mlkiyetinin bu ekilde salamlatrlmas kleliin devlet sisteminin kurulu temeli olmutu. Genelde 1649 Kanunnamesi esas klelik ruhunda hazrlanmt. Bu, zellikle Kyller hakknda mahkeme ve posad halk hakknda adl blmlerde kendini gsteriyordu. Ancak bu kanunname cretli emekten istifade etmeye izin vermekte, cretli iileri de baml hale getirmeyi kesin olarak yasaklamaktayd. Rus hukuk sisteminin yenilenmesini temsil eden bu alma nemli ilerlemeler salad. Sz konusu yasa uyumsuz yasal gelenekleri, blgesel zellikleri olduu kadar baz blgelerde benimsenmi yabanc sistemlerden aktarlm birok alnty da ortadan kaldrd. Bu uyum daha sonra I. Petronun adalama sreci asndan son derece gerekliydi. Eer byle bir sistem dzenlemesi olmasayd Rus hukuk ve idaresinde grlen anari hi durmadan byyecekti. 1649 yasas 1835 ylna kadar yrrlkte kald. Yeni vergilere bavurmak yine zorunlu hale geldi. Daima yeni kaynak araynda olan Aleksey 1656da saf gmten gm ve bakr alamndan paray yerletirmeye karar verdi, bu tedbir gl bir enflasyona ve buna tepki olarak da 1662de bir halk ayaklanmasna sebep oldu. Halk, tahta gen yata km, uzlamac ama zayf bir hkmdarn evresindeki rvetten memnuniyetsizliini ifade ediyordu. Giderek artan bu honutsuzluklar bata 1648de Moskova olmak zere Novgorod ve Pskov gibi ehirlerde ayaklanmalara yol at. Ard arda pek ok isyana sahne olan Rusya 1670de byk bir snav verdi. O zamana kadar Volga zerinde ve
85
randa aknlar yapan Don Kozaklarnn lideri Stenka Razin (Stephan Timofeyevi Razin) hem mlk sahiplerine hem de mevcut iktidara ba kaldrma grevini stlenmi olarak kylleri, yerli kabileleri, kk ehir halkn ayaklandrarak Volgadan yukar kmay baard. Yol boyunca katlmlarla byyen birlik Simbirske vardnda yirmi bin kiiye ulat. Stenka Razinin devirmeyi planlad iktidar ile yapt kuvvet snamas kendi aleyhine dnd. Hkmet bu ayaklanmay bastrmak iin hzla tedbir ald ve byk kuvvetler blgeye sevk edildi. Simbir yaknnda meydana gelen arpmada arlk gleri yenildiler ve Teti ehrine ekildiler. Simbir, Razinin eline dse de arlk kuvvetleri buradan mukavemet ettiler. 1671de Razin, Simbir yaknlarnda ar bir yenilgiye urad ve ele geirilerek Moskovada idam edildi. Bu hkmdarlk dneminin dikkat eken ve gelecek iin ar sonular douracak olan iki olay Ukraynann Rusyaya balanmas ve Patrik Nikonun dini reformudur. Ukrayna, Rusyann gneybatsnda btn dengeyi tehdit eden dini krizlerin ve d atmalarn sonucunda 1654de Moskova ile birleti. Ukraynada iki kilise varln srdrmeye balad. Lehistan tarafndan desteklenen ama topluma yabanc Katolik Kilisesi ve takibata urayan fakat halkn desteini kazanm Ortodoks Kilisesi. Kiliselerin bu blnml Dnyepr Kozaklarna kadar yayld. Lehler Kozaklar zerinde daha iyi bir denetim kurmak adna onlar ikiye ayrdlar. Bir tarafta resmi kaytl olanlar dier tarafta ortak kadere terk edilmi olanlar vard. Lehistan Katolik Kilisesine g kazandrmak iin ilk grubu destekliyordu. kinci grup ise Katoliklie ve Lehistana muhalefet eden kyller saffnda yer almlard. Bu durum Lehistan aleyhtar gl bir duygunun olumasna yol aarken btn Kozaklarn milli ve Ortodoks sralarna doru geiiyle sonulanan bir karkl da meydana getirdi. 1648de sert bir ekilde bastrlan ayaklanmalarn sonunda Bodan Hmelintskiy adndaki bir Kozak lider Ukrayna Bamszlk Savan balatt. Ukraynallar dnem dnem Rusyaya gelerek topraklarnn kendi egemenliine katlmasn talep ederlerdi. lk nce Mihail ve Aleksey kendilerine ait topraklara el konulmasn kabul etmeyip Lehistan ile savamay da istemedikleri iin Ukraynann taleplerini geri evirmilerdi. 1653de konuyu tartan Zemskiy Sobor ar ileriye doru bir adm atmas ve bedeli ne olursa olsun Ukraynay topraklara katmaya zorlad. Ukrayna halk da gelecekleri ile ilgili karar 1654de Pereyaslavda toplanan askerler ve sivil iktidar temsilcilerinden oluan bir mecliste (Rada), lkenin gelecei iin en iyi zm tarttlar. evrelerinde devlet vard: Lehistan, Osmanl Devleti ve Rusya. Rada yeleri Moskovaya balanmaya karar verdiler ve ar Alekseye ballk yemini ettiler. Bu seim Lehistan iin kabul edilemezdi. atmalar baladnda Rusyann konumu savaa girmek iin mevcut durumdan istifade eden sveten dolay ok fazla tehdit altnda idi. Rusya fazla zarar grmeden durumdan kurtuldu ve 1667de askeri zorluklar gz nne alndnda kendisi iin ok iyi bir anlamay (Andrusovo Bar Antlamas) mzakere etmeyi baard. Dnyepr, Rusya ve Lehistan arasnda snr olacakt. Rusya, Ukraynann nehrin sol kysndaki ksma ait topraklar, Lehistan da sa kysndaki topraklar paylat. Anlamann en dikkat ekici yeri Kiyevin stats idi. Rus Hristiyanlnn beii nehrin sa kysnda kalm olmasna ramen iki yllna Moskovaya veriliyordu. Ancak ne Kiyev ne de 13 yllna ara braklan Smolensk bu sreler bittiinde Lehistana dnmedi. 1686da yaplan Leh-Rus Antlamas her iki ehri kesin olarak Rusyaya brakt ve ehirlerde Rus hakimiyeti glendi. Rusya iin Ukrayna, Moskovada 1654den sonra kimsenin tartma konusu yapl-
86
Rusya Tarihi
masna izin verilmedii deerli bir imparatorluk uzants oldu. ar Alekseyin byk bir kararllkla zerinde durduu Ukrayna meselesi onun batc eilimleri ile aklanmaktayd. Her zaman Avrupa karsnda bylenmi olan bu hkmdarn gznde Ukrayna ile birleme Rusyann Avrupaya corafi ve kltrel yaknlamas demekti. nk bu bileme Rusyann fikri geliiminde nemli etkiler brakt.
Bunalm ve Kilisede Hizip Hareketi

Ge dnem Rusyasnda i bunalm XVII. Yzyl boyunca toplumsal yaamda patlamalara neden olan dzensizliklerde kendini gsterdi. Bunlar arasnda en nemlileri; 1. 1606-1667 Bolotnikov Ayaklanmas. Ayaklanma Moskovay tehdit edecek kadar byk boyuttayd. yle ki, neredeyse ar Vasiliy uyskiy tahttan indirilecekti, 2. 1620 ve 1630larda Lehistana kar Ukraynada meydana gelen, 1648de Bodan Hmelintskiynin Kozaklar zgrletirmesiyle zirveye kan bir dizi ayaklanma, 3.Tuz ve Bakr htilalileri, 4. Ekmek Ayaklanmalar, 5. 1670-1671de Stenka Razin liderliinde Volga ve Don blgesinde meydana gelen geni halk hareketi, 6. Streletsilerin 1682 ve 1698 isyanlar, 7. 1707de Bulavin Ayaklanmas, 8. Bakurt milli bamszlk sava nitelii tayan mcadeleler. Bu ayaklanmalarn zellikleri birbirinden farklyd. Bazlar ehirde bazlar kyde idi. Bir blm tanmlanabilirken dierleri bu zellii gstermiyordu. Baz ayaklanmalar Ruslar bazlar da Rus olmayanlar kapsyordu. yi ynetilen hareketler olduu gibi anarik bir yap tayanlar da vard. Btn bunlara ramen sonuta hepsi genel bir memnuniyetsizlikten ve korkulardan kaynaklanyordu. Ar vergiler, ktlk, pahallk, sosyal ve dini alandaki yenilikler, milli basklar, klelik vb. dayatmalar temel sebeplerdi. Bu ayaklanmalar iinde Byk Hizip Hareketi denilen dini bunalm en nemlilerinden biriydi. Bizans etkisinin merkezi olan Kiyevin Rusyaya katlmas Rus aydn hayatnda nemli deiiklikler yaratt. Rus kilisesinde Bizans/Yunan etkisi tekrar ortaya kt. Bunda phesiz Aleksey tarafndan 1652de patriklie ykseltilecek olan Nikonun etkisi vard. Nikon patrik seildikten bir yl sonra 1653de Bizans kilise hukukunu kabul etti. Rusa yazlan din kitaplarnda eserleri kendi el yazlaryla kopyalayanlar tarafndan yaplan hatalar yznden yanllklar olduunu tespit etti. Dini kitaplarda ve kilise ayinlerinde yaplmas gereken dzeltmeleri ieren talimatlar gnderdi. Ayrca kilisenin devlet zerindeki gcn vurgulad. Bu hareket kilise mensuplar arasnda da rahatszlklara sebep oldu. Bu srete kilisede ayrlklar (raskol) meydana geldi. Mays 1667de toplanan kilise konseyinde akland zere ayrlklarn nedeni hem kiliseden hem rahiplerin ve papazlarn hem de halktan insanlarn Nikonun ynetiminde Latinceden evrilmi ve Latince versiyonlar esas alnarak dzeltilmi kitaplarn yanl olduunu ileri srmesi idi. Bu grubun lideri ise bapapaz Avvakum idi. Avvakum, Rus geleneksel kilise hukukunu ve eski dinin muhafazasn temsil ediyordu. Mcadeleden ilk galip kan Avvakum oldu. 1666da toplanan ve ar Alekseyin de desteini alan kilise konseyi Ortodokslar arasnda ayrla ve fesada sebebiyet verdii iin Nikonu patriklilikten ald. 1667de de Avvakumun da Sibiryaya srgne gnderilmesine karar verildi. Bu kararlar ayrlk hareketleri sona erdirmedi. Problemler gelecekte baka srtmeleri de balatacakt.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
87 AMALARIMIZ
Kanldere, A. (2010), Rusya Tarihinin Ana Hatlar, YOM Trk Dnyas Kltr Dergisi, K T A P say 19-20, s. 67. ar Aleksey Mihaylovi dnemindeki dini reformlarn sonular nelerdir? TE LEV ZYON SIRA SZDE
DNELM Diplomasi Moskova ile dier Avrupa devletleri arasndaki tek ak balantyd. NTERNET Rusya 1550lerin ortalarndan balayarak balca ticaret orta olan ngiltere esas olS O Moskovada R U mak zere Bat Avrupal gler arasnda iliki salamak amacyla bir bykelilik ya da d bro kurduunda karlkl heyetlerin deimine gidildi. Diplomaside uygulanan protokol kurallar alg ve anlay asndan farkllklar gsDKKAT teriyordu. Batdaki Rus heyetleri bulunduklar yerlerde kendi protokol kurallarn yerletirmeyi denediler. Ancak bu durum hem ho karlanmad hem de snrl bilSIRA SZDE bir dngi ve yetki kullanamama yznden baarszlkla sonuland. Sistematik ce yapsna sahip olan ar Aleksey sonunda bilgi derleme iini salam temellere oturttu. Onun kapsaml zel arivi, tuttuu notlar ve yazlar kendisini daha tanmAMALARIMIZ lanabilir bir konuma getirdi. Gerek yaps gerekse bilinli tercihleriyle Aleksey gerek anlamda Bizansl bir dnce yapsna sahip Avrupal son hkmdardr. Onun Bizansl yan sadece dini bamllndan, Grekofil ynelimlerinden K T veya A P bulunduu mevkinin yceliine duyduu inantan kaynaklanmyordu. O ayn zamanda dzen ve uyuma ynelik ideal bir Bizans hkmdarna zg tutkular da tayordu. Halkn zihninde ideal ar kavramnn olumasnda Alekseyin rol vard. T E L byk EVZYON Sayg duyulan bir kiilik olup kararl ve fkeli karakterine ramen sevecen biri olarak tannmt. ar Alekseyin bu kadar tannmasnda I.Petronun babas Alekseyin lmnden yllar sonra zel belgelerin tasnif edilerek korunmas emrini vermesiNTERNET nin byk etkisi vard. XVII. Yzylda Rusya iin baka lkelerden gelenler yeni saylmyordu. nk yzlerce hatta binlerce Batl Moskovaya yerlemi durumdayd. III. van devrindeki ilk byk aknnn ardndan say artmaya devam etti. XVI. Yzyln sonunda Moskova hizmetindeki yabanclar yzlerce hatta Leh, Litvanyal ve Ukraynallarla birlikte binlerle ifade ediliyordu. arlk ordusundaki yabanc says da 2500 kiiden oluuyordu. 1652de Aleksey Moskovann kuzey dousunu yabanclara ayrd. Buraya Nemetskaya Sloboda veya Alman Mahallesi denildi. Yabanclarn nemi zellikle lkenin geliimi iin saylarnn ok tesindeydi. Rus ticaretini idare etmeye ek olarak yeni gelenler eitli imalathaneler kurmaya baladlar. kinci nesil yabanclar ise ounlukla Rus ekonomisini gelitirmekte hem de zenginliklerini arttrmakta becerikli olduklarn ispatladlar. Askeri uzman, doktor ve dier alanlarda hizmet verdiler. Batda yazlan eserler de XVII. Yzyl Moskova ktphanelerine ulaabiliyordu. Yabanclar ve Ruslar arasnda nadiren de olsa evliliklere rastlanmakta idi. ar Alekseyin son dnemlerinde nfuzlu bir kii olan Artamon Matveyev, skoyal Mary Hamilton ile evlenmiti. arn ikinci ei Natalya Narikina da bir Batl ev olan Matveyevlerin evinde yetimiti. Alekseyin Batl eylerden holanmasnda bu hususun zel bir yeri vard. Aleksey, Lehistan ve sve savalar ile Rusyann bat snrn geen ilk ar olmutu.
K T A P
ar Aleksey Dneminde Batllama Eilimleri
TE L E V SZDE ZYON SIRA
DNELM NTERNET S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
III. Fyodor (Theodore/Feodor) (1676-1682)

ar Aleksey Mihayloviin o gne kadar yapt iki evlilikten 16 ocuu arasnda erkek ve 6 kz hayattayd. lmnden sonra Maria Miloslavskaya ile yapt ilk
88
Rusya Tarihi
evlilikten doan Fyodor 14 yanda tahta geti. Sal iyi olmayan ve iddiasz bir kii olan Fyodor, iyi eitim grmt. Sadece Rusa ve kilise Slavcasn deil, Polotsklu Simeon tarafndan verilen Lehe ve Latince dillerine de sahipti. III. Fyodorun ksa sren hkmdarl 20 yanda lmyle son buldu. lmnden hemen nce Fyodor byk lde sembolik bir zellik tayan ama pratik baz uzantlar da olan siyasal bir karar almt. Boyarlarn sadece ailelerince daha nce sahip olunan ya da kendilerinin aileleri iindeki statlerine edeer ya da bunlarn zerinde hizmet grevlerini kabul edebileceklerini ngren bir rtbe sistemi yani mestniestvo bu kararla 1681-1682de kaldrld. Mestniesvo srekli bir srtme sebebi idi. Sava dnemlerinde askya alnmas gerekiyordu. Fyodor sadece bu sistemi kaldrmakla kalmad ayn zamanda bir benzerinin bir daha geri gelmesini engellemek adna sistemin yazl olduu tm kurallar ieren kitaplar yok ettirdi. ar Fyodorun mestniestvoyu sona erdirmesindeki en byk pay 1680lerin nemli ismi Vasiliy Golitsin idi. IV. van dneminde resmi bir ekle konan ve soylularn devlet hizmetlerinde meneylerinin asilliini esas alan bu sistem bozulmu, birok soylu olmayan aile ar ailesiyle akrabalk tesis etmek yoluyla asil olmulard. Sistem kaldrlm ancak asil aileler iin asiller eceresi defteri ihdas edilmiti. Mestniestvonun kaldrlmas ile boyarlar ve eski soylu ailelerin aleyhine asillerin ikinci nc derecedekilerinin dvoryan nfuzu artt. Vergi sistemi gzden geirildi ve ok kark bir usul yerine Rusyann her tarafnda uygulanabilecek tek sistem streletsi vergisi kabul edildi. Rusya ile Krm Hanl ve Osmanl Devleti arasnda 1681de imzalanan Bahesaray Antlamas ile Dnyepr Nehri Osmanl Devleti ile arlk Rusya arasnda snr oldu. Dinyeper Irmann sa yakas (bats) Osmanl Devletinin elinde kald ve ehrin kalesinin Osmanllara ait olduu kabul edildi. Dnyepr Nehrinin sol yakasnn ise, yani Ukraynanin dousu ve Zaporojniye Kazaklarnn blgesinin arlk Rusya idaresinde olduu Osmanl Devleti tarafndan onayland.
XVII. YZYILDA RUSYANIN SOSYAL VE EKONOMK DURUMU Rusya Tarihinin Yeni Devri
XVII. Yzylda Rusyann snrlar genilemeye devam etmekteydi. Snrlar Krm Hanl, Kuzey Kafkasya ve Kazakstana kadar uzanyordu. Nfusu 10,5 milyona ulamt. Bu devirde halk lkenin uzak blgelerine gitmeye balad. Burada esas rol denize doru olan topraklar, kuzey nehir boylar, Ural evresi blge ve Don sahilleri oynuyordu. Mesela, Don sahillerinde XVI. Yzyldan itibaren merkezden kaarak yaad topraklar deitiren insanlar iskan etmeye balamlard. Harici hcumlarndan srekli korunmak ihtiyac Kozak toplum iinde salam askeri bir tekilat kurulmasna sebep oldu. Kozaklar i ilerini sadece kendileri halletmekte, kiminle bar yaplacana kiminle sava yaplacana dair kararlar sadece kendileri vermekteydi. Btn mesele ve problemler genel toplantlarda zmleniyordu. Burada ayrca bir Kozak Ataman seilirdi. Kozaklar, hayvanclk, avclk ve zanaatla megul oluyorlard. XVII. Yzyldan itibaren ise tarm yapmaya baladlar. Bu devirde Kozaklarn arasnda snflama da balad ve halk domovitler, ve koltba yani yukar tabaka ve kitleye blnd. dare onlar kendine ekebilmek iin gney snrlarnn korunmas grevini onlara vermi ve baz kolaylklar tanmt. Bu topluluun benzeri Ukraynadaki Zaporojniye Kazak (Kozak) toplumu idi. Onlara da uzun
89
sre gney topraklarnn korunmas verilmiti. Sibiryann hakimiyet altna alnmas almalar da XVII. Yzylda artmaya balad. Buraya g edenler arasnda Kozaklar ilk srada yer alyordu. Byk zorluklarla XVII. Yzyln balarndan itibaren sanayicilerle birlikte Kozaklar Urallarn tesindeki topraklara hareket ettiler. XVII. Yzyln ikinci yarsnda kk yelkenli gemilerle Obi Nehrinden balayarak Kuzey Buz Denizini geip Baykala geldiler. 1648de Semyon Dejnyov Asya ile Amerika arasndaki krfezi kefetti. 1649-1653 yllarnda Habarov, Yakutsktan Amura kadar bir yol at ve Amur Nehrinin haritasn kartt. Kyller de Sibiryada yerlemeye baladlar. Bu blgeye sahip olma konusunda hassas olan arlk buraya gelenlere eitli tavizler, indirimler vererek ekonomiyi canl tutmaya alt. Bunun karlnda onlar da oradaki devlet topraklarn (desyatinnaya panya) ekip bieceklerdi. Sonuta Sibiryaya g eden btn kyller devlet kyls snfna dahil oldular. XVII. Yzyln sonlarnda Sibiryada 11 bin Rus kyls (169 bin kii) yaamaktayd. Onlarla birlikte, Yakutlar, Sibirya Tatarlar ve dierleri de tarma balad. Bu devirde Sibiryadaki zengin yeralt kaynaklar kefedildi. 1623de Turinde 1631de Nitsa sahillerinde demir yataklar bulundu. 1670li yllarda ise Nerinskte altn yataklarndan istifade edildi. XVII. Yzylda sadece Sibiryadan gelen gelir btn devlet gelirinin 1/4n tekil ediyordu. Bylece XVII. Yzylda Sibiryann ele geirilmesi tamamland.
Feodal-Toprak Klelii
XVII. Yzyln Rusya Devleti tamamen hakim snfn iradesinin bir temsilcisi olup, devletin kendisi de halk kitlelerini istismar eden feodal rolnde idi. zellikle bu adan bask sratle byd ve etkisi kanunlara kadar yayld. Bu sistemin tasdikinde 1649 Kanunnamesi byk rol oynad. Kanunname, klelik sistemini ekillendirdi ve klelik mevzuatnn geliimini sonlandrd. Bu eklin (Soborrnoye ulojeniye) XI. Blm -Kyller Hakknda Mahkeme adn tamaktayd ve kyllerin topraa balln kesin olarak belirledi. Kaan kyllere mr boyu arama ilan ediliyor ve btn emlak feodale veriliyordu. Eer feodal borlarn deyemiyorsa o zaman bu borcun deeri ona bal olan kyl ve klelerin emlakndan kartlyordu. Feodallere kyller zerinde votina mahkemesi ve polis gzetimi hakk verilmekteydi. Artk ahsa bal kyllerin nikahlar, aile problemleri, kyl emlaknn miras yoluyla geii meseleleri de sadece feodalin izni ile olabilirdi. Kanuna gre kaan kylleri gizleyenler sulanmakta, halatla dvlerek hapisle cezalandrlmaktayd. Eer bir feodal bir baka feodalin kylsn ldrrse ona karlk olarak kendi kylsn vermeliydi. Kaan kyllerin demeleri sahipleri tarafndan yaplrd. Baml kyller ayrca hazineye vergi verenler olarak ilan edildi. Ksacas onlar kendi beylerinden baka devlete de vergi vermek zorundaydlar. Kyllere sahip olan beyler onlar topraktan pay sahibi yapmal ve i aletleriyle de temin etmeliydi. Kyllerin kleye evrilmesi veya zgr braklmas eklinde topraklarnn zorla elinden almas yasaklanmt. Kanun, klelerin lene kadar kendi beyine kulluk etmesini onaylyordu. Yine nceden olduu gibi kleler devlet vergisi vermiyorlard. Bylece bu ferman Rusyada feodal klelik sisteminin hukuki adan ekillenmesini salad. Bir sre bu sistem retici glerin ykseliini temin edebildi. Fakat bu ilerleme halkn ok ar istismaryla neticelendi. Halk ar alma artlarna zorlanmann tesinde bireysel zgrl de kaybetmekteydi. Bylece feodal tahakkm devleti lkenin sosyal-ekonomik geliimini aksatarak, muhafazakar bir yola srklemi oldu.
90
Rusya Tarihi
XVII. Yzylda zanaatkarlkta geliim yaand. Btn blgelerde hem kyl ev zanaatkarl hem de votina retimi vard. Bu rnler (kuma, ayakkab, vb. tketim mallar) tedricen pazara kartlyordu. Metal imalat bu yzylda byd ve sadece Moskovada 1638de 50 farkl eitli zanaatlardan ustalar demir imali ile megul oldular. Volga Nijninovgorodunda, Tulada ve Olonetsde metal imali geliti. Bu devirde Rusyada silah retimi ve kuyumculuk da atlm kaydetti. Ayrca ahap zerine ilemeler ve ahaptan yaplan eitli gnlk eyalar dikkati ekiyordu. zellikle kayk ve gemi retimi bir sanat haline geldi. Cam ve kat retimi de artt. Bu retim alanlarnn esasnda XVII. Yzylda ilk imalathaneler meydana geldi. lk dnemlerdeki Rus reticilerin (atlye) zellii ile ilgili tarihi kaynaklarda farkl fikirler, tartmalar vardr. htilale kadar birok tarihi devletin bu imalathaneleri geri kalm lkelerde kurduunu nk lke ekonomisinin buna hazr olmadn kabul etmektedir. Ksacas bu imalathaneler suni bir karakter tamaktadr. Dier tarihiler ise imalathanelerin kapitalist ictimai-iktisadi eklinin rn olmas tezinden hareketle bu devirde artk Rus ekonomisinin bu srece hazr olduunu iddia ederek sz konusu imalathanelerin kapitalist bir zellie sahip olduunu ileri srmektedir. Fakat bunun kle emeine dayanan bir retim olduu ve tedricen retimin d kaydettiini de kaydetmek gerekir. Bu durum zellikle imalathanelerin artmas veya gelimesi devrinde deil, artk iflasa gittii devirde kapitalist mnasebetler meydana geldiinde yaanmtr ki, bu da kapitalizmin oluum srecinin baladn gstermektedir. Genellikle XVII. Yzylda meydana gelen imalathaneler fazla deildi. lki 1631de Uralda bakr fabrikasnda kuruldu. Daha sonra Tulada 1632de Vinius ve Vilkinsonun demir imali fabrikalarnda, Olonetsde S. Kavrilovun demir fabrikasnda ve dier birka messesede ald. Bunlar ii gc ve hammadde yetersizlii yznden srekli alamyorlard. Bu tesisler bir kaide olarak demir retiminin veya baka bir retimin artk oktan ekillendii, yani artk mal retimi mevcut olan ve gittike kapitalizme doru giden yerlerde meydana geldi. Bu imalathaneler gerek kapitalist tipli messeseler olmamasna ramen emein blnmesi, az da olsa cretli emein tatbik edilmesi, retimde yeni teknolojilerin mmkn olduu lde kullanlmas, pazarla ilikiler gibi yeni unsurlar getirdi. Ancak genelde klelik emeine dayanan imalathanelerin gelecei yoktu. nk ne kleler ne de devlet kylleri burada alrlarken emeklerinin sonularna ilgi gstermiyorlar veya gsteremiyorlard. nk devlet kyls de sadece vergisini demek iin burada alyordu.
Rus Pazarnn Kurulmas ve Ticaret likilerinin Gelimesi

XVII. Yzylda ticaret ilerleme kaydetmeye balaynca baz ticaret merkezleri de olumaya balad. Bunlar arasnda Moskova, Torku zellikle nem tamaktayd ve lkenin ana ticaret merkezi haline geldi. Kuzeyde esas tahl ambar Vologda ve Ustyug idi. pek ve keten ticaret merkezi Novgorod, Smolensk, Pskov olup, et ve deri ticaret merkezi ise Kazan, Vologda ve Yaroslov idi. Demir ticaret merkezi de Tula ve Tihin oldu. 1653de gmrk kanunu da ticaretin gelimesine imkan yaratt. Bu kanuna gre tek gmrk mebla belirlendi, i ticaret rsumlar lavedildi ve d ticaret iin daha yksek gmrkler kondu. Bu proteksionist (korumac) bir siyasetti. Tacirlerden alnan vergi azaltld. 1667de verilen yeni ticaret kanunu ise Rus devleti topraklarna aitti. Bylece ayr ayr kk pazarlarn tek genel bir pazarda toplanmas srecinin temeli atld. Bu srecin sahipleri Rus tccarlard. Ancak onlar kapita-
91
list tccarlard ve ayrca ilk burjuva unsurlarnn da taycsydlar. Rusya tarihinin yeni bir aamas takriben XVII. Yzyldan balayarak sadece XIX. Yzyln ikinci yarsnda-1861de kleliin kaldrlmasndan sonra neticelendi. XVII. Yzylda ticaret ve emtia retiminin geliimi esasnda Rus ehirleri de ncekine oranla daha da gelimeye balad. Bu devirde Ukrayna ve Sibirya dnda 226 ehir vard. Moskovann nfusu 200 bin idi. Bu artn esas sebebi ticaretin ve sanatn gelimesiydi. Dier baz ehirlerin nfusu 30-40 bine ulamaktayd. Novgorod, Yaroslav, Pskov, Vologda ve dier ehirlerin nfusu ise azd. Kuzey ehirleri geliti. Klelikten, feodallerin ar istismarndan bezmi olan halk Volga boyunda, Ural evresinde ve Sibiryada yerlemeye balad. Byk ehir topraklarnn nemli blmne ak slobodalar hakimdi. Buralar, byk feodallere esasen manastrlara ve patrikhaneye aitti. Sz konusu topraklar vergilerden muaf olup btn vergi arln halk tamaktayd. XVII. Yzyln ilk yarsnda btn ak slobodalarn lavedilmesi talep edildi. Bu talepler feodal dairelerin ekonomik gcn sarsmaya alan devletin planlar ile rtyordu. Bu bakmdan hkmet 1649da bir reform hayata geirdi. Buna gre ak slobodalar ortadan kaldrld. ehirin sanat ve ticaret ehli devletin hakimiyetinde topland. Halk ehirde ticaretle megul oluyor, kylerde ticari messeselere sahip olmalar yasaklanyordu. Ticaretle megul olan streletsiler ve Kozaklara da gmrk vergisi deme mecburiyeti getirildi. Bylece bu slahatlarla feodal aristokrasiye ar bir darbe vuran Rusya, btn halk ve topraklarn devletin hakimiyeti altnda birletirerek ehirlerin zellikle ehir halknn idaresini kolaylatrd. 1658 kanunu ile Rusya halk zerindeki kontroln daha da arttrd. Buna gre bulunduu blgeyi terk eden hatta baka bir blgeden evlenen ehir halk lmle cezalandrlmaktayd. XVII. Yzyln balarnda Bolotnikovun liderliinde meydana gelen kyl isyanlar baarszlkla sonulandktan sonra da halkn feodallere kar mcadelesi son bulmad. Feodaller ise toprak ve ii gcne sahip olabilmek adna birbirleriyle mcadele ederek gruplamalara sebep oluyorlard. Byk boyar feodaller artk ak ekilde baskyla topraklar igal etmekte, kk toprak sahipleri olan dvoryanlar kendilerine baml hale getirerek ou kez onlar kleletirirdi. Onun iin dvoryanlar, devletten onlar ve toprak mlkiyetini boyar aristokrasisinin keyfiliinden korumay srarla talep etmekteydi. Bu devirde boyar aristokrasisi haklarn Boyar Dumas araclyla korumaktayd. Ancak Boyar Dumasnn snf terkibinde baz deiiklikler meydana geldi. Zadegan temsilcileri burada stnlk gstermeye baladlar. XVII. Yzyln ilk yarsnn sonlarna kadar Zemstvo toplantlar sk sk yaplmaktayd. Ancak daha sonra gl mutlakyet artk buna ihtiya grmedi ve esas problemlerin zmnde sadece farkl snflarn temsilcileri ile grlmeye baland. Son Zemstvo toplantlar 1648-1649 ve 1651-1653 yllarnda oldu. Zemstvo toplantlarnn dondurulmas veya yaplmamas snf temsilcili monarizmden mutlakyete geiin en nemli gstergesiydi. Hakimiyetin merkezilemesini dikkate alan prikaz sistemi (idari daireler) nceki sistemin yerini almaya balad. XVII. Yzylda 80 idari daire mevcuttu. Bilhassa bu devirde rvet ve hazine hrszl artmaya balad. dari dairelerin btn bu olaylar karsnda yetersiz kaldn gren arlk bu dairelerin bir ksmn lavedip bir ksmn da ahsa balad. Merkezilemi idareyi glendirmek ve ynetimdeki paralanmalar ortadan kaldrmak iin XVII. Yzyln ortalarnda hkmdarn gizli ileri ile ilgili bir idari daire kuruldu.
92
Rusya Tarihi
XVII. Yzylda Kltr ve Sanat

XVII. Yzylda resmi bir okullama sistemi mevcut deildi. Ama okuma yazma kiliselerdeki veya manastrlardaki kk okullar araclyla veya akrabalar ya da yabanclar dahil eitmenlerle salanyordu. Okuma kitab ve alfabelerde art olsa da baslan miktar halkn ok az bir kesimine hizmet ediyordu. XVII. Yzylda byyen brokrasi idari ilerde alanlarn yeterli okuryazarla sahip olduunu gsteriyordu. Bu dnemde ileri seviyede baz okullarn bilhassa Ukraynann Moskova tarafndan ilhakndan sonra ortaya kmas nemliydi. Bapiskoposlar, boyarlar vb. tarafndan sanat, felsefe ve dier disiplinlerde eitim veren okullar almaya balad. Avrupai tipte yksek retim iin artan ihtiya Moskovada Slav-Yunan-Latin Akademisi adyla anlan bir okulda somutlat. Okul, eitimli Yunan din adamlar onnicius ve Soronius Lichud kardelerin idaresinde bulunuyordu. Planland gibi akademi inanc koruyacak, bilgiyi kontrol edecek ve yayacakt. Kiyev ve Moskova Rus aydnlanma hareketinin merkezini olutururken Sergius Manastr Novgorod ve Harkovda da ileri eitimler devam etti. XVII. Yzyl sonlar Rusyasnda sanat dallarndan her biri farkl ada eleri barndrmaya baladlar. Bylece Rus edebiyat Lehistan aracl ile Fransadan gelen hece ll iirle tant. Mzie dkn bir kii olan III. Fyodor dneminde kilise mzii zellikle armonizasyon alannda kkl deiimler geirdi. konaclk bal bana bir tarz olan din d kii portrelerine yneldi. Duvar resimcilii laik ama ayn zamanda batl bir kkene dayanan grsel detaylar kazand. Mimaride alnlar ve klasik dzene zg rnekler eski Rus slubuna uyarland. Yeni ar saraylar ve birka byk malikane batl anlamda konfor ve kiiye zel anlayna sahipti. Sahne oyunlar da ar Aleksey zamannda Rus saraynda sergilenmeye baland., Fresk boyama ve kitap yaldzlama, dini ahap blok bask, ahap oyma, seramik, mine, metal ileri ve mcevher yapm gibi baka sanat dallar da bu srete geliti.
93
zet
A M A
Moskova Knezliinin geliimini ve siyasi bir merkez olarak zelliklerini aklamak. XII. Yzylda kurulan Moskova, Kiyevin gerilemesiyle hzla Rus kolonizasyonuna ald. Vladimir Knezliine bal kk bir idari birim olan Moskova 1237-1240 yllarndaki Altn Orda hakimiyetinden sonra toprak ve g olarak byme ve genileme srecine girdi. III. van dneminde Moskovann merkeziletirilmi bir egemenlik alanna sahip olaca biimde pekitirildi. XIV. Yzylda Moskovann bandakiler fetih, hile, satn alma veya miras biiminde devralma gibi yollarla knezlikleri kendi idarelerinde toplamaya baladlar. Kiyevin ve tm Rusyann bapiskoposu nce Vladimire sonra da Moskovaya yerleti. Bu da Moskovann saygnln arttrd. Moskova knezleri Altn Ordann gven ve desteini kazanarak Byk Knez unvann aldlar ve bylece vergi toplama, knezler arasndaki anlamazlklarda grevler stlendiler. Altn Ordann sayesinde Moskova Knezi siyasi nceliinin ve Rus birliinin yeniden doduunu grd. Sahip olduu unvan dolaysyla Altn Orda idarecileri ve Han ile grme hakk kazand. Bu sebeple XIV. Yzyln ortalarndan itibaren hala Altn Orda hakimiyeti altnda olan, ama knezlerin yava yava kendilerine zg bir iktidar oluturduklar lkede siyasi merkez haline geldi. Moskova Knezliinin ykseliine kar meydana gelen tepkileri belirlemek Moskovaya direni daha sonra Lehistan ile birleecek olan Litvanya Byk Dkal ile Novgorod ve Tverden geldi. Her ikisi de III. van tarafndan Moskovann egemenliine dahil edilmitir. Pskov ve Ryazan knezliklerinin yaamasna ise izin verilmitir. Bunlardan ilki batya, dieri ise gneydouya dnk tampon devletler olarak kalmlardr. Bu iki knezlik de XVI. Yzyln ilk eyreinde Moskovann hakimiyeti altna girmitir. Rus halknn yabanc tehlikesini alglamasn ve birlemek iin mcadelesini aklamak Glkler Dneminin milli safhas Rus toplumu iinde Lehlerin ve ksa sre sonra da svelilerin bu siyasi ve sosyal mcadelelere dahil olmalar zellikle de Lehistann Moskovay igal etmesine kar artan bir muhalefetle balad. Rus halknn bir araya gelii geleneksel olarak lkenin yabanclardan ve kafir hkmdarlardan kurtaran milli ve dini kararllkt. Milli ve dini mcadelenin bu artan nemi, kilisenin Glkler Dneminin son yllarndaki roln de gstermektedir.
Bu devrin en nemli sonularndan biri devletin otoritesinin ve meruluunun artmasdr. Milli kimlik duygusu ekillenmitir. Yabanc mdahalesi, aristokrasinin tepkisi ve anariye kar savata milli duygunun nemini de arttrmtr.
AM A
XVI. Ve XVII. Yzyllarda Rusyann mparatorlua gei srecini aklamak XVI. ve XVII. Yzyllarda Rus topraklarnn genilemesi en arpc grnmn Moskovann son dneminde alrken asl byk kazanmlar douda gereklemekteydi. IV. vann, 1552de Kazan ve ardndan Astrahana ynelttii askeri sefer daha sonra XVI. ve XVII. Yzyllarda da artt. Urallar bir kez aldktan sonra geni alana yaylan nehir sistemleri ve kolay nakliye imkanlar ve usuz Sibirya ovalar Rusyann ufkunu geniletti. ar Aleksey Mihaylovi dneminde ise Rusyann snrlar artarak bymeye devam etti. 1654te balayan ve Zaporojniye Kozaklarnn Lehlere kar ayaklanmalarndan faydalanan askeri harekat Ukraynay Moskova egemenlii altna soktu. Kozaklara verilen destek Lehistan ile karlamay kanlmaz hale getirdi ve bu sre 1667de Andrussovo Antlamasna kadar srd. Antlama Dnyeprin sol kysndaki topraklarla birlikte sa kydaki Smolensk dahil bunu evreleyen bir alann Rusyaya ait olduunu tasdik ediyordu. Rusyada din-kilise ayrmasn tanmlamak Din, Rusyada hayatn her alana yayld. nan, kimlik ve trenler Rusyada toplumun ve buna bal olarak devletin bymesinde rol oynad. Din, muhafazakarlk ve yenilikiliin tannmasna da katk salad. XVII. Yzylda blnme ya da ayrma Moskova kilisesindeki ciddi zafiyetlerin olduunu gsteriyordu. Rus dini hayatnda bir reform ihtiyac olduuna dair farkndalk ayrln odak noktasyd. Topraklarnn genilemesi ile Moskova Knezlii imparatorluk haline gelmi ve tek byk Ortodoks devlet olarak Rusyaya snrlarn aan bir dini sorumluluk getirmiti. Reform isteyenler ve kar kanlar arasnda domatik veya doktrine dayal bir ayrlk yoktu. Bu devrin ne kan ismi Patrik Nikondur. Anlamazln bir ksm Nikonun kilisenin laik devletten stn olduu sraryd. Nikon ayrca Rusyada iktidar zerine lkede kabul grmemi grler getirdi. Nikonun azledilmesi ile devletin kilise zerindeki stnl salamlatrld ve reformlar tamamen onayland.
A M A
A M A
A M A
94
Rusya Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Tton valyelerine kar baar kazananmtr? a. Aleksandr b. Svyatoslav c. III. van d. van Kalita e. IV. van 2. Dmitriy vanovie Donskoy unvan aadaki savalarn hangisinden sonra verilmitir? a. Buz zerinde Sava b. Kulikova Pole Sava c. Kalka Sava d. Ugra Sava e. Suzdal Sava 3. Hansa Birliinin u noktas aadakilerden hangisidir? a. Vladimir b. Suzdal c. Novgorod d. Vyatka e. Tver 4. Kazan Hanln aadakilerden hangisi tarafndan ele geirilmitir? a. II. Vasiliy b. II. van c. III. van d. III. Vasiliy e. IV. van 5. IV. vann askeri reformlar erevesinde oluturduu birliklerin ad aadakilerden hangisidir? a. Zemskiy Sobor b. Oprinina c. Votina d. Streletsi e. Pomestye 6. Rusyann milli varln tehlikeye sokan dnemi ad aadakilerden hangisidir? a. Byk Hizip Hareketi b. Ayrlk c. Glkler Dnemi d. Gei Dnemi e. Byk kilem Dnemi 7. Byk Hizip hareketinin ne kan ismi aadakilerden hangisidir? a. Patrik Filaret b. Patrik Nikon c. Bapiskopos Filip d. Bapiskopos Gennadiy e. Bapiskopos Aleksey 8. 1670de isyan eden Don Kozaklarnn lideri aadakilerden hangisidir? a. Stenka Razin b. Bogdan Hmelintskiy c. Bolotnikov d. Bulavin e. Yemelyan Pugaev 9. Alekseyin Moskovann dnda yabanclar iin kurduu yerleim yerinin ad aadakilerden hangisidir? a. sve Mahallesi b. ngiliz Mahallesi c. Alman Mahallesi d. talyan Mahallesi e. Ukrain Mahallesi 10. Mestniestvoyu kaldran kii aadakilerden hangisidir? a. Boris Godunov b. ar Mihail Romanov c. ar Aleksey Mihaylovi d. III. Fyodor e. V. van
95

1. a Yantnz yanl ise, Merkezilemi Rus Devletinin Kuruluu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Moskova Knezliinin Ykselii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, III. van (1462-1505) ve II. Vasiliy (1505-1533) Devirleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, IV. van (1530-1584) ve Fyodor (1584-1598) Devirleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, IV. van (1530-1584) ve Fyodor (1584-1598) Devirleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Glkler Dnemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Bunalm ve Kilisede Hizip Hareketi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, IV. van (1530-1584) ve Fyodor (1584-1598) Devirleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, ar Aleksey Dneminde Batllama Eilimleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Aleksey Mihaylovi (16451676) konusunu yeniden gzden geiriniz. drd. Tton valyeleri Rusyann kuzey bat topraklarna saldryordu ve 1241de Pskovu ele geirmilerdi. Aleksandr svelilerden sonra yeni savan verdi. 1242de Peipus Glnn buzlar zerinde Tton valyeleri malup oldu. Buz zerinde sava olarak bilinen muharebe Rus tarih geleneinde arklar, destanlar ve hikayelerde kullanld. Sra Sizde 2 1380de Kulikovo Polede (ulluk Alan) Dmitriy vanovi knezlerin ittifak sonucu oluan bir ordunun banda kendisini cezalandrmak zere gnderilen kalabalk bir Altn Orda ordusunu malup etti Dmitriy vanaovi (bu savatan sonra Donskoy ismini ald). Galibiyet Ruslara birliin zafer olduunu gsterdi. Malubiyet neticesinde Ruslar kuvvetlerin blnmesinin baarszlk ve yenilgi demek olduunu anladlar. Btn bunlar bir neslin gz nnde meydana geldii iin Ruslar ve Rus olmayan halklar gelecekteki savalara daha hazrlkl hale geldiler. Kulikovo Savandan sonra Moskova daha da byyp geliti. Bylece Dmitriy Doskoy (13591389) birok nemli faaliyet gerekletirdi. Dmitriynin dedesi van Kalita parayla Altn Ordadan Rus topraklar iin silah aldysa Dmitriy Donskoy bunu silahla yapmt. Bu da galibiyet demekti. Silah gcyle alnan zgrlk halkn kendine gvenini arttrd. Kulikovo zaferi ve III. van tarafndan Altn Orda boyunduruunun sona erdirilmesi, Moskovann knezlikten Rus devletine geiin en nemli aamasdr. Sra Sizde 3 III. vann hkmdarl dnemindeki en nemli kazanlarndan birini Novgorodun ele geirilmesi oluturur. Novgorod hem Moskova gcnn stnl hem de kendi i zayflklar nedeniyle kt. III. vann Novgorodu elde etmesinin ardndan Litvanya ile Moskova arasndaki snr blgesi Yukar Okada bulunan baz knezlikler ballklarn Litvanyal hamilerinden III. vana evirdiler. Novgorodun ele geirilmesinden iki yl sonra Litvanya lehine Moskovaya kar bir komplo dzenlendi. III. vann cezalandrma seferi ok ar sonular getirdi.damlar, srgnler ve topraklara el konulmas ile tm Novgorod sistemi ortadan kaldrld. 1489da daha geni apl srgnler yapld ve Novgorod Moskovann tamamlayc bir paras haline geldi. vann Novgorod siyaseti Moskovann kendi doasn yaratmas paralelinde daha da byk neme sahipti.Ne
2. b 3. c
4. e
5. d
6. c 7. b 8. a
9. c
10. d

Sra Sizde 1 Aleksandr, Novgorod Knezi ve daha sonra da Byk Knez unvanna sahip oldu. 1219 doumlu olan ve 1263de len Aleksandr, Altn Orda hakimiyeti ile ve ayn zamanda Avrupadan Rusyaya yaylan saldrlarla da mcadele etmek zorunda kald. Bu saldrlar sve ve Tton valyeleri tarafndan yaplyordu. Fin ve zellikle gl Litvanyal kavimlerin basks da vard. Germenlerin saldrlar daha etkiliydi. Zira Germenlerin douya ilerleme ve genilemesini temsil ediyordu. Pek ok Baltk Slav ve Bat Litvanya kavminin Germenlemesi ya da yok olmasyla sonulanm ve Rusyann Eston, Latviya ve Litvanyal komularna yaylmt. Btn bu halklarn Katoliklii kabul etmeleri ve Germenlemesi, kutsal topraklarda kurulan ve faaliyetlerini Baltka aktaran Tton valyelerinin amacn oluturuyordu. Aleksandr ilerlemekte olan svelilere kar Neva Nehri kysnda Novgoroda mutlak bir galibiyet kazan-
96
Rusya Tarihi
Moskovaya srlen Novgordlular ne de Novgoroda yerletirilen Moskovallar haklar olan topraklar alabilmilerdi. Topraklar koullu mlkiyete bal hizmetlerin bir mkafat olarak verilmiti. Sra Sizde 4 1552de Kazan Hanl IV. van tarafndan ele geirildi. Bu olay Rusya tarihinde bir dnm noktas idi. Ruslar ilk kez bir koloniye sahip oluyordu. O gne kadar Altn Orda Hanlarna vergi deyen ve hatta knezlerini onlara danarak seen Ruslar buray ele geirerek kendi kolonileri haline getirdiler. Kazan Hanl uzun yllar Ruslarn dil boyunca Hazar Denizine doru ilerlemelerini ve aa Ural sahasnda yaylmalarn engellemiti. Bylece Rusya sadece Rus halkndan mteekkil bir devlet olmaktan km ve eitli milletleri hakimiyeti altnda tutan bir imparatorluk olma yolunda ilk ve en byk admn atmt. Kazann dmesi Rus devlet snrlarnn ksa zamanda Hazar Denizi kylarna ve Kafkasyaya kadar dayanmasn salad gibi Ural sahasnn da Ruslarn eline gemesiyle Sibir ve Trkistan istikametinde Rus yaylmasna geni imkanlar alm oldu. Sra Sizde 5 Rurik Hanedannn son temsilcisi olan I. Fyodorun 1598deki lm zerine ortaya kan bunalma Glkler Dnemi veya Karklk Dnemi denen bir devir tanklk etti. syanlar, birleik bir otoritenin olmay ve d mdahale bu dnemde Rus devletinin temellerini tehdit eder hale geldi. XVII. Yzyl balarnda ortaya kan iddetli ktlk da ayn zamanda patlak verdi. Lehistan ile sve bat ve kuzeybatdaki topraklar ele geirerek bu siyasal ve toplumsal kargaa dneminden faydalanmak istediler. Bir sre hem Moskova hem de Novgorod yabanc egemenlii altnda kald. Anari ortamnda bir ortak ideal bilinci yaratan, kilisenin toplayc ve birletirici abalaryd. 1613de Mihail Romanovun tahta gemesiyle dzen yeniden kuruldu, ama bu arada Rusya Baltk Denizine kla birlikte batda byk toprak paralarn kaybetti. Glkler dnemi sona ererken geride milli birliin gereklilii dorultusunda gl bir etki ve d mdahale endiesini brakt. Sra Sizde 6 ar Alekseyin hakimiyetinin ikinci yarsnda nemli olaylar arasnda Patrik Nikon tarafndan stlenilen dini reform ve sonucunda Rus Ortodoks kilisesindeki byk blnme (ayrlk) bulunuyordu. Byk Hizip Hareketi biiminde ortaya kan dini, sosyal ve fikri uzant-
lara sahip bunalm Rusyadaki nfusun belki de yardan fazlasnn resmi kiliseden ayrlmasna ve i savaa yakn bir durumun domasna yol at. Bu devrin ne kan ismi patrik Nikon idi. Onun dini trenler ve din kitaplarnda yenileme hareketine ynelmesi nlemlerinden en kalc olanlaryd. Ancak onun bu uygulamalar Rusyada inananlar arasnda blnme ile sonuland.
Acar, K. (2004), Balangtan 1917 Bolevik Devrimine Kadar Rusya Tarihi, Ankara: Nobel Yaynlar. Kanldere, A. (2010), Rusya Tarihinin Ana Hatlar, YOM Trk Dnyas Kltr Dergisi, say 19-20, s. 59-87. Kamalov, .(2009), Altn Orda ve Rusya. Rusya zerindeki Trk-Tatar Etkisi, stanbul: tken Neriyyat. Kirchner, W (1991), Russian History, 7th Edition, New York : Harper Perennial. Kurat, A.N. (1999). Rusya Tarihi, 4. Bask, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Milner, R.G- Dejevskiy, N, (1993), Rusya ve Sovyetler Birlii Tarihi, letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, VIII. Cilt, ev. Metin ulhaolu, stanbul: letiim Yaynlar. Riasanovsky, N.V-Steinberg. M. D (2011), Rusya Tarihi. Balangtan Gnmze, ev. Figen Dereli, stanbul: nklap Kitabevi. Sovremennaya entsiklopediye velikiye polkovodts i flotovodtsi, Moskva: Mir enstsiklopediy avanta+astrel 2007. The Cambridge History of Russia. From Early Rus to 1689, vol 1, ed. Mauren Perrie, Cambridge University Press, 2006. Vernadsky, G. (2009), Rusya Tarihi, ev. Doukan Mzrak, Egemen . Mzrak, stanbul: Selenge Yaynlar. Watson, H.S. (1962), The Decline of Imperial Russia 1855-1914, New York: Praeger University Series. Ylmaz, S. H (2006), Rusyada Devlet Merkezli Sistem ve Brokrasi, stanbul: Versus Kitap. Ycel, M. (2007), lk Rus Yllklarna Gre Trkler, Ankara: TTK Yaynlar.
4
Amalarmz indekiler
Rusya Tarihi
RUSYA TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; I. Petro dnemi ve reform hareketlerinin Rusyaya etkisini aklayabilecek, XVIII. Yzyln ilk yarsnda i siyaset ve snf mcadelesini tanmlayabilecek, I. Petrodan sonra Rusyada hakimiyet mcadelelerini deerlendirebilecek, mparatorluk Rusyas ve II. Katerina Dneminin aydnlama hareketini aklayacak, XIX. Yzyln ilk yarsnda Rusyann i ve d politikalarn deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
I. Petro Anna ve Elizabeth Dnemleri II. Katerina ve Aydnlanma a I. Aleksandr I. Nikola
Rusya mparatorluu
I. PETRO DEVRNDE RUSYA (1682-1725) PETRO SONRASI RUSYA XIX. YZYILIN LK YARISINDA RUSYA
Rusya mparatorluu
PETRO DEVRNDE RUSYA (1682-1725) Devrin Genel zellikleri ve Mutlakyetin Kurulmas
XVII. Yzyl boyunca lkenin sosyal-ekonomik ve siyasi hayatnn btn alanlarnda meydana gelen deiim XVIII. Yzyln ilk yarsnda zirveye ulat. Ortaa Rus devleti bu sre iinde Rusya mparatorluuna dnt. Ekonomisinde, retici glerin eklinde ve seviyesinde, ordusunda, siyasi idaresinde, ynetim ve mahkeme organlarnn yapsnda ve ileyiinde, halkn snf yapsnda, kltrel hayatnda ve gnlk yaamnda byk deiiklikler meydana geldi. XVII. Yzyln sonlarnda Rusyann siyasi idaresinde mutlakyet eilimi aka grlmeye balad. arn mutlak hakimiyeti 1649 Kanunnamesi ile artk hukuki bir ekil kazand. Bu arn bamsz bir siyasi g olmaya alan kiliseye kar bir baarsyd. Daha sonra Zemskiy Sobor almalarn durdurdu. Bir sonraki adm ise Ukraynann birlemesi oldu. Boyar urasnn da yetkileri snrlandrld. Daha sonra bunun yerine arn ahsi kanselyariyas gizli iler prikaz (devlet dairesi) kuruldu. Bu devlet organlar artk mutlakiyetin ekillenmesinde gerekli olmayan basamaklara dnt. Ancak yenisi de henz tam anlamyla ekillenmemiti. XVII. Yzyln sonlarnda dvoryanlarla (zadegan) boyarlarn bir snf zmrede birlemesi votina ile pomestyelerin karmas, eitlenmesi sreci balad. Bu srete 1682de mestniestvonun (rtbeler sistemi) lavedilmesi byk rol oynad. Ayn zamanda hakim snf aa snftan olan devlet hizmetlilerinden, orta tabaka temsilcilerinden zgr olmaya balad. Gittike dier snflardan dvoryanlara gemek zorlamaktayd. Mutlakyetin ekillenmesinde ordunun ieriinde meydana gelen deiimler de nemliydi. Dvoryan ve streletsi ordularnn arlklar azald, yerine asker ve askeri alaylarn rol artmaya balad. Dzenli ordunun kurulmasna doru nemli admlar atld. XVII. Yzyln sonlarnda kltrel hayatn ve eitimin gelimesinde de baz deiiklikler yaand. Sanata laik prensipler nfuz etti. Bylece bu devirde Rusyada hayatn her alannda ciddi reformlar yaplmas gereklilii olutu.
100
Rusya Tarihi
Hakimiyet Mcadeleleri ve Sofya (1682-1689)

XVII. Yzyln sonlarnda saray gruplar arasnda hakimiyet mcadelesi artt. 1682de III. Fyodor Alekseyevi (1676-1882) varis brakmadan ld. ar Aleksey en byk olu Fyodoru kendinden sonraki ar gstermi ve onu halka tantmt. Fydor sal zayf bir kiiydi. Ancak zeki, iyi eitim grm ve dindar bir yapya sahipti. Fyodor 6 yl tahtta kaldktan sonra 20 yanda ld. Kars ve tek ocuu ise ondan nce lmlerdi. Veraset kanunu olmaynca iki boyar aile Miloslavskiler ve Narikinler taht iin mcadeleye girdiler. ki aday vard. lki arn hasta kardei, ikincisi ise Aleksey Miahayloviin ikinci ei Natalya Narikinadan olan olu Petro (Pyotr) idi. Narikinler erken bir zafer kazandlar. Patriin, Boyar Dumasnn ve dvoryanlarn destei ile Petro 1682de ar ilan edildi. Gen yata olmas yznden annesi Natalya naip oldu. arn dier kardei van annesinin akrabalar olan Miloslovskiler ile hrsl ablas Sofya tarafndan desteklenmekteydi. Bu grup, streletsileri ve askerleri Narikinalardan memnuniyetsizliini ifade ederek onlar isyana tahrik etti. Streletsiler isyan ederek, nefret ettikleri albaylar ve streletsi prikaznn komutann, Knez Dolgorukiynin ve arie Natalyann kardeini ldrerek streletsi prikazn dattlar. Streletsiler onlara baz haklar ve tavizler verilemesini talep ettiler. Bu talepler yerine getirildikten sonra streletsiler onlarla birlikte isyana katlanlarla ok sert cezalandrldlar. Sonuta Rusya tahtnda iki ar oldu. arie Natalyann 10 yandaki olu Petro ve Mihaylovskayann olu van. Ancak biri ocuk dieri ise akli ynden zayf olduundan ynetim nce Sofya ve onun en yakn adam olan knez Vasiliy V. Golitsinde oldu. Sofya ve Golitsin 1682den 1689a kadar yedi yl lkeyi idare ettiler. 1689da Petro 17 yanda iken Eudoxia (Yevdokya) Lopukhina ile evlendi ve devrin kanunlarna gre bu yetkinlik yana ulamak, rtn ispat etmek olduu kadar Sofyann naiplik devrinin de sonu demekti. Sofyann arie olma abas ve gayreti baarsz oldu. 1682de olduu gibi baz streletsilerden istifade etmek istedi. Amac isyan srasnda Petro ve yaknlarnn lebilecei idi. Ancak Petro zamannda Troitsk-Sergiyev Manastrna gidebildi. Ona sadk iki streletsi alay elik ediyordu. Ardndan patrik, boyarlar ve zadegan alaylar da manastra geldiler. Olaylarn seyrini gren Sofya, Petro ile uzlamak istedi. Fakat baarl olamad. Sofya yakaland ve Novodevii Manastrna ekilmeye zorland. Taraftarlar ve isyan eden streletsilerin bir ksm ldrld bir ksm da Moskovadan srgne yolland. Hakimiyet tamamen Petronun eline geti. Hakimiyet orta olan van ise fiili olarak hibir ie karmad ve 1696da ld. Bylece Rusya tarihinde I. Petro a (16821725) balam oldu. Petro, hakimiyetin balarnda gneye inen yolun anahtar durumundaki Azak Kalesini Trklerin elinden almak zere bir giriimde bulunmaya karar verdi. Krm Tatarlarna ynelik sonusuz iki sefer sadece Sofya dneminin baarszlklar olarak kalmyordu. Rusya, Krm Tatarlarna dzenli vergi demekteydi ve bu durum 1700e kadar srd. Petro, Kuds Partiinin Trklere hara vermek ne kadar iyiyse Ruslarn da o kadar iyi olabileceklerini bildiren bir mektup karnda sarsld. lk saldry kendisi ynetmesine ramen sonu baarszlkt. 1696da ikinci saldr emrini verdi. Bu kez elinde Don Nehrini denetlemede kullanlacak bir kadrga filosu vard. Azak, Temmuz aynda Rus birlikleri tarafndan geri alnd. Petro birlikleriyle Moskovaya Ekim aynda ulat ve vakit geirmeden binlerce ii ve streletsi mensubunu zorla Azaka gnderdi. Bu insanlar Taganrogda Don Nehrinin de-
Knez Vasiliy Vasilyevi Golitsin (1643-1714): XVII. Yzyln nemli devlet adamlarndan biri. arlk Rusyasnda nl Golitsin ailesine mensup. 1676da Ukraynaya gnderildi. Daha sonra ehrin seferine katld. 1682de d politikadaki fikirleri ok nemli oldu. 1687 ve 1689daki Krm Harekatn ynetti. Buradaki baarszl saygnln kaybettirdi. 1689da Sofyann naiplii dneminde onun yannda yer ald. Dileri Bakanl ile e konumdaki bir makamn sahibi olan Golitsin, Sofyann ok deer verdii fiilen Babakan konumuna sahipti. Sofyann dnden sonra uzun sren yaamnn son blmn srgnde tamamlad ve 1714te ld. yi eitimli, geni bir bilgiye ve fikri, yeteneklere sahipti. Birka dili rahata konuabildii ifade edilir. Golitsinin en nemli faaliyetleri arasnda ceza kanunun sert hkmlerinin yumuatlmas ve SlavYunan-Latin Akademisinin almas vb. saylabilir. Golitsin, toplumun geliimine ve eitimine, ekonomik alanda ilerlemesine, mali istikrarna, dini zgrlne ve kleliin kaldrlmasna ynelik grlere sahipti.
4. nite - Rusya mparatorluu
101
nize dkld yerin yaknlarnda Rusyann ilk askeri deniz ssnde bir proje olarak planlanan tersane inaatnda alacaklard. Kasm aynda Petro, Venedike, Dalmayaya, Hollandaya ve ngiltereye denizcilikle ilgili eitim grmeleri iin kendilerine sorulmakszn gnderilecek 50 Rus soylusunu adlarn aklad. Bunlar o tarihten balayarak yurt dnda eitim grecek ilk Rus kafilesini oluturuyordu. Masraflar kendilerine ait olan bu eitim srecinde renciler lkeye bir yeterlik belgesi ile dnmeliydi. Ders programlarna varncaya kadar Petro tarafndan titizlikle hazrlanan eitim sreci balad. Ksa bir sre sonra kendisi de bir dizi Avrupa lkesine geziye kacan aklad. Sofyann Lehistan ve Krm Hanlna ynelik politikasnn sonular nelerdir? SIRA SZDE
DNELM Petronun d gezileri byk bir misyonun parasyd. Bu gezilere yaklak 250 kiilik bir kafileyle katlm sz konusuydu. ar, bizzat bu gezilerde yer alsa da onun S O R U olarak bilinkimlii lm pahasna gizli tutulmakta olup kendisi Petro Mihaylov mekteydi. arn yokluunun Moskovada fark edilmemesi mmkn deildi. Bu durumda hakimiyet kiiden oluan naipler kurulunun elinde toplanyordu. AnDKKAT cak gerek idare Moskova Valisi ve ilk Rus Polis efi Prens Fyodor Romodanovskynin elindeydi. Probrenski Dairesi ad verilen polis tekilat gizlilik konuSZDE sunda ylesine titizdi ki, ne zaman ve nasl kurulduu bile SIRA bilinmiyordu. Onun Rusyada naiplik grevini de-facto yerine getiren kii olarak ilgin bir konumu vard ve bu konumuyla yedek ar statsnden hi de aa kalmayan bir yer igal AMALARIMIZ ediyordu. D lkelere ynelik Byk Gezi ncesinde streletsi komutanlarndan bir albay olan van Tsikler Azaka tayin edilmesinden duyduu honutsuzlukla muhafaK T A P zakar eilimli boyarlar arasnda tepkisini ortaya koydu. Romodanovskynin adamlar entrikay tespit ettiler. Verilen lm cezalar ile problem sona erdi. Avrupaya heyetlerin yollanmas sadece bilgi toplamak veya Byk TELE V Z Y O N Gezi ad verilen faaliyetlerin karl deildi. Bu gezilerin ayn zamanda diplomatik amalar da vard. Batllar Petronun Azakta kazanmlarn daha da ilerleterek belki Ker aracl ile Karadenize ulamasna yardmc olacak bir Trk kart ittifaka N artan T E R N Eistekleri T kazanmak istiyorlard. Bat, Fransa Kral XIV. Louisnin giderek karsnda rahatsz olup yeni bir cephede daha savaa girmek istemiyordu. Sonuta Avusturya, Osmanl Devleti ile bar yaptnda Rusyann menfaatleri dikkate alnmamt. Ancak ayn gezi srasnda 20 yl srecek ve Avrupa haritasn kalc biimde deitirecek bir baka byk savan temelleri atlyordu. Avrupann kuzeyindeki gezileri srasnda Petro dier lkelerin, 30 Yl Savalarnda n planda olan bir lke olarak svein gcnden ve yaylmasndan rahatszlk duyduklarna ilikin istihbarat haberleri ald. sve mparatorluu Baltk Denizinin tm dou kylarn kaplyor, bylece Rusyaya batya bakan herhangi bir liman brakmyordu. Petronun dncelerinde yeni olaslklar belirmeye balamt. Avrupa Gezisi byk dikkat ekti ve Petroyu Rusyadan daha iyi tanyanlarn zaten fark etmi olmalar gereken bir gerein aka ortaya kmasn salad; ileri kendi bana yapmaya ynelik doyumsuz ve neredeyse delice coku. Gezi srasnda Petronun en byk abas hi kukusuz gemi yapm ve denizcilik becerilerine ynelmiti. Hollanda ve ngiltede (Londra) bu konularda younlat. Dou Prusyada Pillau Limannda kal sresi uzaynca topuluk kurslarna katld. Petro
I. Petronun Avrupa Gezisi
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
102
Rusya Tarihi
Rusyada iken izme yapm, aa oymacl vb. beceriler gelitirmiti. Her hkmdarn bir zanaat renmesi eski bir gelenekti. Petro kendine has iddias ve cokusuyla hepsini birden renmek istiyordu. Geziler srasnda sk sk ortaya kan Romodanovskynin habercisi, heyet Venedike doru yola kmak zere iken Viyanadan ayrlaca srada Petroya ulat. Kafile Rusyaya dnmek zere kuzeydouya yneldi. Gelen haber, Polonya Kralnn seimi srasnda Rus varln hissettirmek iin Azaktan karak bat snrna yrmesi emredilen drt streletsi birliinin verilen emirlere uymayarak Moskovaya ynelmesiydi. Petro ayaklanmann en sert ekliyle bastrlmasn emretti. Ksa srede isyan bastrlnca Petro lkeye dn erteleyerek Rawada yeni Polonya kral August ile svee kar sava planlar yapma olana buldu. Petronun Moskovaya gelii 25 Austos 1698de ani ve habersiz oldu.
Petronun Dn
Petro, Rusyaya dndkten sonraki ilk gnnde kimseyi uyarmadan ve ani bir kararla evresindeki boyarlarn sakallarn kr bir ustura ile kesmeye balad. Artk bu ylesine bir hareket deildi. nk sakal Ortodokslar iin Tanr vergisi saygnln simgesi olarak grlyordu. Ksa srede tm hizmet snf bu grntsel deiimi geirdi. Kyller ve ruhban snf bu zorunluluktan muaf tutulmulard. Bylece alt ve st snflarn d grnlerinde hemen annda fark edilecek bir ayrm domu bulunuyordu. Petro, geleneksel Rus giysilerindeki uzun kollar ksaltmaya ve bu tr uzun kollu giysileri kendi hizmetindeki kiilere yasaklamaya baladnda d grnlerdeki ayrm artmaya balad. Sonuta sakal brakmak ykl bir sakal vergisi karlnda serbest brakld ve bu sakal tabelalar ile belgelendi. Bu grece serbestiye ramen sakal brakma XIX. Yzyl ortalarna kadar byk lde terk edildi. Petro daha sonra streletsi ile hesaplama dnemine girecekti. Binlerce streletsi iki infaz dalgas ile yakalanarak ldrld. Ancak misillemeler bununla kalmad. Genellikle 20 yan altndakiler olmak zere hayatlar balananlardan bazlar sakat braklp srgne, kurbanlarnn eleri ve ocuklar da dilencilik yapmak zere kylere gnderildiler. Streletsi birlikleri daha sonraki birka ylda datldlar ve lkenin uzak blgelerine yerlemeye mecbur edildiler.
Byk Kuzey Sava

1700 yl Petronun hkmdarlk dneminde bir baka gei dnemini temsil eder. lkede terr olaylar durmu, dzen salanmt. Osmanl Devleti ile yaplan bar antlamas da Krm Tatarlarna vergi deme ykmllnn sona erdiini gsteriyordu. Ancak ayn yl bu kez daha uzun srecek, daha tehlikeli ve mali kaynaklar tketen baka bir sava almaktayd. Bu svee kar balatlan Byk Kuzey Sava idi. Bu savan sonunda Rusya, artk Avrupa iin dikkat edilmesi gereken bir g olacakt. sve mparatorluunun birer parasn oluturan Dou Baltk lkeleri durumlarndan memnun deillerdi. sve yaylma politikas gstermi ve bu durum da Kuzey Avrupada tepkiyle karlanmt. svein yeni kral XII. Charles (Karl / Demirba arl) henz ok genti, fakat Rusyaya ciddi darbeler vurabilmiti. Sava Estonya ve Finlandiya Krfezinin birletii noktada yer alan Narva Kalesinde younlat. Rus ordusu sve tarafndan kesin bir yenilgiye urad. Ancak bundan hemen sonra XII. Charlesn Polonya zerine yrmesi Petroya zaman kazandrd. Gcn yeniden toplayan Petro svein doudaki en seyrek nfuslu Bal-
103
tk ehirlerinden ngeryaya yneldi. Petroya gre buras eski bir Rus toprayd. Ortaalarda Novgoroda besledii dmanla ramen ticaret yolu olarak ok nemliydi. ngeryanin ele geirilmesi savan amalarndan biriydi. XII. Charles Polonyada megulken Petronun gleri bu harekatta baar kazandlar. 1703de Ladoga Gln Baltka balayan Neva Nehri zerindeki iki sve tahkimat ele geirildi. Bylece Rusya, Baltka ve Batya alan yollara yeniden sahip olmutu. 1703de Neva aznda balangta sve ile savamak iin salamlatrlm bir d karakol sonra da arlk Rusyasnn bakenti olacak St. Petersburg (Sankt Pieter Burch) ehrini kurdu. ehri korumak amacyla kaleler ve istihkam birlikleri ina edildi. ar, Kuzey Sava yznden kullanlamaz hale gelen gney filosu yerine Baltkta hzla yeni bir filo ina ettirdi ve yeni gemiler kara ve deniz harekatlarnda etkili bir ekilde kullanld. I. Petro, daha ok adama ihtiya duymaktayd. Genel memnuniyetsizlik isyan ve ayaklanmalarla sonuland (Astrahan, Bulavin ve Bakurt ayaklanmalar vb.) syanlarla birlikte sve tehdidi de bymekteydi. XII. Charles, II. Augustusu Lehistandan srerek bir antlama imzalamak zorunda brakt. Batdaki iini bitiren XII. Charles Rusyaya doru yrmeye balad. Ancak beklenmedik bir ekilde Ukraynaya dnd. Amac Rusya zerine yapaca askeri harekat Ukraynallar Rusyaya ynelik siyasi bir ayaklanma ile desteklemekti. 1708de Rus ordusu Lesnaya ky yaknlarnda Charlesn takviye birliklerinin yolunu kesti ve yenilgiye uratt. Petro, Poltovann Charlestan kurtarlmasnn gerekli olduunu dnyordu. Blge Petronun gney filosunun ana merkezi ve ayrca byk tahl rezervlerine sahip olan Voroneje giden yolun kilit noktasndayd. Poltova Sava zorlu gemesine ramen ksa srd. Savan kaderini topu birlikleri belirledi. sve ordusu tam bir yenilgiye urad. Sava getirdii sonular asndan nemliydi. Yeni Polonya Kral Stanislav Leszcynski Lehistandan ayrlmak zorunda kald, II. Augustus tekrar tahta geti ve svee sava ilan etti. Charles, Osmanl Devletine snd ve Osmanl Devletinin Rusyaya sava amasna alt. Bu arada Petro topraklarn geniletmeye devam etmekteydi. 1710da Osmanl Devleti Rusyaya sava at. Petro, Eflak ve Bodann desteine gvenmi ancak onlardan sz verilen takviye destei grememiti. Birlikler erzak sknts ekiyordu ve Osmanl ordusu tarafndan Prut Nehrinde kuatlmt. Kesin bir yenilgi ile karlaan Petro bar imzalamak zorunda kald. Bu konuda daha stn olan Trk tarafnn bundan neden faydalanmad sorusu hala tartmaldr. Sonu olarak Petro 1711de bir bar antlamas imzalayarak gney filosunu terk etti. Bunun yansra Azak ve 1700lerdeki baz kazanmlarn Trklere brakt. sve asndan bakldnda Poltovada gleri tkenen sveliler yaplacak bir bartan Ruslar kadar honut olacaklard. Geri Charlesn hayatta oluu savan sreceinin gstergesiydi ama Pruttan sonra savan eski boyutta olamayaca da kesindi. Ruslar Baltktaki kazanmlarn yava yava pekitirdiler. Birka deniz sava kazandlar ve sve topraklarna aknc kuvvetler gnderdiler. 1718de XII. Charles, Norvete bir askeri atmada ldrld. Charlesn kz kardei Ulrika ve daha sonra kocas I. Friedrich sve tahtna geti. Savan ynn deitiremeyen
Resim 4.1 I. Petronun Azaktaki heykeli Kaynak. Kak, NYlmaz H (2000), Arastan Volgaya Kafkaslar, stanbul: TRKAR
104
Rusya Tarihi
ve daha fazla tehdit altnda olan sve yenilgiyi kabul ederek bir bar istedi. 30 Austos 1721de imzalanan Nystadt Antlamas uyarnca sve, ngeriya, Letonya ve Estonyay Ruslara teslim etti. Bu antlama ile Rusyann Baltka salam bir ekilde yerlemesi Avrupaya alan pencere elde etmesi ve ktann kuzeyinde baskn bir g olan svein yerini almas saland.
I. Petronun Reformlar
dari Reformlar
XVIII. Yzyln ilk yarsnda merkezi ve yerli idare organlarnda reformlar hayata geirildi. Bunun esas mahiyeti mutlakiyetin merkezilemi zadegan memur sistemini ekillendirmekti. Bu devirde eski hkmet ve idari organlarn yan sra yenileri de ekillenmekteydi. Boyar Dumas ise ikinci plana geti ve sratle kendi faaliyetlerini durdurdu.1708de Petro eski idari organlar yeniden kurmaya balad. 1711de icra ve mahkeme faaliyetlerinin yksek organ olan bir senato kuruldu. Bu organ ayrca kanuni bir zellik de tamaktayd ve selefi olan Boyar Dumasndan prensipte ayrlmaktayd. yeleri ar tarafndan tayin edilmekteydi.1722den itibaren senato, savclar tarafndan idare ediliyordu. Bu kurum ayn zamanda devlet organlarna nezaret etme hakkn da kazand. Bu nezaret btn devlet idarelerinde faaliyet gsteren savclar tarafndan hayata geiriliyordu. 1717-1718de eski prikaz sistemi lav edilerek yerine 12 kurul oluturuldu. Kurullardan baka bu devirde: ofis, defterhane gibi blmler de kuruldu. 1708-1709da idare ve idarecilik sisteminde reformlara baland. lke topraklar olmak zere 8 eyalete blnd. Smolensk, Arhangelsk, Peterburg, Kiyev, Kazan, Azak, Sibir, Moskova. Eyaletlerin banda ar tarafndan atanan valiler vard ve onlar hem ara hem senatoya hem de kurullara balyd. Eyaletler 1719da tekrar blnd. Saylar 50 kadar olan bu eyaletler kendi iinde kazalara blnd. dari sistemin bu karmak yaps dvoryan zellikleri tamaktayd. Ancak bu sistem dvoryanlarn hizmet eklini ve hacmini daha da arttrmaktayd ki, bu da onlarn memnuniyetsizliine yol ayordu.
Kilise Reformlar
Mutlakiyetin tasdik edilmesinde kilise reformlarnn byk rol oldu. 1700de patrik Adrian ld ve I. Petro ona varis tayin etmeyi yasaklad. 1721de partriklik lavedildi ve kilise ileri ile megul olmak iin Kutsal Sinod kuruldu. Bu da senatoya tabi idi. Fiili olarak Sinod (Dini Kurul) st dzey savclar tarafndan idare edilmekteydi. I. Petronun taraftar olan bapiskopos Teofan Prokovi Dini reklament adl bir anlama dzenledi. Burada kilise reformlarnn dzenlenmesi ve Sinodun ilevlerinin aklamas yer alyordu. Genelde ise kilise reformu kilisenin zgr siyasi bir g olma roln ortadan kaldrmaya ynelikti. Kilise mutlakiyeti devletin brokratik bir blm haline geldi. Ayn zamanda devlet, kilise gelirlerini kontrol ederek bu geliri ordunun ve donanmann ihtiyalar ile okullarn inas iin kulland.
Askeri Reformlar ve Rtbeler Tablosu

XVIII. Yzyln ilk yarsnda silahl kuvvetlerin sisteminde kkl deiiklikler meydana geldi. Rusyada gl daimi ordu kuruldu ve dvoryan gruplar ve streletsi askerleri lavedildi. Ordunun esasn daimi piyade ve svari alaylar tekil ediyordu. Ordu, genel ordu nizamnamesi ile faaliyet gstermekteydi. 1716da asker nizamnamesi 1720de de donanma nizamnamesi yapld ve I. Petro bu almalara bizzat kendisi katld.
105
Rusyada madenciliin geliimi topuluun da gelimesine yol at. XVIII. Yzyln birinci yarsnda tfein ucuna sngnn yerletirilmesi ile yeni bir silah tipi olutu. Bu devirde Rusya, tarihinde ilk kez Donda ve Baltkda askeri bir donanma meydana getirdi. Daimi ordunun ve donanmann kurulmas bu yapda baz prensipleri de beraberinde getirdi. Askere alma sistemi zadegan silahl blklerinden, streletsi alaylarndan daha st bir konuma sahipti. Bu sistemin mahiyeti, lkede vergi veren herkesin her yl belli sayda (500, baz durumlarda 300, 200) askere alnmasyd. Hizmet mr boyu srmekteydi. Dvoryanlar ise askere alnmazlar, ancak bunun karlnda mutlak askeri veya mlki hizmette bulunmak zorundaydlar. Yeni bir dvoryan asker olarak faaliyete balar daha sonra bir subay okuluna girer ve buradan ast subay rtbesi alrd. Bylece btn subaylar sadece dvoryanlardan meydana geliyordu. 1722de rtbeler hakknda bir tablo oluturuldu. Bu tablo dvoryanlarn mecburi hizmetlerini tasdik etti. En aa rtbeden hizmete balayan dvoryanlar 14 basamakl bir hizmet cetveline tabi idiler. Bu sistem benzer ekilde donanmada da hayata geirildi. Vergisini veren halkn da subay rtbesi almasna frsat yaratld. Fakat bu kii en alt rtbeyi almak iin dahi aralksz olarak 10 yldan 20 yla kadar hizmet etmeliydi. Bylece halktan gelenler en iyi durumda bile bu tablonun en aa rtbelerine sahip olabilirlerdi.
Kltrel Reformlar
En nemli reformlardan biri gndelik hayatta ve kltrel hayatta yaand. Bu almalarn nemi Rus milli kltrnn ve milli eitimin meydana getirilmesi ve gelitirilmesinden ve btn hayat tarznda ciddi deiikliklerin yaplmasndan yani Avrupallamak plann hayata geirmekten ibaretti. lk olarak laik okullar artmaya balad. Bu tarz alan ilk okul 1701de Moskovada Matematik ve Deniz Nakliyat Bilimleri Mektebi idi. Bu okul ilerde Petersburg Deniz Akademisinin temeli olacakt. Bunun ardndan tp, mhendislik, gemi yapm, sanat-meslek mektepleri ald. Bu okullarn almas yeni derslik ve kitaplar talep ediyordu. En nemli gelimelerden biri L.F. Maknitskinin Matematik Hesaplama lminin Esas ders kitabnn 1703de baslmas oldu. Bu kitap o devir iin matematik ilminin ansiklopedisi kabul ediliyordu. Bu okullarn ilk al devrinde kadrolara olan ihtiya bu okullara vergi veren halktan temsilcilerin de katlmn salad. Fakat XVIII. Yzyln birinci yarsnn sonlarnda bu okullar zadegan eitim kurumlarna dnt. lkokullar ise askeri okullara dnnce burada da acemilerden subaylar hazrlanmaya baland. I. Petro 1709de yeni yaz tipini tatbik etmeye balad. nceki alfabe harfleri ile gsterilen saylarn yerini ada Arap rakamlar ald ve bu ilk kez Maknitskinin Matematik kitabnda kullanld. Edebiyat ders kitaplar ve kanunlar neretmek iin Moskova ve Petersburgta yeni tipografyalar ald. Kitap basmnn gelimesi kitap ticaretinin olumasna imkan salad. 1714te limler Akademisi Ktphanesinin temelini atan bir ktphane alrken ahsi ktphaneler de ard ardna almaya baland. XVIII. Yzyln ilk yarsnda lkenin kltrel hayatnda en nemli olaylardan biri de basnn olumaya balamas oldu. 1702de Vedomosti adl ilk Rus gazetesi planl bir ekilde nere balad. Petro reformlar Rusyay nasl etkiledi?
SIRA SZDE SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
106
Rusya Tarihi
Petronun Miras
I. Petro dedesi Mihail dneminde Sibiryada, babasnn dneminde Polonya ve Ukraynada kendisini izleyecek XVIII. Yzyl arlarnn da daha nce Orta Asyada sonra da gneyde Krmda gerekletirdikleriyle kyaslandnda Petronun dnemi ancak kk toprak kazanmlarna tanklk edebilmiti. Ancak gene de bu baarlar hayati bir neme sahipti ve bunun tek nedeni St. Petersburgun kurulmasna olanak tannmas da deildi. Dou Baltk illerini topraklarna katarak Petro, kendini bir anlamda bir baka imparatorluun yani svein mirass konumuna getirmiti. Bu srete Petro, Slav olmayan nemli milletleri rnein bir kesim Yahudi ile Alman st snf topluluklar olmak zere Letonya ve Estonyallar da snrlarna katmt. Fin, Trk ve Kuzey Kutup blgesi halklar, Kafkasyallar da bunlara katlrsa Rusyann 1725de ok uluslu bir imparatorluk haline geldii grlr. Petronun srekli yapt savalar lkeyi yoksullatrm ve gcn tketmiti. Ancak gene de bu savalar sayesinde XVIII. Yzyln geri kalan blmnde uzun sreli bar dnemlerinin salanmas mmkn oldu. Yabanc subaylarn grevlendirilmesine ramen gerekte Petro ordunun daha etkin bir hale getirilmesine olduu kadar Ruslatrlmasna da katkda bulunmutu. 1725de Petronun lm Rusyada ounlukla grld zere iktidar iin mcadeleler, hkmdarn mirasn bir sre tehlikeye atan az ok pheli dnemler ile belirgin yeni ve uzun bir dnemin kaps almtr. Petro dneminde kartlan bir kanunda bataki hkmdarn kendisinden sonra tahta geecek kiiyi belirlemesi ve bu tercihe sayg gstermeyenlerin lm cezasna arptrlmalar ngrlyordu. Petrodan sonra toplam yedi ar ve arienin tahta getii XVIII. Yzyl boyunca bu kanun ancak iki kez uyguland.
SIRA SZDE
Petro dneminde veraset sorunu nasl zmlendi? SIRA SZDE
DNELM S O R U
PETRO SONRASI RUSYA

DNELM
I. Katerina (1725-1727), II. Petro (1727-1730), S O R U Anna vanovna (1730-1740), VI. van (1740-1741), Elizabeth (1741-1762), III. Petro (1762)
I. Petronu lmnden II. Katerinann tahta kna kadar geen dnem belirsizDKKAT liklerle doludur. Petro, bataki hkmdarn kendisinden sonra tahta geecek kiiyi belirlemesi ve buna sayg gstermeyenleri lm cezasna arptrmay ieren bir SIRA SZDE yasa hazrlamt. Bylece iktidar bir ltuf deil, kiisel bir yetenek olarak grlmekteydi. Ancak bu yasa Petrodan sonra gerektii gibi uygulanmad. I. Petro varis brakmadan lnce taht iin birka aday ortaya kt. Muhafz AMALARIMIZ alaylarnn desteiyle Petronun dul ei Katerina halef ilan edilerek tahta kt, ama esas yetki Yksek Danma Kurulunun elinde idi. 1727de lene kadar iki yl ay K T A P hkm srd. lmeden nce gen II. Petroyu halef olarak gsterdi, kzlar Anna ve Elizabethi de birer ye olarak Yksek Danma Kuruluna naip olarak atad. Ancak o da 1730da ta giyme treninden ksa bir sre nce iek hastalndan ld. T E L E Vvaris Z Y O Nbelirlenemeden yaanan lmlerle Romanov hanedanndan Tahta yeni tahta kacak bir erkek kalmamt. Karmak ve tartmal bir sreten sonra V. vann kz ve Courland dknn ocuksuz dul ei Anna tahta kt. Danma Kurulu Annay kat NT E R Nve E T snrl koullar altnda hkm srmek zere davet etmiti (a-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
107
rie evlenmemeyi ve varis belirlememeyi taahht etti). Anna 10 yl tahta kald. Hakimiyet sresinde Rusyada Alman nfuzu belirginleti. Dnemi keyfi kararlar ve uygulanan sert cezalarla kt bir n yapt. Anna ldkten sonra yerine geen VI. van (Annann 1716da Mecklenburg Dk Charles Leopold ile evlenen ablas Katerinann torunu) ksa hkmdarl esnasnda ynetimdeki Alman grubunun mensuplar birbirlerine kar entrikalara balad. Bu bir hkmet darbesine yol at ve Muhafz Birliine mensup subaylar tahta I. Petronun kz Elizabethi ardlar. ar VI. van tutukland. I. Petronun hayatta kalan tek kz 32 yandaki Elizabeth eski muhafz birliklerinin desteiyle 1742de arie olarak tahta kt. Elizabeth, Annadan farkl bir ynetim vaat etmiti. Alman Partisini tam anlamyla tasfiye etmenin dnda lm cezasn kaldrmasyla daha dorusu verilmi lm cezalarn onaylamay reddetmesiyle nldr. Anna ve Elizabeth dnemlerinin bir sreklilik arz ettii sylenebilir. I. Petronun Avrupa politikasnda kazand ve hassas dengelere dayanan konumu giderek salamlat. Bunun en nemli pay ordu ve diplomatlard. Rusyann en gvenilir mttefiki Avusturya, en kalc dman Fransa idi. yi bir ticaret orta olmasnn yansra ngilere de dost saylrd. Prusya da dmand. Rusya, Avrupann ilerine kararak bu balamda dnemin en nemli mdahalesi olarak Yedi Yl Savalarna katldnda ordular baarl snavlar verdi. Rus ordular Dou Prusyay ele geirebilecek iken II. Friedrichi bu kmazdan arie Elizabethin lm kurtard. Gerek Anna gerekse Elizabeth dnemleri II. Katerinann yzyl sonlarnda daha ustaca yapaca gibi Petronun kazanmlarn sahiplenme ynnde bilinli bir aba gsterdiler. Elizabethin halefi III. Petro idi ve Elizabeth bu belirlemeyi 20 yl nce yapmt. III. Petro, Holstein-Gottorp Prensi olup ayn zamanda sve Kral XII. Charlesn da yeeni idi. Petro her iki tahttan birine sahip olabilirdi ancak 14 yanda Rusyaya getirildi. Snrl bir zekaya sahipti ve Friedriche ve Prusyaya hayrand. Vakit kaybetmeden Prusya ile bir bar antlamas imzalad ve muhtemelen Rusyay olas bir zaferden mahrum brakt. 1745de Petro kk bir Alman prenslii olan Anhalt-Zerbstden Sophie ile evlendi. Gelin adayna Ortodoksluk retildi ve Katerina adyla vaftiz edildi. Bu evlilik mutluluk getirmedi. Petro tarafndan izole edilen ve tehdit edilen Katerina, kendisini zorlu evresine uyumlu hale soktu. Devlet ve lke hakknda ok ey rendi ve pek ok destek buldu. 1762de Petroya kar memnuniyetsizliklerden istifade ederek muhafzlar bir saray darbesine ynlendirdi. Petro tahttan indirildi ve ksa bir sre sonra bir sarho kavgasnda Aleksey Orlov tarafndan ldrld.
108
Harita 4.1 arlk Rusyasnn XVIII. Yzylda Genilemesi Kaynak: Milner, R.G- Dejevskiy, N, (1993), Rusya ve Sovyetler Birlii Tarihi, letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, VIII. Cilt, ev. Metin ulhaolu, stanbul: letiim Yaynlar.
Rusya Tarihi
XVIII. Yzyln lk Yarsnda Sosyal-Ekonomik Geliim

Ky ekonomisi. Dvoryanlar ve Kyller: XVII. Yzyln sonu-XVIII. Yzyln balarnda tarm sisteminde nemli bir deiim yoktu. aletleri, tarm teknolojisi ve ky ekonomisi kltr daha nceki dnemler gibiydi. Ky ekonomisinde rn art sadece kuzeyde ve gneyde yeni topraklarn benimsenip tarm alanlarna dntrlmesine balyd. Feodal mlkiyet sisteminde ciddi deiimler meydana geldi. XVIII. Yzyln birinci yarsnda feodal toprak mlkiyetinin iki ekli olutu: 1714de kanuna (miras kanununa) gre btn dvoryanlarn pomestyeleri votinalara dnt, bu toprak ve kylnn dvoryann snrsz mlkiyetine girmesiydi. Bu da feodal karn artmasna sebep oldu ve dvoryan votinas gittike glenerek ticari ilikilerini geniletti. 1714te miras kanunu feodal snfn bir zmrede-dvoryan zmresinde birlemesine ve onun hakim rolnn glenmesine sebep oldu. Fakat burada baka bir husus daha vard. Zenginler ve eski votinikler dzenli orduda ve donanmada, devlet idaresinde ve ynetimde hizmet etmeliydi. Bu nce olduu gibi sadece askeri seferler srasnda olacak olan bir hizmet deil, daimi, gerekli ve mr boyunca yaplacak bir hizmetti. Mesela, dvoryan ngiltere ve Hollandada askeri donanmada, asker, denizci, marangoz olarak alabilir veya onlar Sibirya, Kamatka, Orta Asyaya grevlendirilebilirlerdi. Btn bunlar dvoryanlarn memnuniyetsizliine yol atndan ou kez onlarn suikastlara katldklar da grlmekteydi. Gelirlerini arttrmak amacyla zenginler ailelerini bir avluda yerletirmeye balad. Bir avluda birka kyl ailesi ile birlikte posad aileleri de bulunuyordu. 1710da tutulan listelerde avlularn says %20 azalmt. Bunun iin 1718de devlet tarafndan, ya ve i gcne bal olmakszn btn erkekler listelendi. Bu kayt ilemi 1719da ilk tefti olarak tarihe geti. Kayt edilen herkes kii bana ylda 70 kopik vergi verecekti.
109
Kii bana verginin uygulanmas halktan alnan vergiyi iki kat arttrd. Vergi veren halkn btn snflar kii bana 70 kopikten baka 40 kopik tyy de (Eskiden toprak sahiplerinin kyllerden para veya mahsul olarak aldklar vergi) devlet hazinesine demeliydi. Toprak sahibi kyl ise bu vergiyi kendi efendisine verirdi. Kyl kii bana verginin dnda birok baka vergi de demekte, yollarn denmesi vb. ykmllkleri de yerine getirmekteydi. Toprak Sahipleri: Anna ve Elizabeth dnemleri ve onlarn yntemleri, adaleti kat kurallarla salayan hizmet devletin de dengeleri deitirerek Petro mirasnn temelini sarst. Alnan nlemler toplumsal etkileriyle hizmet snfndakiler iin daha kolay, kyller iin ise daha ar oldu. Petro mirasnn blnmezliini getiren yasa kaldrld. Zorunlu hizmet sresi ksaltld; kendi mlklerinin banda durabilmeleri iin toprak sahiplerine rotasyon uygulanarak uzun izinler tannd, soylu kesimin ocuklarnn kk yalardan itibaren sekin askeri birliklere yerletirilmeleri ve hizmet srelerinin bu tarihten itibaren balatlmas mmkn oldu. Hizmet snfnn 1762deki kurtuluu iin gereken ortam hazrland. Bu nlemler XVIII. Yzyln Soyluluk a olarak tanmlanmasna yol at. Nfusun kk bir blmn olutursa da bu st snf geni bir seme zgrl, artan eitim olanaklaryla, d geziler ve yayn dnyasn takiple geni bir dnce an oluturmaktayd. Btn bunlara ramen soylular veya toprak sahiplerinin durumu olduka karmakt. Rusyada soyluluk hak olmaktan ok arn bir ltf olarak hizmete balyd. Petrodan nce knez dnda baka unvan da yoktu. Kdem Tablosu (razryadniye knigi) III. Fyodor dneminde kaldrlmt. En byk ocuk hakknn geerli olmad koullarda eldeki topraklar nesilden nesile paralanyor, toprak sahibi pek ok aile fakir olmamak adna hizmete karlk alacaklar toprak balarna baml duruma geliyordu. Bylece pek ok soylu sonunda kyl oldu. Bilhassa lkenin merkezi gney blgelerinde bu ekilde bir bamsz toprak sahipleri (odnodvorsti) snf baz ayrcalklar iin XVIII. Yzyl boyunca sonusuz bir mcadele verdi. Dier taraftan halk yerine getirdii hizmet karl soyluluk stats elde edebiliyordu ve bir sre bu haktan da yararlanabildi. Petronun Rtbeler Sistemi yrrle girdikten sonra bu tr bir ykseli kendiliinden oluuyordu. XVIII. Yzyldaki soylu kesimler kendilerini devlet hizmetindekilerin tehdidi altnda grmeye baladlar. Petro tarafndan getirilen cret sistemine ramen aylklar dk ve dzensizdi. Kleler: arie Anna devlete ait topraklar hizmet karl dl olarak datmaya balad. Daha nce topraa baml ve vergilerini dedikleri srece hayatlarn kendi balarna dzenleme zgrlne sahip olan kyller, bir anda toprak sahibinin emri altnda yaayan klelere dntler. Annadan sonra tahta geenler ayn sistemi devam ettirdiler. Bu yzylda giderek daha ok sayda klenin topraktan kopartlmas da meydana geldi. XVII. Yzylda klelik bir kurum olarak kanunlarda ilk kez yer aldnda devlet belirli bir blgeye ve orann toprak sahibine baml olsalar bile bu insanlara zel ihtimam erevesinde bir zmre olarak bakyordu. XVIII. Yzylda kleler giderek daha ok toprak sahiplerinin hakimiyetlerine brakld. Alnp satlabilirlerdi, toprak sahipleri tarafndan fiziki cezalar uygulanabilirdi vb. arie Elizabeth 1760da bir kanunla itaatsiz klelerin devletin de yardmyla Sibiryaya srlmesini salad. Bu arada Rusyada kullanld biimiyle serf ve kle arasnda ou zaman belirsizlese de ince bir izgi vard. Rusyada serfin karl olarak kullanlan kle kelimesi baz ayrt edici anlamlar tayordu. ncelikle serfler kendi efendileri saylan kiilerle ayn dinden, dilden ve rktan idiler. Serflikten kma ve serfleme ynnde bir hareketlilik vard. Serfler, toprak sahiplerinin kendilerine de sahip olduunu kabul ettikleri zaman bile evlerinin ve mallarnn
110
Rusya Tarihi
yansra zerinde altklar topran kendi mlkleri olduuna inanmaktayd. Bir serfin bir kleye gre en temel stnl emeinin karln kullanm olanayd. Bu olanak eitli ykmllklerin yerine getirili biimine balyd. XVII. Yzyln sonu XVIII. Yzyln ilk yarsnda ciddi bir deiim yaanmasa da sanayide nemli bir atlm meydana geldi. XVIII. Yzyln ilk yarsnda Rusyada dokuma, gemi sanayi, madencilik ve metal imalat vb. manifaktr sanayi olumaya balad. Madencilik ilk srada geliyordu. Yzyln balarna kadar Rusya ihtiyacn karlamak iin metali esasen yurtdndan getirmekteydi. Kendisi toplam 150 bin pud (16.4 kilogramlk bir Rus arlk lsdr) kara metal retiyordu. 1725de metal retimi be kez artarak 800 bin puda kt. Bu da 1722de metalin ihra edilmesine imkan salad. Madenciliin ana kayna Urallar idi. Ural ayrca silah imalatnn, bakr eritme tesislerinin nemli bir merkeziydi. Karelya ve Lipetsk dier nemli merkezlerdi. Rus madencilik sanayinin Batnn kapitalist manifaktr sanayinden ayran en nemli unsur hakim olma zellii ve mecburi emek sistemiydi. Rusyada zgr, cretli iinin olumasna izin vermeyen birok husus vard (kii bana den verginin yeni kategorilerini halka tatbik edilmesi, kimlik sisteminin uygulanmas idi ki, bunlar kylnn ehirden uzaklamasn zorlatryordu). Onun iin maden sanayinin ii gc mahkm ve evsizler ile temin edilmekteydi. Bu devirde Tula silah imalatnn merkezine, Petersburg ise gemicilik sanayinin merkezine dnt. Uralda maden fabrikalar daha nce devlet hesabna ina ediliyordu. Daha sonra indirimli koullarla ahslara verildi. Mesela, Uralda ilk maden fabrikas (Nevyanski) I. Petro tarafndan Demidova verildi. Bundan sonra bu fabrika kompleksi kez byd ve btn Rusya maden retiminin 1/3ni vermeye balad. Bu devirde hafif sanayinin esas unsuru dokumaclkt. Buradan elde edilen gelirin byk blm dzenli ordu ve donanmann ihtiyalarna ayrlmaktayd. Dokumacln merkezi Moskova idi. Buradaki iletmelerin ou devlete aitti ve onlar da mecburi emee dayanmaktayd. Bundan baka Yaroslav, Kaluga, Serpuhovo, Kazan, Voronej, Putivldada hammadde zerine iletmeler kuruldu. Rus manifaktr sanayini yabanc mallarn rekabetinden korumak iin 1724de Gmrk Nizamnamesi kabul edildi. Yurtdndan getirilen mallar zerine yksek gmrk vergisi kondu. Ayrca yerli iletmelerin sahiplerine baz indirimler uyguland. lke ekonomisini iyiletirmek iin yaplan almalar merkantalizm siyasetinin ak bir rnei idi.
mparatorluk Rusyas ve II. Katerina (Byk Katerina) (1762-1796)

II. Katerina (1762-1796), Pavel (1796-1801) ve I. Aleksandr (1801-1825) hkmdarlklarna tanklk eden 1762 ve 1825 yllar arasnda arlk Rusyas, toprak asndan tarihinin hemen hemen en geni dnemine ulat. lke uluslararas bir g haline geldi. Refah ve eitim dzeyleri de arpc gelimeler gsteriyor, sanat alannda ilerlemeler gerekleiyordu. Ancak btn bunlara ramen Rusya bir kyl toplumuydu. Nfusun ou eitimsizdi ve sistemli bir sanayileme yoktu. Ekonomi ilkel yntemlerle ynetiliyordu. arln eskimi ynleri giderek daha fazla gze batyordu. Dier taraftan aydn snfn dzene ilikin sorular giderek artyordu. Herkesin ciddi bir problem kabul ettii klelik konusuna zm bulunamamt. Btn bunlar ve toplumsal honutsuzlua ramen Rusya kltrel anlamda a bu dnemde yakalamt.
111
II. Katerina hakimiyetinin ilk yllarnda ok dikkatli hareket etmek zorundayd. Bir saray darbesiyle iktidara getirilen arie muhafzlarnn dnda ok az destee sahipti. Saltanatnn balarnda baz krizlerin tehdidiyle kar karya kald. Bunlardan biri VI. van Schlsselburgdaki kaleden kurtarmak iin 1764de yaplan baarsz bir giriimdi. VI. van muhafzlar tarafndan ldrld, isyan balatan Vasiliy Mirovi de idam edildi. Dieri kiliseye ait topraklarn devletletirilmesiyle baz kilise liderlerinin 1763-1764de balatt isyand. Rostov piskoposu tarafndan kar klan gelimeler kendisi veya kilise iin olumlu olmad. Piskopos nce grevinden alnd, daha sonra da hapse atld. Katerina kiliseye indirilen darbeyi yumuatmak istedi. Ancak ortadaki gerek deimedi. I. Petronun dini grevlerle ilgili ileri laikletirmesinden sonra bu kez de kilisenin elindeki topraklar kaybetmesi, kilise ve devlet arasnda iki buuk asrdr srmekte olan Yosefi uyumun sona erdiini gsteriyordu. 1766nn sonlarnda Katerina, Rusyaya aydnlanma ilkelerine dayal nemli deiiklikleri tantmaya kendini hazr grd ve bu amala Yasama Komisyonunu toplad. lkenin drt bir yanndaki sosyal snflarla birlikte devlet dairelerine Moskovada 500 akn kiinin katlm ile yaplacak bir toplant iin temsilci yollamalar arsnda bulundu. Temsilciler iinde bulunduklar topluluklarn durumunu ve ihtiyalarn dile getirecekler ve yeni bir yasa taslann hazrlanmasna katlacaklard. Aslnda XVII. Yzylda Moskova Devleti ruhunda bir byk meclis olmasna ramen ortaya kan kuruma Yasama Komisyonu dendi. Yaplan, Katerinann tm siyasal slubunun Byk Petrodan ok Aleksey Mihayloviin geleneklerinin gelitirilmesine dayandn gstermekteydi. Belli bir adan bakldnda bu toplantdan hibir sonu alnamamt. Hibir yasa hazrlanmam, meclis ele ald konular zerinde sonu alc bir karar verememiti. 1768de Trklerin Rusyaya sava ilan meclisin almalarn yeni bir toplant tarihi belirlenmeden askya ald, bir sre sonra da baka bir toplant gereklemedi. Sonuta bu meclis parlamenter demokrasiye giden yolda bir adm olarak dnlmemiti. Temsilciler de oylama ile belirlenmelerine ramen seilmi delegeler deildi. Moskova dnemi meclislerinde olduu gibi serbest kyllerin kendi temsilcileri vard, ama klelerin yoktu. Bu mecliste Rus olmayan milletler yeterli biimde temsil olunurken kilise hi temsil edilmiyordu. Uygulamadan belge kt. lk nce her temsilci geldii yerden ald bir nakaz ya da talimatla meclise katlyordu. Bu nakaz kiisel problemler dnda her konuyu kapsayabilirdi. Rusya iin yeni bir gelime olarak tartma tutanaklar tutuluyordu ve arienin kendi nakazn veya byk talimat hazrlamas dikkat ekiciydi. Belgenin amac toplumlarn nasl olabilecei ya da olmas gerektii konusunda Ruslarn nne bir ideal koymakt. Bu bir anayasa olmayp daha ok eitim amal bir metindi. Katerina, Rusyann otokrasiden baka bir biimde ynetilebileceine ynelik bir eilim sergilemese de belgedeki zgrlk vurgular bunun Fransada yaynlanmasn yasaklamt.
Pugaev syan
Yasama Komisyonundaki toplumsal dmanlk Pugaev syannda kendisini gsterdi. lkede dzene ilikin bir muhalefet yoktu, ancak nemli boyutlara varan snf dmanlklaryla toplumsal ilikileri, vergi ykmllklerini vb. dzene balama konusunda pek ok pratik neri ortaya kt. Bu dmanlklar 6 yl sonra Yemelyan Pugaevin liderliindeki Byk syan ile sonuland. Pugaev Don Kazaklarndan idi. Ancak onlarn artan Moskova otoritesini kabullenmeleri sebebiyle Kazak dzeninden uzaklamt. eitli savalarn gazisi olan Pugaev daha sonra
112
Rusya Tarihi
Aleksandr Vasilyevi Suvorov (1729/1730-1800): Asker bir ailede dodu. 1748de Semyanovsk alaynda askeri hizmete girdi. 1754de ilk subay rtbesini ald. Yedi Yl Savalarnda (1756-1763) Kunersdorf ve Kolobjegin alnmasna itirak etti. Suvorov bu srada yarbay rtbesiyle Prusyaya gnderildi. Ayn yl Silezya ele geirildi.1761de svari alay komutanlna getirildi. 1762de albay rtbesi ile Heterhan alaynn komutanln stlendi. 1763de Suzdal alaynda Rus askeri sistemi yaplandrlmasna balanrken Suvorovun orduda er fikri de uygulanmaya baland. 1768den sonra Smolenski terk ederek Ladogada Polyak konfederasyonu ile savat. Osmanl-Rus Savalarnda galibiyetler kazand. 1783de Nogaylarn savunmasn krarak onlar Rusyaya teslim etti 1788de Fokan ve Rmnikde Osmanl Devletini yendi. zmail kalesini Osmanl Devletinden geri almas dolaysyla feldmareal oldu. Ordularn Fransadan Alp Dalarndan geirerek talyaya girmesi nn arttrd Bu baarlarndan dolay generalissimus unvann ald. Suvorov hi sava kaybetmemi nadir komutanlardan biri olarak tarihe gemitir.
kaak da oldu. 1772 Kasm aynda onlar basklardan kurtaracan syleyip III. Petro olduunu iddia ederek Ural Kazaklar ve kylleri arasna geldi. syan hzla Ural Nehri ve Volga Havzasnn bats boyunca yayld. syann zirvesinde Kazan gibi nemli ehirler de dahil Dou Avrupa Rusyasnn byk ksm vard. Ayaklanma arlk Rusyasnda yaygn olan sosyal huzursuzluk zerine kuruluydu. Bir Kazak hareketi olarak balad hzla kleleri, fakir ehir sakinlerini, devlet kyllerini, maden ve fabrikalara tahsis edilen serfleri, Bakurtlar, Tatarlar, Kalmuklar ve dierleri dahil Rus olmayan unsurlar ekti. Btn bu gruplar geleneksel zgrlklerini kaybetmiti. ehirlerdeki cinayetler, yama ve yalanlar kylerde toprak sahibinin lmyle sonulanyordu. Kyl ayaklanmalarndan hibiri Pugaev de dahil gerek bir kurtulu savana dnmedi. Pugaevin liderlik yn zayft ve toplad birlikler bozguna uratld. Ordusunda neredeyse hi subay yoktu. nk subaylar genel olarak rejime sadk kalmlard. Sonuta isyanlar bastrld ve Pugaev, kendi adamlar tarafndan adil bir yarglanma sz karlnda teslim edildi. Yargland ve 1775de idam edildi. Devletin Pugaeve kar etkili g kullanma imkann Trklerle olan savan bitmesi salad. Buna karlk ayaklanma da Rusyann bu sava bitirmeye karar vermesine bir anlamda yardmc oldu. O zaman kadar Ruslar nemli baarlar kazanmlard. Krm Hanl Osmanl vesayetinden kartlm ve Rusya XII. Yzyldan beri ilk kez Karadenizde bir dayanak noktas elde etmiti. Rus donanmas Baltktan kp Cebelitark yoluyla Akdenize girdi ve emede kendisinden ok daha byk bir Trk donanmasn 1770de malup etti. Ancak Boazlar zorlamak istemedi. Ruslarn Balkanlardaki ilerleyii kmaza girmesine ramen 1774te Osmanl Devleti Kk Kaynarca Anltamasn imzalad. Bu anltama ile Rusya, Karadenize gei ile birlikte baz dier stratejik noktalar da elde etti. Rusya iin bu nemli bir kazanm olsa da Karadenizin kuzeyi hala Trklerin elindeydi.
II. Katerina Dneminde Rusyann D Politikas

Rusya 1783de Krm ilhak etti ve bu Krmdan Osmanl Devletine byk bir g dalgasna neden oldu. Rusyann Krm ilhak sebebini Potemkinin Katerinaya yazd notta grmek mmkndr. Potemkin burada Krmn Rusyann Karadenizdeki ve gneydeki gvenlii iin mutlaka ihlal edilmesi gerektiini belirtmektedir. Ona gre Bug Nehri veya Kuban blgesindeki Trkler gz altnda tutulsalar bile Krm alnmadan Karadenizin gvenliini ve kontroln salamak mmkn deildi. Bu grten hareketle Katerina, Krm ierdeki karklklar gereke gstererek Rusyaya katt. Bu ilhakla sadece Krm deil, yarmadann tamam ve Kuban blgesi de Rusyaya katld. Trkler 1787de Rusyaya yeniden sava atlar. Savan sebebi Osmanl Devletinin Rusyann Krm boaltmasn talep eden ltimatomu reddetmesiydi. Prusya tarafndan desteklenen sve ile ngiltere de ie karnca olaylar Katerina asndan endie verici boyutlara ulat. Rusyann yannda mttefik olarak Avusturya vard. 1787-1792 savanda General Suvorovun komutasndaki Rus birlikleri Osmanl kuvvetlerini yendi. 1792de imzalanan Ya Antlamasyla Rusya, z Kalesini ve Dinyester Nehrine kadar olan Karadeniz kysn elde etti. Rusya bu arada Krm zerindeki hakimiyetini salamlatrarak Grcistan zerinde de vesayet kurdu.
113
Resim 4.2 General Aleksandr Vasilyevi Suvorov (1729/1730-1800) Kaynak. Sovremennaya entsiklopediye velikiye polkovodts i flotovodtsi, Moskva: Mir enstsiklopediy avanta+astrel 2007
Lehistann ilk paylam 1772de gerekleti. Bu Rusya asndan ayn zamanda ar Aleksey dneminde ulalan snrlarn pekimesi anlamna geliyordu. Prusya, kendi topraklarn ikiye blen kk ama nemli Danzing koridorunu ald. Buna karlk Avusturya, Karpatlarn eteinde Lehistann nemli toprak paralarn elde etti. Lehistanda Rus yanllar ve kartlar eklinde ekillenen siyasal ayrlklar yeni dzenlemeleri gerektiriyordu. Yaplmas dnlen reformlar arasnda babadan oula geecek bir monarinin ve orta snfn temsil ettii bir meclisin kurulmas yer alyordu. Geri komular tarafndan gl bir Lehistan arzu edilmezdi. Fakat Fransz htilalinden doan fikirlerin tm Avrupaya yaylmasyla ortaya kan gelimeler olmasayd Lehistanda sre belki de kendi seyrinde devam edebilirdi. Mays 1791de Lehistan Anayasas ilan edildi. Konfederasyonun daveti ile Rusya ie kart. Lehistannn dousu ve gneyindeki topraklar igal etti. Lehistannn ikinci paylam 1793de Prusyann Varovaya kadar ilerlemesi ile gerekleti. 1794de Lehistan milli ayaklanmas baarsz olunca bunu 1795de Lehistannn varlnn sona erdii nc paylam izledi. Bu son paylamla Rusya, Litvanyann tmn, Courland ve Kiyev Rusyasnn bir ili olan Volinyay elde etti. Bu baarlar eski Rus mirasnn yeniden canlandrlmas olarak deerlendiriliyordu. Prusya, Rusya ve Avusturya ei grlmemi bir diplomatik ve askeri darbe gerekletirmilerdi. Byk bir Avrupa devleti paralanm tarihi rakipler ortadan kaldrlrken Rusya da gerek toprak gerek kaynak gerekse nfus asndan nemli kazanlar elde etmiti. Bununla birlikte Litvanyallar, Letonyallar ve zellikle ou ehirlerde yaayan Yahudi nfusunu da Rusya snrlarna katmt. II. Katerinadan sonra Pavel Polonya Krall sznn her ne ekilde olursa olsun kullanmn yasaklad. Napolyon savalarndan sonra Lehistandan geriye kalan tek ey hala baz kurumlara sahip Varova Dkal da Rusyaya verildi ve 1832de buras Rusyann bir paras oldu. 1830 ve 1860larn Polonya ayaklanmalar arlk rejimine kar Avrupann ilgisinin Lehistana ynelmesini hzlandrd. II. Katerina dneminin reform hareketleri Rusyada nasl bir geliim gsterdi? SIRA SZDE
NELM II. Katerina kendi zamannda ve tarihte hem vlm hem de D eletirilmitir. Taraftarlar sadece Rusyann Batllamasnda ve uluslararas konumunda baard ilerlemelere odaklanrken muhalifleri belirttii hedeflerden baaramadklarna zellikS O R U le kleliin artan bymesine dikkat ekmektedir. Katerina kendi reformlarna inanm ama ayn lde kat gerekleri de fark etmiti. Ynetme Kurallarnda yazDKKAT d gibi insanlarn doal itibar ve zgrlkleriyle akll varlklar olduuna, ama ayn zamanda eitilmeleri gerektiine inanyordu. Uzun hakimiyet dneminde pek
Aydnlanma a
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
114
Rusya Tarihi
Denis Fonvizin (1745-1792), lk nemli Rus tiyatro yazar. Komedi yazar olarak kabul grmtr. Anasnn kuzusu olarak tercme edilen Nedorosl eseri nn pekitirmitir. Yar klasik biim ve ierdii bir dizi sahte karakter ve sahte durumlarla oyun Rus tara kibar snfnn tavrlarn tarifte byk bir zenginlik ve gereklie ular. Fonvizinin bu eserinden baka tercmeleri, uyarlamalar da vardr. Bunlar arasnda Rusyadaki abartl Fransz hayranln hicveden komedi Tubay da bulunmaktadr. Yabanc lkelerle ilgili izlenimlerini anlatt mektuplar serisi de dikkat ekicidir.
ok yetersizlikler, tutarszlklar ve gaddarlklar vard. ou kez eletirilse de kendine ar gveni olan Katerinann tarihiler baarlarnn kalcl ynnde hemfikirdirler. Kendinden nce balayan Rusyay byk bir g olarak ilerletmek, lkeyi geniletmek, idareyi modernletirmek, eitim ve sanat desteklemek gibi pek ok eilimi devam ettirdi. Daha fazla sosyal inisiyatif ve yerel ykmll tevik ederek milli tartma ve mzakere fikrini dnebilir yaparak, yeni meruluk ve adalet kavramlarn tantarak ynetenler ve ynetilenler arasnda yeni bir iliki vaadini besledi ve lkeyi XIX. Yzyla hazrlad. Aydnlanma dncesi Montesquieden Beccaria ya da Voltaire ve Diderotya Hume ya da Rousseauya kadar olduka geni bir alana yaylyordu. Katerina bu dncelerden kendi sentezini oluturmutu. Baz filozoflarla uzun sren yazmalar yapt. Bunlar arasnda yeni uygarlk taycs sayd Rusyaya ilgi duyan Voltaire, Grimm ve Diderot da bulunuyordu. Katerina yaamnn en kritik annda ktphanesini satn alarak Diderotyu mali adan kurtarm sonra da bu ktphaneyi kendisine geri vererek onu burann maal mdr yapmt. Diderot uzun bir tereddtten sonra 1773-1774de Rusyaya gitti. Bylece Katerinann karlkl olarak konuma frsat bulduu filozoflardan biri oldu. Aralarndaki grmelerde her tr toplumsal konu ele alnd. Ancak filozof kendi aydnlanmac gzlemlerinin her trde pratik politikaya karlk verebilecei konusunda arieyi ikna edemedi. Aydnlanma Rusyada eitim faaliyetlerini de kapsamaktayd. Katerina lkenin eitim dzeyini ve olanaklarn byk lde gelitirmidi. Petronun Bilimler Akademisinden sonra Elizabethin Sanatlar Akademisi ve Moskova niversitesi devreye girmiti. Sonunda Rusya ilk byk ada bilim adamn Mihail Lomonosovu (1711-1765) yetitirdi. Onun tarafndan tevik edilen ilk Rus yksek eitim kurumu bir btn olarak lke tarihinde en nemlisi dier niversiteler iin de bir model oldu. Dorudan Senatoya sorumlu olan ve belli bir otonomiye sahip olan niversite hukuk, tp ve felsefe blmlerine sahipti. Katerina dneminde eitime ilikin ada bir anlay, kadnlarn eitimi de aralarnda olmak zere ileriye dnk baz deneyimler getirdi. Dnemin en nemli kadn aydnlarndan olan Dakova 1782de Bilimler Akademisinin bana atand ve bir yl sonra yeni kurulan Edebiyat Akademisinin de bakan oldu. Eitim ayn zamanda kitap yayn ile de canlanma gstermekte ve ciddi bir kamuoyu oluturmaktayd. Katerina bu dneme nclk yapm, mizah yaynlarn tevik etmiti. Katerina dnemi ilerledike ada Rus edebiyatnn ve kamuoyunun kurucular da ortaya kamaya balad. Oyun yazar Denis Fonvizin (1745-1792), yazar Fyodor Emin (1735-1770), politika yazar ve yaync Nikolay Novikov (1744-1818) ayn zamanda Rusyann ilk tarihisi ve ilk romantik ozanlarndan, yazar Nikolay Karamzin (1766-1826) ve en yaygn bilinen Aleksandr Radiev (1749-1802) bunlar arasndayd. Radievin St. Petersburgdan Moskovaya Seyahat adl eseri dsel bir yolculukta yazarn krsal yaamdan hareketle gzlemlerini, ayrntlar ve genel anlamda klelie ilikin hznl bir tabloyu iermektedir. Yaklam Rousseau tarznda dorudan yreklere hitab amalar. Radievin yolculuu halkn dehasn temsil eden Lomonosova ynelik kran duygular ve bir zgrlk vgs ile sona erer. Kitap, II. Katerinay kzdrd, yazarn kim olduu ortaya kartldktan sonra Radiev tutuklanarak vatana ihanetten lm cezasna arptrld ancak cezas daha sonra Sibiryaya srgne evrildi. Aradan 5 yl getikten sonra Pavel dneminde srgnden dnen Radiev bir takm ideolojik nedenler sonucunda intihar etti.
115
Katerinann yoluna kan aydnlardan bir dieri de Novikovdu. 1792de tutuklanan Novikov ile ilgili problem onun farmasonlukla olan ilikileriydi. Dahas onun ilikili olduu loca byk lde Prusyadan denetlenen ve tahtn varisi Pavele ilgi duyan Pembe Ha koluydu. XVIII. Yzyln sonlarnda Farmasonluk ve eitli marjinal dini akmlarn Rusyadaki yaylmas Katerina tarafndan ho karlanmyordu. Katerina dnemi aydn hareketine ynelik salt olumsuzluklar iermez. 1770li yllarn ortalarndan balayan bar bir 10 yl, sanatn her alannda ei grlmemi bir gelimeye tanklk eder. Bu nedenle ayn dnem Rusyann kltr alannda serpilip gelimesinden en nemli dnemlerden bir olarak ne kar. Saray elenceleri, sarayn parklar ve saray tiyatrosu herkese cretsiz akt. Potemkinin himayesinde mzik de geliir. Galuppiden Paiselloya kadar bir takm besteciler bu dnemde Rusyada adn duyurur. Katerinann grsel kabiliyeti ok glyd. St. Petersburgtaki byk Hermitaj koleksiyonunun ana blmn oluturan tablolar Katerina bizzat derlemiti. Rusya bu dnemde Avrupadakilerle oranlanabilecek belli bal portre ressam yetitirdi. Dimitriy Levitskiy, F. Rokotov ve V. Borovikovsky. Dnemin grsel ifadeleri binalard. Rastrelli ve onun ekolnn Petersbug Baroku 1760n balarnda olduka ani bir biimde sona erdi. Katerina Rusyas uluslararas neoklasik tarzn olaanst lde net, orantsal ve dzenli bir eidini gelitirdi. Ancak bu dneme ait en deerli mimari kazanm ou kez tanmland gibi dnyann en tutarl tarzda neoklasik ehirlerinden biri olan St. Petersburgtur. II. Katerina bu ehre estetik bir zen gstermitir. Byk Petronun atl heykeli Diderotun Katerinaya tavsiye ettii J. E. Falconetin denetiminde 16 ylda tamamlanmtr. Pukinin yk-iirinden hareketle Bronz Atl adyla bilinen heykel budur.
C. B. Rastrelli (1700-1776), talyan gmeni bir ta oyma ustas Kont C. Bortolomeo Rasterelli St. Petersburg ehri ve civaryla, Courlandda ise Bhren iin alt. Elizabeth dneminde etkisi her yere yayld. Tsarskoye Selodaki Byk Saray, Klk Sarayla birlikte Rasterellinin ba eserlerindendir. Petersburg Baroku: Batnn Rusya zerindeki kltrel etkisi, Rusyann mahalli geleneklerinin gc lkedeki barok yaplarda grlmektedir. 1680lerden 1760lara uzanan yzyldan daha ksa bir dnem Rus mimarisinin en karakteristik tarznn geliimine tanklk etti. Mimaride barok birbirinden ayrld. Bunlarn ortak noktas ok renkli bir dekoratiflie ynelme abasdr. Bu zellik pastel tonlarda duvarlar, beyaz renk araclyla ne karlan ayrntlar, pencereler ve atlarda grlr. Bu dneme Rastrelli damgasn vurmutur.
Pavel (1796-1801)
Uzun ve gerilimli bir bekleme dneminden sonra 1796da Pavel tahta ktnda onun hkmdarlnn annesininkinden farkl olaca akt. Katerina saltanat srasnda Paveli iktidardan uzak tutmutu. Buna karlk o annesine, gzdelerine, danmanlarna ve onun temsil ettii her eye tepkiliydi. Radiev, Novikov gibi srgndeki muhalifleri serbest brakt. Pavel, II. Katerinann gvendii ve lke ynetimine ortak ettii toprak sahiplerine gvenmiyordu. Kyller tarafndan destekleniyordu. Buna ramen kleliin koullarnn iyiletirilmesi konusunda yapt en ileri alma, toprak sahibine haftann gn hizmet ykmll ile ileyen kle iiliine snrlama getiren bir kanun kartmasyd. Bu Rus imparatorluk hukuk mevzuatnda klelie snrlama getiren ilk ciddi teebbs oldu. II. Katerina zamannda soylulara tannan ayrcalklar askya alnd. yi eitim alm ve kltrl bir insand; iyi bir topluma ilikin kendi z modelini gelitirmiti. Ancak kaprisli ve sinirli yaps sebebiyle kendi gr evresinde olumlu ne varsa bunlar srekli ykmay tercih etti. Pavel devri en kalc izini d politikada ve savata verdi. D politikaya egemen olan, Fransz htilali sonrasna zg havayd. Rus nfuzunu Akdenizin dou kesimine tamay arzularken bunu savala deil, Osmanl Devleti ile ibirliinde yapmak istiyordu. 1798de Rusya ve Osmanl Devleti, Fransaya kar ngiltere, Avusturya ve Napoli Krall tarafndan oluturulan koalisyona katldlar. Koalisyonun amac svire, Kuzey talya ve yon Adalarn egemenlii altna alan Fransann yaylma politikasna kar bir direnme merkezi yaratmakt.
116
Rusya Tarihi
General Suvarovun emrindeki Rus ordular talyada kesin bir baar kazanan bir askeri harekat gerekletirdiler ve sonrasnda Alpleri atlar. Donanma da adalar ele geirdi. Bylece XIX. Yzylda Rusya, Adriyatik Denizinden Kuzey Amerikann bat kylarna kadar uzanan bir imparatorluk haline geldi. Rusya, Akdenizde bymeye devam ediyordu ve Pavel, Malta Adasnn sahibi St. Jean ovalyelerinin hamisi durumuna geldi. Pavel 1800de bulunduu konumu deitirdi ve Rusyadaki tm ngiliz rnlerine amborgo uygulad. Daha sonra Don Kazaklarna Hindistan fethetmelerini emretti. Kazaklarn hibir n hazrlk yapmadan harekete gemeleri istenmiti (erzak ve mhimmattan yoksundular) . Kazaklar, Pavele ynelik suikastten sonra derhal geri arldlar. Saray evresindeki honutsuz ve korkmu aristokratlar 1799dan beri Pavelin tahttan indirilmesini planlyorlard. 1801de bir saray darbesiyle tahttan indirildi ve ldrld. Bu komploda subay ve brokratlarn lideri St. Petrersburg Valisi Kont Petro Pahlen idi. Yeni ar Pavelin olu ve varisi Aleksandr idi. Aleksandr babasn tahttan indirenlerle ibirlii yapmt. Fakat byle bir cinayetin neresinde bulunduu hala netlik kazanamamtr.
XIX. YZYILIN BRNC YARISINDA RUSYA I. Aleksandr (1801-1825)

12 Mart 1801de Rusyada bir saray darbesi yaand. I. Pavel ldrld ve tahta olu I. Aleksandr kt. I. Aleksandr ilan ettii manifesto ile lkeyi bykannesi II. Katerinann koyduu kurallara esasen idare edeceini bildirdi. O, ncelikli olarak Pavel tarafndan zadeganlarn lavedilmi haklarn iade etti (ordudan kovulanlarn geri alnmas, cezaya maruz kalan 12 bin memur ve askerin cezalarnn affedilmesi vb.). I. Aleksandr, II. Katerina devrinin kanunlarn tekrar uygulamakla birlikte bir takm liberal deiikliklerin yaplmas gerektiini de kavramaktayd. zellikle Fransz htilalinin tesirinin Rusyaya yaylmasn engellemek amacyla baz reformlarn hayata geirilmesine karar verdi. Liberal dvoryan genlerden V. P. Koubeyi, A. A. artoryskiyi, P. A. Straganovu ve N. N. Novosiltsevi yanna alarak 1801de Gizli Komite kurdu. Komitede Rusyada liberal deiiklikler hakknda mzakereler yapld. Bu komitenin yeleri yksek dzeyli memurlardan oluuyordu. Gizli Komite 1803e kadar faaliyetlerine devam etti. Napolyon Fransas ile yaplan sava I. Aleksandr dneminin tarihsel perspektifini kapsamaktadr. Aleksandrn lkeye ynelik almalar ve hakimiyetinin ilk yllarnda yaplmas gerekenleri saptamak zere planl hareketlere girimesi bunun sonucuydu. Bu konuda kendisine reforma yatkn dostlarndan oluan bir komite yardmc oluyordu. Ancak derinliine yaplmayan almalar belirli bir dzeyde snrl kald ve sadece problemli konularda baz nlemler alnd. Yaygn olmamakla birlikte klelerin toprak sahipleri tarafndan zgr braklabilmelerinin artlar kolaylatrld.
Rusyann Avrupa Siyaseti ve 1812 Sava

XIX. Yzyln balarnda Avrupa lkelerinin d siyasetleri esasen Fransaya kar bir mcadeleden ibaretti. 1804de Napolyon kendini mparator ilan ettikten sonra
117
Mihail llarionovi Goleniev Kutusov (17451813), Rus ordular bakumandan. 1812de Rusya-Fransa Savanda Franszlar geri pskrten Rus Mareal. 1745te St. Petersburgta dodu. 17591760da Rus ordusuna katd. 1764-1769 yllar arasnda Polonyada grev ald. 1770-1774de Osmanl Devletine kar savat. 1787de Krmn idareciliine getirildi. 17871792de Osmanl-Rus Savanda yararllklar gsterdi ve Rusyann toprak kazanmlarn arttrd.
yaplan savalar ona kar koalisyonlarn kurulmas ile sonuland. Rusya bu koalisyonlarn en faal lkesi konumuna geti. 1804de Petersburgda Rusya ile ngiltere arasnda bir ittifak antlamas imzaland. Ama Napolyonun igal ettii talya, Kuzey Almanya, Hollanda, svire topraklarn kurtarmak ve Fransay 1792de snrlarna geri dndrmekti. Anti Napolyon koalisyonuna Avusturya, sve ve Osmanl Devleti katld. Koalisyonun Fransaya kar sava 1805de balad. Corafi konumuna gre savaa katlamayan ngiltere mali kaynaklarn temin edilmesini salyordu. Avrupada askeri harekatlar mttefikler iin baarszlkla sonuland. 1805 Ekim aynda Napolyon, Avusturya ordusunu malup etti. Bundan sonra Avusturya ve Rusya ordularnn komutan tayin edilen Mihail llarionovi Goleniev Kutusov (1745-1813), Franszlarn 150 bin kiilik ordusuna kar verdii emirle toplam 35 bin kiilik ordusunu Tuna Nehrinin sol sahiline geri ekti. Ayn zamanda Napolyonun bar antlamas iin Avusturya mparatoruna gnderdii mektup da Kutusovun eline gemiti.
Resim 4.3 Borodino Sava ve General Kutusov Kaynak: Sovremennaya entsiklopediye velikiye polkovodts i flotovodtsi, Moskva: Mir enstsiklopediy avanta+astrel 2007
30 Ekim 1805de Kutusov bir Fransz birliini malup ederek Viyanaya saldrd. Napolyonun esas kuvvetlerinden uzaklamaya alan Kutusov, Franszlar durdurmak iin Pyotr Bagration (1765-1812)un komutasnda 6 bin kiilik orduyu ona kar gnderdi. 4 Kasm 1805de Fransz ilerleyii durduruldu. Bu sava Napolyona Olmouts yaknlarnda esas kuvvetleriyle birleme imkan salad. Birleik Rus-Avusturya ordusu ile Napolyon arasndaki sava 20 Kasm 1805 de Moraviyada, Austerlitz yaknlarnda meydana geldi. Mttefikler baarsz olunca Kutusov, I. Aleksandr tarafndan ordudan uzaklatrld. Aralk 1805de Avusturya ile Fransa arasnda Presburf Bar imzalannca buna cevap olarak Haziran 1806 da da Prusya-Rusya Antlamas imzaland. Eyll 1806da Napolyona kar ngiltere, Rusya, Prusya ve sveten ibaret yeni bir ittifak kuruldu. nce askeri harekatlara Prusya balad. Fakat Ekim 1806da yen ve Auertadt Savalarnda Napolyon Prusya ordusunu malup etti ve Kasm aynda Berline girdi. Burada Britanya adalarnn kuatlmas hakknda bir kararname ilan etti ve kendine bal lkelere ngiltere ile ticaret ilikilerini yasaklad. Prusyann malubiyetinden sonra Rusya, Napolyona kar savana tek bana devam etti. 26-27 Ocak 1807de Eylau, 2 Haziranda da Friedland Savalarndan sonra Ruslar, Neman Nehrine doru ekildiler. zellikle burada Neman Nehri sahilinde Tilsit ehrinde I. Aleksandr ile Napolyon arasnda bir grme meydana geldi ve 25 Haziranda taraflar Tilsit Barn imzalad. Prusya topraklarnn azalmasna ramen Aleksandrn talebi ile Napolyon onun bamszln korudu. Belostok Rusyaya geti. Tilsit Barnn yansra ayn
Pyotr vanovi Bagration (1765-1812), Nopolyon Savalarnda n kazand. Borodino arpmasnda Rus kuvvetlerinin sol kanadna komuta ederken 1812de yaraland ve ld. II. Dnya Savanda Alman Merkez Ordular Grubu ve Belorusyadaki Alman kuvvetlerine kar yaplan Sovyet harekatna Bagration Harekat dendi.
118
Rusya Tarihi
gn Rusya ile Fransa arasnda gizli bir saldr ve savunma antlamas da imzaland. Fransa, Rusya ile Osmanl Devleri arasnda Rusya ise Fransa ve ngiltere arasnda aracl zerlerine aldlar. Eer ngiltere Fransann teklif ettii bar kabul etmezse o zaman Rusya ngiltere ile diplomatik ilikilerini kesmeli ve kta ambargosuna katlmalyd. Tilsit Antlamas Rusya ekonomisini olumsuz etkiledi. nk ngiltere Rusyann esas ticaret orta idi. Tilsit grmeleri srasnda Napolyon ve I. Aleksandr Avrupann parsellenmesi konusunda anlatlar. Aleksandr, Napolyonun Bat Avrupada, Napolyon ise Aleksandrn Dou Avrupada faaliyet zgrln tand. Napolyon 1808de Aleksandr ngilterenin mttefiki sve ile savaa celp etti. Sava, ubat 1808de balad. ubat-Mart aylarnda Finlandiyann gneyindeki ehir ve kaleler ele geirildi ve 1808in sonlarnda sve ordusu Finlandiya topraklarndan tamamen kartld. 5 Eyll 1809da Fridrixskamda Rusya ve sve arasnda bar antlamas imzaland. Antlamaya gre Finlandiya ve Aland Adalar Rusyaya geti. Fransa ile Rusya arasndaki ilikiler gittike gerginlemeye balad. Durumu mzakere etmek iin 1808de Erfurtta I. Aleksandr ile Napolyon arasnda tekrar grmeler balad. Tilsit artlar yeniden tastiklendi. mzalanan zel bir szleme taraflarn birbirinin ilerine karmamay, Fransann Avusturya ile savamas halinde Rusyann Fransa tarafnda yer almasn dikkate alyordu. Fakat 1809un balarnda Fransa-Avusturya sava baladnda Rusya resmen Avusturyaya sava ilan etse de Rus ordularna askeri harekatlarda itirak edilmemesi hakknda gizli bir emir verilmiti. Bu Fransa-Rusya arasndaki anlamazln mevcudiyetini bir kez daha gstermekteydi. Tilsiti izleyen be yllk sre dikkatin yeniden yurtiine ynelmesini salad. Eitim alannda izledii uzak grl siyaset II. Katerinann yolu idi. Ancak bu yllarn esas nemli zellii Rusyaya bir anayasa kazandrlmas yolunda kapsaml ve tutarl ilk admn atlmasyd. Rusyann siyasi hayatnda 1807de siyaset sahnesine kan M.M. Speranskiy nemli rol oynamt. 1803de i ileri bakanlnn mdr, 1808de ise kanunlar hazrlamak iin kurulan komisyonun yesi ve Adalet Bakannn muavini olmutu. 1808de I. Aleksandr, Mihail Speranskiyye (1772-1839) devlet reformlar plann hazrlama grevini verdi. Plan, 1809da hazrland. Mtevaz bir memur ailesinden gelen Speranskiy sk bir monaristti ancak yasann stnlne ve toplumun ynetime katlmasa da ayn ekilde taraftard. Speranskiy, ihtilali engellemek iin kkl deiikliklerin yaplmas gereini vurgulayarak devleti burjuva kurallar esasnda kurmay, ayn zamanda monariyi ve snf yapsn korumay teklif etti. Bu plana gre, halk gruba ayrlyordu: lki btn vatanda ve siyasi haklara sahip olan dvoryanlar, dieri ancak vatanda haklar olan orta tabaka ve son olarak da hibir vatanda ve siyasi haklar olmayan iiler. Mihail Speranskiy idarenin yasama, yrtme ve mahkeme idarelerine blnmesini teklif etti. Mahkeme idareleri bamsz, icra hakimiyeti ise yasama karsnda sorumlu olmalyd. Drt aamal yasama idaresi Devlet Dumas, eyalet Dumalar, daire Dumalar ve nahiye Dumalarndan ibaret olmalyd. Yksek icra organ bakanlk, dier yerlerde ise eyalet, daire ve nahiye idareleri idi. Senato yksek mahkeme organ idi, eyalet ve daire mahkemeleri de ona balyd. Devlet Dumas, arn yannda temsili bir organd. ar istedii zaman onu kapatabilir ve yeni seimler yapabilirdi. I. Aleksandr, Speranskiynin plann mspet karlasa da yksek dzeyli memurlarn direnmesi sebebiyle bunu kabul etmedi. Bu plann hayata geirilmi tek hkm 1810da Devlet urasnn kurulmas oldu. arn yannda kanunlar hazrlayan ve mzakere eden bu ura genel toplantdan ve drt blmden ibaretti. urann faaliyetlerini
119
tekil etmek iin Speranskynin ynetiminde Devlet Defterhanesi oluturuldu. Btn bakanlar ve arn tayin ettii st dzey memurlar bu uaraya dahildi. Kanunlar sadece ar tarafndan onaylandktan sonra geerli idi. Btn bu planlarn yansra Speranskiynin 1809da saray rtbeleri, rtbe snavlar vb. kanunlar dvoryanlarn memnuniyetsizliine ve Speranskiynin srgn edilmesine sebep oldu. I. Aleksandr, dvoryan basks altnda 1815den itibaren reformlara son verdi. 1816da askeri yaplar kurulmaya baland. lk askeri yap 1810da Mogilov eyaletinde kuruldu. 1812de bu alay, savaa gittikten sonra almalara ara verildi. 1857de askeri yaplar kaldrld. Mart 1812de Napolyon Rusyaya kar sava hazrlklarn sona erdirdi. 12 Haziran 1812de 678 bin kiilik Fransz ordusu Rusyaya saldrd. Fransz ordusunun nl generallerinin komutas altndaki Napolyon ordusu Ruslara galip gelmeyi planlamaktayd. Buna izin vermemek adna Rusya ordusunu Barklay de Tolly, Bagration ve Tormosovun komutasnda blme ayrd ve savunma savalar yaparak geri ekildi. Napolyon geri ekilen Rus ordularnn birlemesine imkan vermeyerek onlar ayr ayr yok etmek istese de bunu baaramad. 22 Temmuzda Mihail Barclay de Tolly ve Pyotr Bagrationun ordular Smolenskde birletiler. zellikle burada Franszlarla Ruslar arasnda ilk sava meydana geldi. Smolenski ele geirmesine ramen kayplara uram Napolyon I. Aleksandra bar teklif etti fakat olumlu bir cevap alamad. 8 Austosda Aleksandr, Kutusovu Ba Komutan tayin etti. Kutusov, Moskova istikametinde hareket eden Franszlara ciddi kayplar verdirmeyi amalayarak sava yeri olarak Moskova yaknndaki Borodinoyu seti. Borodino Sava 26 Austos 1812de balad. Ruslar geri ekilmesine ramen Napolyon da esas amac olan Rus ordusunu ortadan kaldrmay baaramad. 1 Eyllde Moskova yaknlarndaki Fili kynde Kutusov orduyu korumak adna Moskovay savasz teslim etmeye karar verdi. 2 Eyllde Napolyon Moskovaya girdi. Franszlarn yama ve talanla megul olmas, ehirde meydana gelen yangnlar Ruslarn kk apl hamleleri Fransz ordusunun sava kabiliyetine menfi tesir etti. Moskovada Franszlar 30 bin kayp verdiler. 7 Ekimde Tarutinoda malup olan Franszlar Moskovay terk etmeye baladlar. 12 Ekimde Napolyonun Maloyaroslavetsdaki malubiyetinden sonra askeri stnlk Ruslarn eline geti. Bundan sonra Franszlar geri ekilmeye baladlar. 22 Ekimde Vyazma altnda 14-16 Kasmda Berezina Nehrini geerken Franszlar ar kayplara uradlar. 23 Kasmda Napolyon komutanl devrederek Parise dnd. 25 Aralk 1812de I. Aleksandrn manifestosu ilan edildi. Askeri harekatlar artk Rusya snrlarnn dnda yaplyordu. ubat 1813de imzalanan Rusya-Prusya ittifakna daha sonra Avusturya da katld. Mttefikler 4-7 Ekimde Napolyonu Drezdende malup ettiler ve onu izleyerek 18 Martta Parise girdiler. Fransa ile Rusya, Avusturya, Prusya ve ngiltere arasnda imzalanan Paris Antlamasna gre Fransa 1793deki snrlarna geri dndrld. Burbonlarn hakimiyeti tekrar saland. Napolyon, Elbe Adasna srgn edildi. Mart 1815de srgnden kaan Napolyon 100 gn hakimiyette kald, fakat Waterloo Savanda mttefiklere yenilerek St. Ellen Adasna srld. Napolyon savalar sonucunda Avrupada meydana gelen toprak deiiklikleri Haziran 1815de imzalanan Viyana Kongresinin kapan metninde ortaya kondu. Polonyann Poznan ve Torn vilayetleri Prusyaya, Galiya Avusturyaya, Varova dahil olmak zere Polonyann birok blm Rusyaya verildi. Krakov bamsz cumhuriyet ilan edildi. Viyana Kongresinde Avrupada mevcut snrlar ve devlet yapsn korumak iin Rusya, Avusturya ve Prusya Kutsal ittifak kurdular. ttifakn yeleri monari rejimlerine kar meydana gelebilecek isyanlarn bastrlmas
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
Rusya Tarihi SIRA SZDE
SIRA SZDE 120
AMALARIMIZ
sorumluluunu stlendiler. ttifak yeleri arasndaki ayrlklar ve 1830da Fransa ve AMALARIMIZ Belikadaki hareketin baars Kutsal ttifakn dalmasna sebep oldu. Kirchner, WK (1991), T A P Russian History, 7th Edition, New York :Harper Perennial, s. 132136; Riasanovsky, N.V-Steinberg. M. D (2011), Rusya Tarihi. Balangtan Gnmze..., ev. Figen Dereli, stanbul: nklap Kitabevi. Napolyon 1812 SIRARusya SZDEseferinin sonular nelerdir?
T E R NN EL M 1826da N ET Aleksandr D Taganrogda hummadan 48 yanda ld. lm hakknda lkede eitli sylentiler dolat. Aleksandrn hi ocuu yoktu ve Pavelin koyduu yasalara gre S tahta O R U Aleksandrn kardei Konstantinin gemesi gerekiyordu. Ancak Polonyada oturan Konstantin daha nce taht zerindeki haklarn braktn aklamt. Aleksandr bu durumda taht zerindeki haklarn en kk karde NikoDKKAT laya kalmas gerektiini onaylam ve bunu gizlemiti. 26 Aralk Nikolann tahta gei tarihi olarak belirlendi. Btn bu gelimeler halk harekete geirirken kat bir SIRA SZDE eilim gsteren Nikolann ar olmas ihtimaline kar da tepkiler artmaya balad. Bu harekete girienlerden biri daha sonra Dekabristler (Aralklar) olarak adlandrlacak olan bir gruptu.
K T A P
TELEVZYON SIRA SZDE
TELEVZYON
TE R NN EE L TM DN S O R U
Dekabrist syan
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Resim 4.4
KNikolaya T A P bal
Dekabristler ve I.
K T A P
kuvvetlerin St. Petersburg Senato Meydannda T Etoplanmas. LEVZYON Kaynak: Milner, R.G- Dejevskiy, N, ve (1993), N T E R N E Rusya T Sovyetler Birlii Tarihi, letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, VIII. Cilt, ev. Metin ulhaolu, stanbul: letiim Yaynlar
TELEVZYON
NTERNET
Dekabristler, Rusyada burjuva kanunlarna dayanan devlet iin mcadele eden gen subaylard. Dekabristlerin ilk tekilat 1816da St. Petersburgda Muravyev kardeler, Trubetskoy, Yakuin, Pavel Pestel tarafndan oluturulan Kurtulu tekilat idi. 1817de Vatann Gerek ve Sadk ocuklar Cemiyeti kuruldu. Cemiyet anayasal monarinin kurulmas, kleliin ortadan kaldrlmasn talep ediyordu. 1818de Moskovada Saadet ttifak kuruldu. 1821de Ukraynada Gney ttifak, Petersburgda Kuzey ttifak meydana geldi. Gney ittifaknn programnda Pestelin hazrlad Rus Pravdas hakimdi. Bu belgeye gre, Rusya cumhuriyet ilan ediliyor, kyller ahsen ve toprakla azat ediliyor, snf yaps kaldrlyor, halka zgrlk-
121
ler verilerek herkes iin eit mahkeme sistemi kuruluyordu. Kuzey ittifaknn program ise Murovyevin Anayasas idi. Bu belgeye gre, Rusyada mutlakiyet ve snf yaps ortadan kaldrlmalyd. Klelik lav edilmeli, her kylye 2 desyatin toprak verilmeliydi. Seimler, emlak saym esasnda yaplmal, Rusya federal devlet yapsna sahip olmal yksek yasama organ olarak 2 daireli halk meclisi toplanmal, askere alma sistemi genel askeri hizmetle karlanmalyd. 1824de Kuzey ve Gney Cemiyetleri klara birlikte hazrlanlmasn kabul ettiler. lk hareket 1826 ylnn yaznda planlanm olsa da 19 Kasm 1825de I. Aleksandrn ani lm bu hareketlerin nn at. Yeni ar I. Nikolann yemin etme treni 14 Aralk olarak belirlenince Dekabristler de bu tarihte harekete gemeye karar verdiler.14 Aralkta Senato meydanna kan Dekabristler Rus Halkna Manifestoyu kabul ettiler. Manifestoda program hkmleri yer almaktayd. Buna ramen isyan kartmak mmkn olmad ve onlar yemin etme trenini engelleyemediler. Dekabristler baarsz oldular, 579 kii mahkemeye celp edildi. Pestel, Kohovski, Murovyev, Apostol, Rleyev, Bestujev Rumin de idam edildi.
I. Nikola (1825-1855)
30 yanda tahta geen I. Nikola 30 yl tahta kald. Nikolann hakimiyeti gericilik, duraklama ve bask dnemi olarak adlandrlmaktadr. Nikola bir askerdi ve kendi ordusunun balca mimarlar arasndayd. Hayatn lkeye ynelik btn tehditlere kar durmaya adamt. lk olarak polisleri glendirdi. Siyaseti kat bir disiplin olarak alglayan bak asna sahipti. Askeri konulardaki bilgisi dnda idari konularda birikime sahip deidi. Ancak buna ramen devletin tm kurumlarn denetleyerek, liberalleri rahatsz ediyordu. Anayasa reform paketi ile ilgili almalar durdurmutu. I. Nikolann hkmdarlk dneminin balangcn ve sonunu Osmanl Devletine kar savalar oluturmaktadr. Bu savalarn ilki Rusya asndan baarldr. kincisi ise baarszlkla sonulanmtr. Ancak Franszlar ve ngilizler Osmanllardan yana savaa katldktan sonra 1820li yllarn savalar Aleksandrn izlemi olduu politikalarn bir devam olarak sonunda Yunanistana gvence altna alnm bir bamszlk, dier Hristiyan Balkan lkelerine de zerklik getirdi. 1848-1849da Avusturyaya Macar milli hareketinin bastrlmasnda yardm etti. Bu arada III. Napolyonun baa gemesi Fransa ile bir atmay kanlmaz hale getirdi. Bu gerilimin sonucu Krm Sava oldu. politikada Nikolann dzeni koruma abalar olumlu ve olumsuz pek ok sonucu beraberinde getirdi. 1812de srgne gnderilen Speranskiynin Aleksandr dneminin ikinci yarsnda eyaletlerde mlki hizmetlerde bulunmasna izin verildi. 1821-1822de Sibirya Genel Valilii yapan Speranskiynin daha sonra Petersburga dnmesine msaade edildi. I. Nikola onun sadakatini lmek zere Dekabristler davasna onu yarg olarak atad. Birka yllk youn abalarn sonucunda Speranskiy 1649dan bu yana kartlan btn Rus kanunlarnn derlenmesi iini tamamlad. ar I. Nikolann ta giyme trenine kadar olan dnemi kapsayan 42 ciltlik eseri Rus Yasalar Koleksiyonu yaynland. Bu alma sayesinde 1832de dzenli bir arlk Rusyas Kanun Klliyat derlendi. Bylece II. Katerina ve I. Aleksandr dnemlerinde sistematik biimde derlenememi olan kanunlar I. Nikola zamannda baar ile topland. Dzensiz devlet maliyesi iyiletirildi. Ekonomi gelimeye balad. Tahl ihracat zellikle ngiliz Buday Tahl Yasalarnn kaldrlmasndan sonra nem kazand. Devlete ait topraklarda alan kyllerin durumu dzeltildi.
122
Rusya Tarihi
zerinde altklar topraklar iin kendilerine mlkiyet hakk tanndnda kyller fiilen zgrlemi oluyorlard. Klelie dokunulmad. Ama bu sistemin bir ekilde ortadan kaldrlacan dnen toprak sahipleri 1850 ve 1860larda yarm milyonu aan kleyi topraktan ayrarak i hizmetlere aktarmlard. Bylece topraklar zerinde ileride doacak bir paylamn sonularn da en aza indirmeyi umuyorlard. I. Nikolann toplumsal disipline olan ilgisi lke ynetiminin aralar olarak devletin organlarn deil, kendi gvendii yardmclarnn oluturduu gayri resmi komiteleri tercih ediyordu. arn zel mahkemesi veya kiisel yaz ileri de gerek yetkileri gerekse insan says asndan giderek byd ve 6 ube daha kuruldu. I. Aleksandr devrinde mevcut olan yaz ileri birinci ubeyi tekil ediyordu. kinci ube kanunlarn sistemletirilmesi, nc ube siyasi polis, drdnc ube eitim, beinci ube kyl reformlarnn hazrlanmas, altnc geici ube ise Gney Kafkasyann idaresi ile megul oluyordu. Bu ubeler arasnda General A. H. Bencendorffun komuta ettii ve daha ok gizli polis grevini yerine getiren nc ube daha faaldi ve normal polis tekilat ile rekabet halinde bulunuyordu. 1826da kabul edilen yeni sansr nizamnamesi kurallar daha da sertletirdi. 1837den itibaren Rusyada sansr tekrar uygulanmaya baland. 1827de kle kyllerin niversitelere girmelerini yasaklayan bir kanun kartld. 1835de kabul edilen niversite nizamnamesi niversitelerin zerkliini bir hayli kstlad. 1832de dvoryanlarn arasna dahil olmay snrlayan bir kanun ilan edildi. Dvoryan ad almaya iddial olan burjuva temsilcileri iin fahri vatandalar snf tesis edildi. 1842deki kyllerin grevleri hakkndaki kanun toprak sahiplerinin topraklarnn dokunulmazln ilan etti. Bu kanuna gre kyl toprak sahibinin rzasyla bir toprak paras alabilirdi, fakat 1803deki zgr tahlclar hakknda kartlan kanunun aksine toprak mlkiyete deil, kullanma verildi.
P. D. Kiselyovun Reformlar
1837-1841 yllarnda P. D. Kiselyov tarafndan devlet kyllerinin reformu hayata geirildi. Bu reformlara esasen devlet kyleri, Maliye Bakanlnn emrinden alnarak 1837de kurulan Devlet Emlak Bakanlnn idaresine verildi. P. D. Kiselyov bu bakanln idarecisi idi. Reform baz maliye ve idari tedbirleri de iermekteydi. Kyn idare edilebilmesi iin devlet, eyaletlerde hazine meclisleri, kazalarda hazine daireleri kurdu. Burada nahiye ve ky idaresi tatbik edilmeye baland. Geliri dikkate alnarak topraa ve tarm d retime getirilen mkellefiyetlerin listesi belirlendi. Kyllerin toprakla temin edilmesi bir dereceye kadar kurallara baland. Bu esasen az toprakllarn yeni topraklara g ettirilmesi hesabna uyguland. Bat eyaletlerinde devlet kyllerinin kiraya verilmesi lav edildi. Reform, devlet kynde mektepler, hastaneler, veterinerlik yaplarnn kurulmasn dikkate almaktayd.
Rusyann Yakn Dou Siyaseti

XIX. Yzyln 20li yllarnda yeniden byyen Dou meselesinden Rusya Balkanlarda durumunu salamlatrmak iin istifade etmeye almaktayd. 1821de Yunanistanda Rus hizmetinde olan Knez Aleksandr pslantinin bakanlnda Osmanl Devletine kar bir isyan meydana geldi. Balkanlarda Rusyann hamilii altnda Yunan devletinin kurulmasnda ilgili olmasna ramen Kutsal ttifakn dalmasna ihtiyatla yaklaan I. Aleksandr Yunan isyann mdafaa etmedi. Fakat I. Nikola Yunanllar aka savunmak ve Dou meselesine tek bana son vermeyi istedi. Bu Avusturya ve ngilterenin huzursuzluuna sebep oldu. 1826da Osmanl Devletine
123
kar siyaseti mzakere etmek iin ngiltere, temsilcisi Wellingtonu Petersburga gnderdi. Yunan meselesinde ngiltere ile ibirliini kabul eden I. Nikola, Wellingtonun kararszlndan istifade ederek 4 Nisan 1826da imzalanan Petersburg protokollerine, gerektiinde ona Osmanl Devletine kar kma hakkn veren maddeyi dahil ettirdi. Wellingtonun baarszln ortadan kaldrmak iin ngiltere, Rusyann ran ile savamasn planlyordu (1826-1828 Rus-ran savalar) 1826da Rusya, Osmanl Devleti ile Tuna knezleri ve Srbistan zerinde himayeyi kanunlatran Akkerman Antlamasn imzalad. Rusyann tek bana hareket etmesine imkan salamamak amacyla ngiltere ve Fransa da Yunan isyanclarn mdafaa etmeye balad ve Trk ordusunun Yunanistana gnderilmesini engellemek iin Yunan sahilleri korumaya alnd. 26 Ekim 1827de Navarin Deniz Savanda Osmanl donanmas malup oldu. 1828de Rus-Trk Sava balad. Sava 1829da Edirne Antlamas ile sonuland. Bara gre, Tuna mansbndaki adalar, Anapadan Batuma kadar Karadeniz sahilleri Rusyaya geti. Osmanl Devleti 33 milyon Ruble tazminat dedi. Edirne Antlamas ngiltere ve Avusturyann itirazna sebep oldu. I. Nikola isyan eden Msr hkmdar Mehmed Aliye kar mcadelede Osmanl Devletine yardm vaat etti ve ubat 1833de A. Orlov komutasnda 30 bin kiilik Rus birlii stanbul civarna kartld. Bu, ngiltere ve Avusturyann ciddi rahatszlna yol at ve onlar derhal Osmanl Devleti-Msr antlamasnn imzalanmasna yol atlar. Buna ramen Rusya 1833de Osmanl Devleti ile Hnkar skelesi Antlamasn imzalad. Antlamaya gre taraflar hcum olmas halinde birbirlerine yardm etmeyi stlendiler. Antlamann gizli maddesine gre Rusyann herhangi bir devlete sava ilan etmesi halinde Osmanl Devleti askeri yardm gstermekten azat olmak, karlnda ise sava artlarnda boazlar, Rusyadan baka btn lkelerin askeri gemileri iin kapatmalyd. Hnkar skelesi Antlamas Rusyann Yakn Doudaki konumunu glendirdi, ancak Bat Avrupa lkeleri ile ilikileri gerginletirdi. Rusyann d siyasetinde Orta Asya ve Uzak Dou istikametinde ilerlemek zel bir yer almaktayd. Bu topraklar hammadde kayna ve sat pazarlar olarak byk neme sahipti. Orta Asyada Hokand, Hive Hanlklar ve Buhara Emirlii iin esas mcadele Rusya ve ngiltere arasnda idi. 1838de ngiliz- Afgan Sava ngilizlerin Orta Asyaya nfuz etmesini salad. Ayn zamanda yerli halk Ruslara kar, Rus tccarlara kar kanlara tahrik etti. Rus mevkilerini Hive Hanlnda temin etmek amacyla Orenburg Askeri Valisi V. A. Perovskinin Kasm 1839daki harekat sert iklim koullar yznden yarm kald.1846da Kazakstann tamamen Rusyann terkibine girmesi sreci sona erdi. Bundan sonra Ruslarn Orta Asya istikametinde ilerlemesi yeniden glendi. 1853de V. Perovski yeniden Hiveye bir sefer dzenledi. Baarl bir yry sonucunda Hivede Rus Konsolosluu kuruldu. Hive, fiili olarak Rusya tesiri altna girdi. ngiltere, Fransa ve ABDnin ini kendi etki alanlarna geirmeleri Rusyann Uzak Dou ticaretini olumsuz etkiledi. inli tccarlarn ilgisini ekmek iin Rusya baz admlar att. Mesela, 1841de ar, afyon ticaretini yasaklayan bir kanun yaynlad. 1845de in mallarnn Rusyaya gmrksz getirilmesine izin verdi. Ruslar, Uzak Dounun renilmesinde mhim admlar attlar. Rus amiral G. Nevelskoy, Amur, Priamurye ve Sahalini incelemi, Dou Sibirya Askeri Valisi N. Muravyov Priamurye ve Primoryeye Ruslar yerletirmiti. 1856da merkezi Nikolayevsk ehri olan Primorsk vilayeti kuruldu. Primorsk topraklarnn ngilizler ve Amerikallar tarafndan ele geirilmesini engellemek iin 1858de Amur Kazak Ordusu olutu-
124
Rusya Tarihi
ruldu. 1858de Aygn ehrinde Rusya-in antlamas imzaland. Amurun sol sahili Ruslara, Ussuruyaya kadar sa sahili inlilere verildi.1858de Avrasya-in ticaret ilikilerini belirleyen Tyantsizin Antlamas imzaland. 1860 Pekin Antlamasna gre Ussuriya eyaleti Rus topraklar ilan edildi. Bylece Pekin Antlamas Rusya ile in arasnda imdi de mevcut olan snrlar belirledi. 1855de Simodda Rusya ile Japonya arasnda bar antlamas imzaland. Antlama ticaret ilikilerini gelitirmeyi dikkate alarak Sahalini Rus topra olarak tanyordu.
Krm Savann Rusyadaki Sonular

Krm Sava XIX. Yzylda derin sosyal ve siyasal deiiklikler iin nemli bir unsur oldu. Savan sebepleri, geliimi ve sonucu arln lke iindeki durumu ile ok az ilgiliydi. Krm Savann arka planlar ve nedenleri Dou sorununa odaklanyordu. Bu sorun da Osmanl Devletinin zayflamasyla birlikte iine girilen uluslararas g mcadelesine balyd. Buna karan balca devletler Avusturya, ngiltere, Fransa ve Rusya idi. Rusya asndan bakldnda bu menfaatler, Trklerle olan asrlara dayal rekabetin etkisizletirilmesi ve Karadenizden Akdenize uzanan bir geit bulma abalaryd. Mcadele 1820de balad daha sonra iyice karmak bir nitelik kazand. 1850lere gelindiinde herkesin bir dierinden phelendii hassas bir ortam dodu. Savan sebebi Kutsal Topraklarda gelien olaylard. 1840da Dou Meselesi yznden Rusya, ngiltere ve Fransa arasndaki srtmelerin bymesi bekleniyordu. 1848 Fransz htilali, Fransa ile Rusya arasndaki ilikilerin tamamen bozulmasna yol at. kinci Fransz Cumhuriyeti, III. Napolyon mparatorluu haline geldiinde Rusya iin herhangi bir problem yoktu. Fakat III. Napolyon i politikadaki gcn arttrmak iin d politikada saldrgan bir tutum izlemeye balad. Fransz Katoliklerini kendi tarafna ekmek iin Osmanl Devletinden Kutsal Topraklarda yaayan Katolikler iin ayrcalklar verilmesini istedi ve Osmanl Devleti tarafndan bu istekleri geri evrilmedi. Beytllahim Kilisesinin anahtar Ortodoks Yunanllardan alarak Katolik kilisesine verildi. Osmanl topraklarnda yaayan Ortodokslarn hamisi olarak I. Nikola bu hakkn yeniden Ortodoks kilisesine iadesini istedi. Osmanl Devleti tarafndan bu talepleri geri evrilince Nikola, Rus ordularn Eflak ve Bodan prenslikleri zerine gnderdi. ngiltere ve Fransa Rusyann bundan sonra Osmanl Devletini ykacak topyekun bir sava balatacandan endielendiler.1853de Osmanl Devleti Rusyaya sava ilan edince ngiltere ve Fransa ve daha sonra Piyemonte Devleti Osmanl Devletinin yannda yer aldlar. Kasm aynda Rus donanmas ani bir basknla Osmanl Devletinin Karadeniz donanmasn Sinopta imha etti. Bundan sonra ngiliz ve Fransz donanmalar boazlar yoluyla Karadenize girdiler. Bylece Rusya ve Bat Avrupa devletleri arasnda sava balam oldu. Mttefik ordu, Rus Karadeniz donanmasnn ana ss olan Krmdaki Sivastopole yneldi. Mttefik gler tarafndan kuatlan ehir ve evresinde cereyan eden atmalar savan kaderini belirledi. 1854de mttefik ordu Krma girdiinde Ruslar, kendi donanmalarn dman eline gememesi iin batrdlar. Ar kara savalar iki tarafa da ciddi kayplar verdirdi. I. Nikola 1855de ld ve yerine olu II. Aleksandr geti. Sava planlarnda II. Aleksandr da babasnn planlarna yenilik katmadan devam etti. Ancak savaa devam etme kararllna ramen Rusyann bara gereksinim duyduu yeni ar tarafndan da ksa srede kabul edildi. 1856 Paris Bar Rusya iin olumsuz ynler ieriyordu. Bu antlamayla Rusya, Balkan snrndaki baz topraklar, Karadenizdeki donanma, Akdenize gei ve Osmanl topraklarndaki Ortodoks nfusun hamilii gibi haklarn
DNELM S O R U
DNELM S O R U
125
DKKAT
kaybetti. Nfuz ve prestij kayb ile sonulanan bu sre Rusyada byk rahatszlklara yol at. Aslnda sebep olduu toplumsal ve siyasal basklarn hafifleyebilSIRA SZDE mesi iin savan sona erdirilmesi zorunluluktu. I. Nikolann d politikas baarszlkla sonulanm ve Rusya askeri anlamda ciddi yaralar almt. Krm Sava ve sonular II. Aleksandrn lke iinde gerekletirecei reform hareketleri iin bir AMALARIMIZ gereke tekil etti. Kurat, A.N. (1999). Rusya Tarihi, 4. Bask, Ankara: Trk Tarih Kurumu s. 326K T Yaynlar, A P 329; Vernadsky, G. (2009), Rusya Tarihi, ev. Doukan Mzrak, Egemen . Mzrak, stanbul: Selenge Yaynlar, 266-271. Krm Savann yol at siyasal bask Rusyay nasl etkiledi?
TELEVZYON SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
T E TM DN E R NN EL Ruslarn byk ksm tarafndan Ortodoksluun Deccale kar sava olarak grlen 1812den sonra Kutsal Rusya kavram toplumda kullanlr hale geldi. arln ayn kavram benimsemesi sadece Aydnlanmann deerinin deil, S O R I. U Nikola tarafndan itilen bamsz orta snfn grmezden gelinmesini gerektiriyordu. Bu ve benzeri fikirlerin sadece otokrasinin yaratt kiiler tarafndan savunulduu zanDKKAT nedilmemelidir. Nikolay Gogol (1809-1852) kendini bu tr grlerin da vuruuna adamt. Daha sonra Dostoyevskinin ok sesli romanlarnda ve yazlarnda SIRA SZDE Jukovskiy dile getirildi. Ayn grler II. Aleksandrn zel eitmeni olan Vasiliy (1783-1852) ve Fyodor Tyutev (1803-1873) olmak zere dnemin nemli ozanlarnn eserlerinde grlmektedir. Bu dneme damgasn vuran en nemli fikri tarAMALARIMIZ tmalar Slavyonofiller ve Batllamaclar arasnda oland. Slavyonofil dnce 1836da Pyotr adayevin (1794-1856) ilk Felsefe Mektubunun yaynlanmas idi. adayevin Dekabrist balantlar vard ve Bilgeliin Aklar adl K (Lyubomudry) T A P bir gruba ilgi duyuyordu. Romantik, dini ve tarihi Avrupa dncesine de sempati beslemekteydi. adayevin mektubu lkenin adalet ve mantk gibi erdemlerden yoksun olduunu gstermekteydi ve byle bir lkede ilerleme olamazd. Mektup TELEVZYON byk ses getirdi ve kendisinin bir lgn olduu ilan edildi. Sansr iddetle uygulanyordu. Bir nceki kuan rn olan Griboyedovun Zekann Zarar (1824) serbeste yaynlanamyordu. Eserin kahraman kiiliinde Dekabrist bir tip izil N T Esansr R N E T olmadan mekteydi. Aleksandr Herzen 1847de ngiltereye gitti. Burada eserlerini kaleme alabildi. Gemiim ve Dncelerim adl otobiyografik eser serbest bir slupla kaleme alnd. Rusyann ilk devrimci anaristi Mihail Bakunin (1814-1876) de yurt dna yerleti. Sosyal Deterministler, siyasal adan zayf olan 1820-1840 arasnn nasl olup da Rus edebiyatnn Altn Dnemi olarak tanmlanabildiini aklamakta zorlanrlar. Bu iki noktada ele alnr. lki Rus edebiyatnn yzyl ortalarndan sonra bu kez klasik roman dnemiyle srecek izgisine hazrlanma dnemidir. kincisi dnemin nde gelen edebiyat tr 1750den beri gelimekte olan bir gelenein sonucu olarak grlen lirik iir trdr ve Rus edebiyatlarnn en nls kabul edilen Aleksandr Pukinin (1799-1837) eseridir. Nikolay Gogol (1809-1852) ise dzyazy farkl ve karakteristik bir tarzda gelitirdi. air ve yk yazar olarak Mihail Lermantov, ok okunan bir yazar oldu. 1840da kaleme ald Zamanmzn Bir Kahraman adl eseri onun bayaptdr ve Rus edebiyatnda gerek anlamda Avrupal ilk byk yapttr. Psikolojik bir roman da olan eser XX. Yzyla dnk baklar iermektedir.
XIX. Yzyln Ortalarnda Rus Kltr-Edebiyat Hayat
SIRA SZDE
N ET D T E R NN EL M
S O R U
D KKAT Pukin ve Gogol, Pukin kendini romantik olarak tanmlyordu. Geleneklere ve topluma sorumluluk SIRA SZDE duygusuna sahipti. Pukin 1820lerde srgnde olduu iin arkadalarnn yer ald AMALARIMIZ Dekabrist ayaklanmaya katlamad. Srgn dneminde Pukinin yannda ok az kimse vard. K T A P Bu tarihler Pukinin edebiyat almalarnn en verimli olduu dnemdir. Pukine gre Rusyann Shakespeareci T Ebir L Eoyun VZYON yazmna gereksinimi vard. Boris Godunovu bu amala yazd. Btn edebiyat trlerini denedi. Dili kullanmadaki titizlii ve NTERNET kapsam eserlerindeki karakteristik zelliidir. Maa Kz, Bronz Atl, Yevgeniy Onegin en nemli eserleridir. Bu arada Pugaev syan hakknda ciddi tarihsel aratrmalara ynelmitir. Gogol, kyden gelen bir gen olarak ilk hikayelerinde Ukraynadaki gemiinin birikimlerini yanstr. Gerek Pukin gerekse Gogoln halka ynelik bilgi ve kavraynn ok ileri dzeyde olduu ifade edilir. ki van Nasl Kavga Etti?, Petersburg ykleri, Mfetti, l Canlarn ilk blm (eser yarm kalmtr) komedi ve dramn derinliini sunar.
126
Rusya Tarihi
zet
A M A
I. Petro dnemi ve reform hareketlerinin Rusyaya etkisini aklamak I. Petro dneminde Moskova merkezli Rusya Devleti dnya imparatorluu haline geldi. Bunda Petronun 25 yldan uzun sren iktidarnda her alanda gerekletirdii reformlarnn byk etkisi vardr. 1700 ve 1800 yllar Rusyann Bat ile btnlemesinin tarihidir. XVII. Yzylda da reformlar yaplmtr. Petro dneminde yaplan reformlar fark bunlarn kkl, geni lekli ve baarl olmasdr. XVIII. Yzyln ilk yarsnda i siyaset ve snf mcadelesini tanmlayacak Sava ve toprak kazanm Petronun iktidarn devam ettirmesinin bir parasyd. Reformlarn problemi bunlarn maliyeti meselesi olarak ortaya kyordu. Toplumun her alanndan vergi toplamaya balad. Her eyden nce kii bana vergi sistemi kalc olarak yerleti. Toprak sahipleri kyllerinin vergi demelerinden sorumlu tutuldu, bu da kendi topraklarnda alanlar zerinde ahsi otoritelerini arttrd ve klelii arlatrd. Vergi deyenlerin saysnda bir eksilme olmamas iin toprak sahibi kyllerin toprak sahibinin yazl izni olmadan yer deitirmesi engellendi. Eskiden sadece alt snfn dedii vergiler toplumun dier kesimlerine de uyguland. Dier bir reform rtbeler tablosu oldu. Soylularn imtiyazlarnn krlmas ve kiisel meziyetleri gsterilen yararllklara balanan ykselme ile yeni bir snfn olumas hedeflendi. Soylular iin hizmet zorunluluu onlar deitirilen ve daha arlatrlan askeri ykmllklerden ayr tutmuyordu. Askerlik hizmeti de yeni bir uygulamayd. Soylular iin gelen bu yenilik bu zorunluluun onlar iin srekliliiydi. Brokraside de deiiklikler oldu. Memurlar daha iyi yetitirildi. Devlet dairelerine soylu snftan gelmeyenlerin kitlesel olarak girii ve bunlarn toplumsal derecelenmede ykselme imkan da byk bir kazanmdr.
A M A
AM A
Petrodan sonra Rusyada hakimiyet mcadeleleri hakknda bilgi sahibi olmak 1725de Petronun lm Rusyada ounlukla grld zere iktidar iin mcadeleler, hkmdarn mirasn bir sre tehlikeye atan az ok pheli dnemler ile belirgin yeni ve uzun bir dnemin kaps almtr. Petro dneminde kartlan bir kanunda bataki hkmdarn kendisinden sonra tahta geecek kiiyi belirlemesi ve bu tercihe sayg gstermeyenlerin lm cezasna arptrlmalar ngrlyordu. Hakimiyet ltuf deil, yetenekti. Ancak Petrodan sonra toplam yedi ar ve arienin tahta getii XVIII. Yzyl boyunca bu kanun ancak iki kez uyguland. mparatorluk Rusyas ve II. Katerina Dneminin aydnlama hareketini aklamak II. Katerinann aydnlanmaya olan ilgisi iktidarnn nemli bir ynn oluturmaktadr. Aydnlanma dncesi Montesquieden Beccaria ya da Voltaire ve Diderotya Hume ya da Rousseauya kadar olduka geni bir alana yaylyordu. Katerina bu dncelerden kendi sentezini oluturmutu. Baz filozoflarla uzun sren yazmalara girimiti. Bunlar arasnda yeni uygarlk taycs sayd Rusyaya ilgi duyan Voltaire, Grimm ve Diderot da bulunuyordu Aydnlanma Rusyada eitim faaliyetlerini de kapsamaktadr. Katerina lkenin eitim dzeyini ve olanaklarn byk lde gelitirmitir. Petronun Bilimler Akademisinden sonra Elizabethin Sanatlar Akademisi ve Moskova niversitesi devreye girmiti. Sonunda Rusya ilk byk ada bilim adamn Mihail Lomonosovu (17111765) yetitirdi. Onun tarafndan tevik edilen ilk Rus yksek eitim kurumu bir btn olarak lke tarihinde en nemlisi dier niversiteler iin de bir model oldu. Dorudan Senatoya sorumlu olan ve belli bir otonomiye sahip olan niversite hukuk, tp ve felsefe blmlerine sahipti. Katerina dneminde eitime ilikin ada bir anlay, kadnlarn eitimi de aralarnda olmak zere ileriye dnk baz deneyimler getirdi. II. Katerina milli canll ve toplumsal ilerleme anlayn uzun sre ayakta tutmay baaran bir liderdi.
AM A
127
AM A
XIX. Yzyln ilk yarsnda Rusyann i ve d politikalarn deerlendirmek Fransz htilalinden sonra Avrupada oluan siyasi ortam hayli karmak bir yapya sahipti. Moskovaya kadar ilerleyen Napolyon 1812de baarsz oldu ve ciddi kayplarla geri ekilmek zorunda kald. Mora syann bastrmak zere Msr Valisi Mehmet Ali Paann olu brahim Paa kuvvetleri baarlar elde etmi olsa da Moradaki isyanclara yardma gelen bir Rus donanmas Navarinde Osmanl donanmasn yakt. 1828de ar I. Nikola Osmanl Devletine saldrd ve 1829da Edirne Antlamas imzaland. 1853de kutsal yerler konusunda kan ihtilaflar sonucunda Rusya Osmanl Devletine sava at ve 1853de Sinopta bulunan Osmanl donanmasn yakt. 18531856da meydana gelen Krm Sava srasnda Osmanl Devleti, Fransa ve ngiltere askeri bir ittifak meydana getirdiler. Mttefik donanma kylar vururken mttefik ordu da Sivastopolde Rus ordusunu yendi. 1856da Paris Antlamas imzaland. Siyasal gelimeler bu ekilde yaanrken Rusyada I. Petro dneminde yaplan reformlar, II. Katerina dneminin aydnlanma a, ekonomik deiimler ve yeni sistemlerin uygulanmasnn toplumdaki etkisi (Pugaev Ayaklanmas vb.) daha sonrasnda eitli ekonomik, siyasal, toplumsal veya kiisel sebeplerle meydana gelen isyanlar, tepkiler (Dekabristlerin Ayaklanmas vb.) Rusya tarihinin birer dnm noktasn oluturmaktadr.
128
Rusya Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Rusyann Baltka yerlemesi, Avrupaya alan pencere elde etmesi aadaki antlamalardan hangisi ile olmutur? a. Prut b. Ya c. Nystadt d. Kk Kaynarca e. Karlofa 2. 1702de yaynlanan ilk Rus gazetesi aadakilerden hangisidir? a. Vedomosti b. Novoye Vremya c. Russiya d. Ruskiy Vestnik e. Pravda 3. Aydnlanma a aadakilerden hangisiyle balantldr? a. I. Pavel b. Anna vanovna c. Elizabeth d. II. Katerina e. I. Petro 4. Napolyonun Moskovaya kadar ilerlemesini salayan sava aadakilerden hangisidir? a. Smolensk b. Borodino c. Tilsit d. Waterloo e. Friedland 5. Anayasal bir hkmet kurulmas ve kleliin kaldrlmas iin mcadele eden gen subaylar hareketine ne ad verilir? a. Dekabristler b. Slavyonofiller c. Panslavistler d. Narodnost e. topistler 6. II. Katerina dneminin en nemli isyan hareketi aadakilerden hangisidir? a. Stenka Razin b. Pavel Pestel c. Yemelyan Pugaev d. Muravyev Kardeler e. Bakunin 7. 1787-1792 Osmanl-Rus Savanda Rus ordular komutan aadakilerden hangisidir? a. Pyotr Bagration b. Aleksandr Suvarov c. Aleksandr Tormassov d. Aleksey Yermalov e. van Paskevi 8. Hangi antlama Rusyann Yakn Doudaki konumunu glendiren antlama aadakilerden hangisidir? a. Karlofa Antlamas b. Kk Kaynarca Antlamas c. Edirme Antlamas d. Hnkar skelesi Antlamas e. Ya Antlamas 9. Orta Asya Hanlklar iin Rusya aadaki devletlerden hangisi ile mcadele etmitir? a. Osmanl Devleti b. Piyomonte c. Avusturya d. Fransa e. ngiltere 10. Mfetti adl eser aadakilerden hangisine aittir? a. Aleksandr Pukin b. Nikolay Gogol c. Mihail Lermantov d. Lev Tolstoy e. Fyodor Dostoyevski
129

1. c 2. a 3. d 4. b 5. a 6. c 7. b Yantnz yanl ise Byk Kuzey Sava konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise I. Petronun Reformlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aydnlanma a konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Rusyann Avrupa Siyaseti ve 1812 Sava konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dekabrist syan konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Pugaev syan konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise II. Katerina Dneminde Rusyann D Politikas konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Rusyann Yakn Dou Siyaseti konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Rusyann Yakn Dou Siyaseti konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise XIX. Yzyln Ortalarnda Rus Kltr-Edebiyat Hayat konusunu yeniden gzden geiriniz Sra Sizde 2 Petronun reformlar askeri, siyasi ve ekonomik koullarn gerekleriyle ekillenmekteydi. XVIII. Yzyln ilk yarsnda reformlar daha dzenli ve nitelikli hale geldi. Reformlar erevesinde kartlan kararlar aklayc yazlar almalarn kamuoyu yararna yapldn gstermek iindi ve Petro bu yazlar bizzat kendisi kaleme alyordu. Bundan da Petronun bataki hkmdardan ayr ve ona stn bir varlk olarak net bir devlet anlayna ilk sahip olan ya da bunu ilk kez ifade eden Rus hkmdar olduu sonucuna varlabilir. Petronun reformlar toplumun ynetimini adalatrd: Moskova devlet yapsnn dnda st dzey grevliler dzeni getirildi. Pek ok devlet dairesi birbirinden net biimde ayrlm ve ok daha az sayda blm ya da bakanla indirildi. Bu blmlerde en az bir yabanc grev alacakt. Eski Boyar Dumas ve Toprak Meclisi gibi kurumlarn bu dzende yeri yoktu. Bunun yerine Ynetici Senato getirildi. Btn bunlara karlk toplumdan byk deiimler yaanmad. Sakal veya kyafet kyl snfn belirtiyordu. st snfn devlet hizmetinden kanma veya bu hizmetin koullarn dzeltmesi engellenmekteydi. Ama, arn kendisi bile olsa herkesin yetenekleriyle hizmette bulunmasyd ki, rtbeler tablosu bunu yasal olarak salyordu. Klelik dzeni daha da sklatrlrken yz binlerce kylnn zorunlu askerlik ve almaya tabi tutulmas basky arttryordu. Bu devirde kadnlarn toplumsal yaama katlmlar salanm, dardan dzenlemelerle yaplan evlilikler yasaklanmt. Devlet organlarnn rgtlenmesi, unvanlar, ders kitaplar, toplantlarn ynetilmesi, ehir adlar, mimari ve sanatn gelien akmlar bu reform grnts iindeydi. Sra Sizde 3 Rusyada reform ve reform kartl gerek idarede gerekse toplumda farkl kutuplamalarn meydana gelmesine sebep oldu. Petronun ilk Avrupa gezisinden 20 yl sonra Bat Avrupaya yapt ikinci gezisi Hollanda ve Fransaya ynelmiti. Avrupadan dndkten sonra lke ciddi bir bunalmla kar karya kald. Bu kez bunalm Petronu olu Aleksey idi. Aleksey ve Petro arasnda temelde kartlklar olsa da Aleksey yeni dzen kartlarnn umudu ve toplanma noktas haline geldi. Petronun ilk ei Yevdokya da bir reform kartyd ve Petro tarafndan manastra ekilmeye zorland. 1711de Alekseyi bir Alman prensesle evlendiren Petro, 1712de kendisi de Livonyal Martha Skavronskaya (daha sonra
8. d 9. e 10. b

Sra Sizde 1 ar Fyodor Alekseyevi ve Sofya dnemlerinde Moskovada Lehistan yanls bir ortam sz konusuydu. Lehistan kltrel geliim ve Batllama sreleri arasndaki Rusya iin bir model lkeydi. 1685de Sofya, Lehistan ile bir antlama imzalad. Bu antlama Kiyevin Moskovann bir paras olarak resmen kabul edilmesi anlamna geliyordu. Lehistan ile yaplan antlama, Avrupa devletleriyle ayn zamanda askeri ittifaklara girilmesi ynnde bir takm olumsuzluklar da beraberinde getirdi. (1683de Osmanl Devletinin II. Viyana Kuatmasndan sonra ok sayda Avrupa lkesi gibi Rusya da savaa ekildi). 1686da Rusya Kutsal ttifaka katld ve Vasiliy Golitsin biri 1687de dieri 1689da olmak zere Krm Hanlna iki byk sefer dzenledi. Karadenizin kuzeyindeki Krm Hanl Moskovaya bir tehditti, ancak bu seferlerde Perekop Nehri alp Krm ilerine girilemedi. Ciddi kayplara ramen lkede sefer zafer olarak gsterildi ve yenilginin zeri kapatlmaya alld.
130
Rusya Tarihi
Ortodoksluu kabul edince Karterina adn ald) ile ikinci evliliini yapt. 1715de Alekseyin bir olu oldu. Bu sralarda Petro deersiz bir yasal varistense deerli bir yabancy kendinden sonra tahta kmasn tercih ettii konusunda Alekseyi uyard ve ondan reformlarn onaylamasn ve tahttan feragat etmesini istedi. Aleksey haklarndan feragat etti. 1716da Petro olu Alekseye kendisini manastra kapatmakla tehdit eden bir uyar yolladnda Aleksey yurt dna kat ve ksa sre sonra Avusturyada ortaya kt. 1718de affedileceine ynelik vaatlere inand ve geri dnd. Aleksey ve ona yardmc olanlar vatana ihanetten idama mahkum edildiler. Ancak Alksey muhtemelen ar sorgulama yntemleri neticesinde hapishanede ld. Petronun Katerina ile yapt evlilik Ortodokslar arasnda meru deildi. Petronun Katerina ile evliliinden doan olu Petro lnce hanedanln son erkek ocuu Petronun olu Alekseyin ocuu olan Petro Alekseyevi idi. Katerinann vaftiz babaln Aleksey yapt iin pek ok dindar kesimde bu gnah anlamna geliyordu. Bu kez hanedan bunalm ortaya kt. Petro, her hkmdarn kendi tahtna varis olacak kiiyi aday gsterecei bir kanun geirdi. lmnden nce tahta kimin geeceini belirleyemedii iin pek ok tartma yaand. Ancak lmnden nce Katerina ile yapt evlilik ve ona imparatorielik tacnn giydirilmesi bilinli bir uygulamayd. Asl belirleyici etmen muhafz birliklerinin destei idi. Bu birlikler ilk kez Petro devrinde kurulmulard ve hakimiyetin odak noktasn oluturuyorlard. 1801e kadar tahta kimin geecei konusunda belirleyici rol oynadlar. Sra Sizde 4 II. Katerina dneminde yaplan reformlarla yeni bir toplum ekli belirlenmi, aydn snf meydana gelmi, zel mlkiyet ve liberalizm kavramlar toplumun belirli snflarnda ortaya kmtr. arienin kltrel hayat iin hissettii tutkular ve arzular eitim, edebiyat, yaynclk gibi alanlarda dnen ve fikir reten aydnlar cesaretlendirmitir. Aydnlanma dncelerinin yaylmasn salamtr. Eitime inan Katerina farkl eitim metotlaryla bir eitim sistemini destekledi. niversitelerin kurulmasn salad. Rus toplumunun byk problemi klelie kar kma cesaretini gsterdi. Hukuk alanndaki zafiyetlerin farknda olarak adaleti halka yaklatrmay denedi. Toplum ve brokrasi bnyesinde adaletin alglanmasn kkten deitirme iinde baarszla uramasnn sebebi iktidarn ve kendi basklarnn dndaki biimsel hukuk dncesinin henz lkeye uyum salamam olmasyd. Bu dnemin en byk kazanc
iktidar ile ynetilenler arasndaki iliki tarznn gelimesidir. iddet, arienin zel hayatna ynelik taknlklar, ar harcamalar ve kleliin muhafazas hatta yaygnlatrlmas da baarszlklardr. Fakat brokrasi daha medenilemi ve toplumun bir ksm eskisine gre daha iyi eitimli ve bilgi kiilerden olumaya balamt. Katerina kendisinden sonra gelecek hkmdarlara Rusyay hazrlad. Sra Sizde 5 Rus topraklarnda meydana gelen bu savaa Anavatan Sava veya Yurtseverlik Sava da denilmitir. Aleksandr bu savan sonunda kendisini yaayan bir aziz olarak grm ve ilahi bir onay bahedildiine inanmtr. 1812 ylnn olaylar ve Rusya iin dourduu sonular ancak siyasal eilimleri ne olursa olsun eitimli bir toplumu youn olarak Fransz hayran olan bir snf gz nne alnarak deerlendirilebilir. Napolyon Fransasna ynelik tavr asndan Rusya, Pavel ve I. Aleksandr dnemlerinde tutarl olamamtr.1807de taraflarn bar antlamas baarsz olunca yaplan sava ar geen k artlarnda geri ekilile birlikte Napolyonun ordularnn balangtaki saysnn yirmide birine dmtr. Napolyonun Rusyaya at sava Rusya tarihinde nemlidir ve Napolyonu yenilgiye uratm olmann Rusya asnda getirdii psikolojik ve siyasal sonular byktr. Rusyann en Avrupal dnemi bu tarihte ortaya kmtr. Sra Sizde 6 Savan yol at siyasal bask Rusyadaki toplumsal dengenin teki ucunu yani aydnlar da etkiledi. Burada ikili bir neden grlyordu. lki aydnlarn savan ne kadar kt gittiini ve Rusyann saygnlnn ne kadar yara aldn grmesiydi. kinci olarak ehirlere yklenen ar sava vergileri, ekonominin alt st olmasna, pahalla yol amt. Aydnlarn d krkl ve fkesi Moskovada toplu gsterilere dnt. Liberaller siyasal meselelerle ilgili yazl yorumlar hazrlamaktaydlar. Bu almalar samizdat denilen yer alt basn ile elden ele dolatrlan makale ve mektuplarla salanyordu. II. Aleksandr btn bu toplumsal ve siyasal gerilimlerin farknda olarak Rusyann geleceinin bunlarn yattrlmasna bal olduunu anlamaktayd. Krm Savann sona erdiini ilan eden aklamasnda klelie de son verme kararll vard. Gerek kleliin kaldrlmas gerekse 1860larn banda balatt reformlar Rusyann siyasi ve sosyal yapsn dntrmeye ynelik 1917 ncesi admlard.
131
Kak, N- Ylmaz H (2000), Arastan Volgaya Kafkaslar, stanbul: TRKAR Kurat, A.N. (1999). Rusya Tarihi, 4. Bask, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Vernadsky, G. (2009), Rusya Tarihi, ev. Doukan Mzrak, Egemen . Mzrak, stanbul: Selenge Yaynlar. Riasanovsky, N.V-Steinberg. M. D (2011), Rusya Tarihi. Balangtan Gnmze..., ev. Figen Dereli, stanbul: nklap Kitabevi. Ylmaz, S. H (2006), Rusyada Devlet Merkezli Sistem ve Brokrasi, stanbu: Versus Kitap. Kirchner, W (1991), Russian History, 7th Edition, New York :Harper Perennial. Pavlenko, N. (1994), Petr Velikiy, Moskva. Watson, H.S. (1962), The Decline of Imperial Russia 1855-1914, New Yor: Praeger University Series. Milner, R.G- Dejevskiy, N, (1993), Rusya ve Sovyetler Birlii Tarihi, letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, VIII. Cilt, ev. Metin ulhaolu, stanbul: letiim Yaynlar. Pukin (2002), Pugaev syannn Tarihi, ev. Metin Yardmc, stanbul: Tm Zamanlar Yaynclk. Sovremennaya entsiklopediye velikiye polkovodts i flotovodtsi, Moskva: Mir enstsiklopediy avanta+astrel 2007
5
Amalarmz
I. Aleksandr I. Nikolay II. Aleksandr
RUSYA TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; XIX. Yzylda Rusyann d politikasndaki gelimeleri aklayabilecek, Rusyadaki idari yapy, sosyal snflar, gvenlik organlarn ve ileyi tarzn tanmlayabilecek, Rusyada kilisenin roln deerlendirebilecek, Rusyann ekonomi, eitim alanlarndaki gelimelerini deerlendirebilecek, Rusyann edebiyat, kltr, sanat, felsefi ve siyasi dnce yapsn aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Ortodoks Kilisesi Karl Marks Lenin
indekiler
Rusya Tarihi
Rusya mparatorluunda Deiimler
1905E KADAR RUS DI SYASET 1905E KADAR RUSYA SYASET
Rusya mparatorluunda Deiimler

1905E KADAR RUS DI SYASET
arlk Rusyasnda XIX. Yzyl, komu lkeler aleyhine bymesini srdrd dnem oldu. Bu Osmanl Devletini ciddi olarak sarsmak, Kafkaslar ele geirmek ve Orta Asyay igal ederek ngilizlerin ilerlemesini durdurma eklinde geliti. Byk Oyun ad verilen bu dnemde Byk Britanya ile Rusya Orta Asyada nfuz alanlarn belirlemi oldular. Rusya, Orta Asyay (Bat Trkistan) tamamen ele geirirken Afganistan iki dev lke arasnda tampon bir lke olarak kald. Dier bir ifade ile iki gcn rekabeti Afganistann bamszln korumasna neden oldu. II. Katerinadan sonra Pavelin olu I. Aleksandr (1801-1825), 1801de Grcistan Rus topraklarna katt. 1804-1805 yllarnda Erivan (bugnk Ermenistan) ve Bak Hanlklar (bugnk Azerbaycan) da Rus hkimiyetini tanmak zorunda kaldlar. 1810da Kafkaslarn byk ksm (Dastan ve Kuzey Kafkaslarn baz mntkalar hari) tamamen Ruslarn eline geti. Bu arada Rusya 1806dan beri Osmanllar ile de sava halinde idi. Rus kuvvetleri Eflak ve Bodan (bugnk Romanya) igal etti. 1811de General Kutuzov komutasndaki Rus ordusu Tunann kuzey tarafnda byk zafer kazannca, 1812de Belgrad bar yapld ve Trkiye Besarabyay (bugnk Moldovya) Rusyaya terk etti. Bu arada Rusyaya byk tehdit Batdan gelmiti. Napolyon byk bir ordu ile Rusya topraklarna girdi. 26 Austos 1812de iki ordu Borodino yaknnda karlatlar. ok kanl ve bu nemli savata Napolyon kuvvetleri 130 bin, Ruslar ise 126 bin asker kaybettiler. Ruslar geri ekilerek Moskovay Franszlara terk ettiler. Ancak Ruslar ekilirken her tarafta yangnlar kardlar. Neticede ehrin drtte yand. Bylece Moskovaya giren Fransz askerleri ok zor bir duruma dm oldular. Ruslar sava meydannda hibir zafer kazanmamalarna ramen, kn gelmesi ile Napolyonun ordular byk skntlar iinde ekilmek zorunda kaldlar ve bu ricat esnasnda byk kayplar verdiler. Sonu olarak Rusya byk bir tehlike atlatm oldu. Bu arada ar I. Aleksandrdan sonra I. Nikola Pavlovi (1825-1855) kanl bir darbe ile hakimiyeti ele geirdi. ran hkmeti, Rusyada kan karklklardan faydalanarak Gney Kafkasyay geri almak umudu ile 1826da sava ilan etti. Rus ordusu Aras Nehrini geerek ran Azerbaycanna girdi, Tebrizi geri ald. Bu durumda rann bar istemekten baka aresi kalmamt. Trkmenay mevkiinde yaplan antlama ile Erivan ehri ve blgesi, Aras Nehrinin sol sahil taraf tamamen Rusya hakimiyeti altna girmi oldu. ran ile 1828de izilen bu snr hala geerliliini korumaktadr.
134
Rusya Tarihi
Dier yandan ar I. Nikola, Morada 1821de kan isyanda Yunanllara el altndan yardm etti ve Rum meselesini bahane ederek Osmanl Devletine 1828de sava at. Fransz ve ngiliz donanmalar da Rus donanmas ile birlikte Navarinde Trk ve Msr donanmalarn yakarak yok ettiler (20 Ekim 1827). Bu Osmanl Devleti iin ok byk darbe oldu. Neticede 1829da imzalanan Edirne Antlamas ile Rusya, Tuna mansabnn (dere azlar) sol sahilini ve (bugn Romanyada baraj sular altnda kalan) Tuna adalarna, Karadenizde Kuban mansabndan St. Nikola Limanna kadar olan blgeyi ve Ahaltsh (Ahska: bugn Grcistanda) ehrini ald. Ayrca Babli 8,5 milyon lira sava tazminat deyecek; Eflak, Bodan ve Srbistann imtiyazlar arttrlacak ve Yunanistana tam bamszlk verecekti. 1832de Msr Valisi Kavalal Mehmet Ali Paa isyan edince aresiz kalan Sultan II. Mahmut, ar I. Nikoladan yardm istedi. Rusya iin ise Osmanl Devletine mdahale frsat domutu. Rus kuvvetlerinin stanbula gelmesi Fransa ile ngiltereyi telaa drd ve onlarn basksyla Hnkr skelesi Antlamas yapld. nk Osmanl Devletinin Rusya etki alanna girmesini istemiyorlard. Daha sonra 1840 Londra Mukavelesi ile Osmanl Devletinin hakimiyeti 5 Avrupa devleti tarafndan ortak olarak tannd (ngiltere, Avusturya, Fransa, Rusya ve Prusya). Ancak ar I. Nikola Konstantinapol (Konstantiniye=stanbul) eline geirmek arzusundan vazgemiyordu. 1853te Osmanl Devletine tekrar sava at. Fakat mttefikleri (balaklar) Rusyann Osmanl Devleti zerinde etkisini arttrmasn istemiyorlard. Neticede mttefikler ile Osmanlnn balatt 1853 Krm Savanda Ruslar yenildi. 1856da Pariste bar antlamas imzaland. ar I. Nikola devrinde ikinci nemli olay Polonyann Rusyann alelde bir eyaleti haline getirilmesidir. Kafkaslarda da Ruslara kar mcadele sryordu. 1832-1859 yllar arasnda uzun sren mcadeleden sonra destans eyh amilin Ruslara teslim olmas ile Dastan Rusya topraklarna katlm ve Kuzey Kafkasya ile Gney Kafkasyann igali tamamlanm oldu. Krm Sava srerken I. Nikola lm ve yerine byk olu II. Aleksandr (18551881) tahta gemiti. Onun zamannda Rusyann randa bir hayli topraa sahip olmas arlk nfuz sahasn Hindistana kadar uzatyor ve dolaysyla Hindistan ellerinde bulunduran ngilizlere tesir ediyordu. Burada nemli hedef rann dou snrnda ve Afganistann kuzeyindeki bir coraf blgede bulunan Herat ehri idi. Fakat Rusya da 1857de ngiliz basksna dayanamayarak Afganistan zerindeki emellerinden vazgemek zorunda kald. ngiliz-Rus rekabeti Orta Asyada devam ediyordu. ngilizlerin Trkistana gneyden yaklamas zerine 1839da Ruslar Hive Hanln ele geirmek iin bir teebbste bulundular. 1853te Hokand Hanlna ait Akmescit Kalesi dt. 1860da yeniden harekete geen Rus kuvvetleri 1861de Srderya (bugn zbekistanda) zerindeki Clek ve Yeni Kurgan mevkilerini zapt ettiler. 1864te Trkistan (bugn Kazakistanda) (Yesi) ehri Ruslarn eline geti. Evliya Ata ve imkent (Kazakistanda) ehirleri de ayn yl, Takent (bugn zbekistann bakenti) ise 1865te Rus boyunduruu altna girdi. Bundan sonra Buhara Emirlii ile sava balad. Trkistann ilk genel valisi olan Alman asll General Kaufmann Trkistann en byk ehri Semerkant ele geirdi ve bu suretle Zerefan ovasnn nemli bir ksm Ruslarn eline gemi oldu. 1868de Buhara Emiri, Rus himayesini kabul etti. Hokand da Rus nfuzu altna girmiti. 1873te ise Hive Hanl da Rus nfuzunu kabul etmek zorunda kald. 1876da Hokand Hanl ortadan kaldrlarak yerine Fergana Eyaleti kuruldu. 1877de Trkmenlere ait Kzlortav mevkii igal edildi. 1879da Trkmen-Teke uruunun esas dayanak noktas olan Gktepede kanl savalar cereyan etti, Ruslar geri ekilmek
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U 5. nite - Rusya mparatorluunda Deiimler K K A T Gktepeyi D Ruslar zorunda kaldlarsa da 12 Ocak 1881de modern silahlarla arpan igal etmeyi baardlar. 1884te Merv ehrinin de ele geirilmesi ile Bat Trkistann igali tamamlanm oldu. Esasen Trkistandaki Trkler (Kazak,SIRA Krgz, zbek, KaraSZDE kalpak, Trkmen kavimleri) birbirleriyle mcadele ederek zayflamlard. Ayrca modern teknoloji ve bilimden habersizdiler. Ortaa artlarnda yayorlard. Ruslar AMALARIMIZ modern silahlar ile donandklarndan kendilerinden sayca ok stn olan rakipleri Orta Asyallar ksa zamanda ve kolayca malup edebilmilerdi.
DNELM S O R U
135
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
T A TTK. P Devlet,N. (1999), Rusya Trklerinin Milli Mcadele Tarihi, 2. Bsk.,KAnkara: s. 28-41.
K T A P
Trkistanda Rus istilas geliince Rusya ve in arasnda ihtilaf kt. Ruslar, li T E L E 1891 V Z Y OKulca N boyundan ilerleyerek ungaryadaki Kulcay (1871) igal ettiler. (bugn inin Sinkiang-Uygur zerk Blgesinde) Antlamasyla Ruslar, ungaryay boalttlarsa da, buradaki Rus nfuzu uzun yllar devam etti. Bylece bugnk Dou Trkistann (Sinciang-Uygur zerk Blgesi) kaderi belirlenmi oldu. Bu blge NTERNET Ruslarn eline gemi olsayd, bugn Uygurlar da dier soydalar Kazak, Krgz veya zbekler gibi bamsz olacaklard. Paris Antlamas (1856) Ruslarn Balkanlara inmesini nlediyse de, bu uzun srmedi. Ruslar, Alman-Fransz srtmesinden faydalanarak Karadenizde yeniden donanma hazrlamaya giritiler. 1875te Bosna ve Hersekte kan isyan desteklediler. 1876da Bosna, Karada ve Srbistann Osmanlya kar savan tevik ettiler. Nihayet 12 Nisan 1877de Osmanl Devletine sava ilan ettiler. Plevnede Trk ordusu Osman Paann komutasnda 5-6 ay dayanmay baardysa da, 10 Aralk 1877de Plevnenin dmesi ile Ruslar Filibe, Edirne zerinden stanbula yrdler. 19 ubat 1878 tarihinde imzalanan Ayastefanos (Yeilky) antlamasn dzelten Berlin Antlamas gereince Batum, Kars ve Ardahan Rusyaya terk edildi; Tuna mansabndaki sol sahil boyu da Ruslara geri verildi. Ancak Berlin Kongresi Rus diplomasisi iin ciddi bir yenilgiydi. Yeilkye kadar gelen Rus ordular stanbula giremeden geri dnmek zorunda kalmlard. Oysa, I. Petrodan beri Ruslarn hayali Konstantinapol (stanbul)u ele geirerek Ortodoksluun merkezi olmakt. 1877-1878 Osmanl-Rus sava boyunca yaplan fedakrlklar boa gitmi gibi grnyordu. Balkan Slavlar tamam zgrletirilememi, yani balanlan i yarm kalmt. SIRA SZDE Balkanlarda Almanyann Avusturyaya destek vermemesi gibi bir durum sz konusu olsayd, Rus-Alman dostluunun devam etmesi mmknd. Fakat bylesi bir dn imkanszl III. Aleksandr baka mttefikler bulma arayna girmek DNELM zorunda brakmt. Bu da bir Fransz-Rus mutabakat iin zemin hazrlamt. ki lke arasndaki yaknlama finansal alanda balamt. Rusya, endstrisini ve silahS O R U l kuvvetlerini gelitirmek amacyla dn paraya gereksinim duyuyordu. 1888de bir gurup Fransz banker, Rusyaya d kredi salamay nerdi. Bylece 1890da adet kredi szlemesi imzaland. Bunun ardndan Fransa 1893, D 1894, K K A T 1896, 1901, 1904 ve 1906 yllarnda Rusyaya defalarca d bor vermeye devam etti. 1891de ise Fransa ile Rusya arasnda askeri bir anlama imzalanmt. SIRA SZDE 1899da Laheyde yaplan bir konferansta Rusyann Byk Britanya ve Almanya ile uzlama gayretleri ise boa kt. Rusya bunun zerine Orta Dou ve Uzak Douya yneldi. 1896da inle Rusya arasnda bir dostluk AMALARIMIZ anlamas imzaland. Rusya ine Fransa aracl ile 400 milyon Franklk bir d bor salad. Vernadsky, G. (2009), Rusya Tarihi, (stanbul 2009) (ev. D.Mzrak-E.. stanK T A Mzrak), P bul: Selenga s. 240-266.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
136
Rusya Tarihi
1881de II. Aleksandrn suikastla ldrlmesinden sonra yerine geen olu III. Aleksandr (1881-1894) zamannda, 1885-1886 yllarnda, Ruslarn Hindistan snrlarna yaklamalar ve Afganistana nfuz etmeye almalar ngiliz-Rus Savana sebep oluyordu. Rusya, ngiltereye kar duramayacan anlamt. Gneye inmek arzusundan vaz geen Rusya Uzak Douya doru yaylmak maksad ile btn Sibiryay kat edecek bir demiryolu inasna giriti. ine salanan d bor ve dostluk antlamas buna imkan verdi. Trans-Sibir (Sibirya tesi) Demiryolunun 1897de balayan inaat resmi olarak 1903te tamamland. 2536 km. uzunluundaki bu demiryolu zerinde 1464 kpr ve 98 tnel bulunmaktadr. Rusya her zaman bir blgeyi igal etmeden nce o blgeye yakn n karakol ve garnizonlar kurar, igalden sonra da oralara demir yollar ina ederdi. III. Aleksandrn olu II. Nikolay (1894-1917) ise, Rus-Japon Sava, Birinci Dnya Harbi, i karklklar ve ihtilallerle dolu bir talihsiz dnemde Rusya mparatorluun son ar oldu.
SIRA SZDE
Hangi arlarSIRA dneminde SZDE Kafkasya ile Orta Asyann (Bat Trkistan) fethi gerekleti?
DNELM
Duma: Rusadaki dumat (dnmek) S O R Ufiilinden gelir ve istiari (danma) meclis demektir. Boyar: Muhtemelen Trke bir tabirdir. D K Kiyev K A T devrinde knezin maiyetindekilere denilirdi. XII. Yzyldan sonra ar taraftarlarnn yksek derecedekilerine SIRA SZDE bu ad verilmiti. XV. Yzyldan sonra Byk Petro devrinde asillerin en st snfna Boyar dendi. Boyarlar, Byk Knezin ve AMALARIMIZ arn danman olarak Dumada bulunuyorlar, yksek devlet memurluklarna getiriliyorlard. Boyarlk rsi deildi. K T A P Boyar Dumas (Boyarskaya Duma): Eski Drujina (Kneze idarede yardmc olan, serbest, T E L E V istedikleri Z Y O N zaman ayrlabilen, kneze fikir veren kimseler)larn toplanmasndan meydana gelirdi. Knezler ve ar bu meclise dhildi. Ayrca NTERNE T gelenleri ile yneticilerin ileri nfuzlu asil ailelerin temsilcileri de Boyar Dumasnda ye idiler. XV. Yzylda (IV. van devrinde) ve XVII. Yzylda hkimiyetini yerletirmeye uraan Boyar Dumas Dvoryanlara (Rus sarayna hizmet yoluyla asil olanlara 1722den sonra yaptklar hizmetlere gre rtbeler verildi) kar koyamad. Boyar Dumas kanunnamede belirtilmekle beraber XVII. Yzyla kadar en yksek danma ve icra organ vazifesini grd, 1711de Byk Petro tarafndan ortadan kaldrld.
1905E KADAR RUS SYASET

DNELM
dari Yap
S O R U Moskova Rusyasnn idari yaps bata olduka basitti. arn yani byk knezin hakimiyeti sonsuzdu. Duma veya Boyar Dumas adl danma kurulunun fazla politik D gc yoktu. Duma azalarnn says bir zamanlar 167 kiiye km ve KKAT hatta iki kiiye bile indii zamanlar olmutu. Toplant tarihleri belirli deildi; oturumlar hakknda zabtlar da tutulmamtr. Ancak kararlarda ar emretti ve boyarSIRA SZDE larca tasdik olundu gibi kaytlar konulmutur. Duma parlamentoya nazaran bir kabinenin ilkel ekliydi. Byk Knez memlekette krizler hasl olduu zaman Dumay toplantya (Sobor) arrd. Soborlar bilhassa 1566-1654 yllarnda sk topAMALARIMIZ land. lk kapsaml ve sistematik Rus kanunnamesi de Soborun katks ile 1649 ylnda hazrland (1711de Byk Petro tarafndan lavedildi). XVII. Yzyln Rusyada devlet memurlarnn says iki bini bile gemiK T A sonunda P yordu. ar, eyaletlerde yar bamsz idarelerin kurulmasn tevik etti; fakat bunlar halkn ihtiyacn dikkate almayp, Moskovann menfaatlerini gzetiyorlar ve ona kar T sorumlu bulunuyorlard. Moskova Devleti kontrol salamak iin ciddi ELEVZYO N bir kuruma sahip olmadndan, trl metotlar kullanyordu. Bunlardan biri ihbar metodu idi. Kendi idari blgesinden kaanlarn vergileri ve ileri kalanlara yklenmiti. Bundan dolay herkes birbirini kontrol ve ihbar ederek, zerine fazla yk TERN ET dmemesi Niin gayret gsterirdi. Bylece devlet vatandalar, vatandalar da birbirlerini kontrol ederlerdi. I. Petro (1696-1725), Moskova devlet sistemi ve tekilatnda birok yenilikler yapt. Devlet sistemi merkeziletirildi. Rusyann ehresi ciddi anlamda deiti.1711de Senato kuruldu. Senato yeleri ar tarafndan seilmekte idi. Senatonun, ar seferde iken kanun karmak, uygulamak ve yarg ilerine nezaret etme yetkisi vard. Sonradan Senatonun yasama yetkisi kaldrld. 1718-1720de (sve devlet rgt taklit edilerek) Senatonun kontrol altnda alan kollegiumlar kuruldu. Eyalet idaresinde de deiiklikler yapld. 1708de Rusya sekiz eyalete (guberniya) ayrld. Biz her ne kadar Deli diye adlandrrsak da I. Petronun Byk diye atanmas bouna deildir. nk o lkesinde birok reformlar yapm, Rusyay Avrupa lkeleri seviyesine karmt.
5. nite - Rusya mparatorluunda Deiimler
137
II. Katerina tahta kt zaman (1762) Rusya idari bakmdan 20 eyalete (guberniya) ayrlmt. 1755te karlan yeni bir kanunla 300-400 bin nfusun yaad saha guberniya olarak tespit edildi. Bylelikle Rusya 50 vilayete blnd ve her vilayet bana bir vali (gubernator) getirildi. 1785te karlan bir kanunla dvoryanlara bir cemiyet halinde faaliyet hakk tannd. Her ylda bir toplanan dvoryanlar kendi reislerini seiyorlard. Onlar devlet hizmetinden, vergilerden ve her nevi mkellefiyetlerden muaf idiler. 1785 tarihli kanun dvoryanlar zmresini en yksek imtiyazl snf olarak, Katerina rejiminin ana direi haline getirmiti. 19 ubat 1861de kyllerin azat edilmesi zerine, iilerinde birtakm deiiklikler yapma gereksinimi dodu. En nemli deiiklik ise birok vilayette kurulan Zemstvolard.
Dvoryan, Dvor Rusa avlu, saray anlamna gelir. Dvoryan kelimesi de asilzade, soylu, zadegn anlamnda kullanlmtr.
Sosyal Yap
Kyller
Rusyada en bata kyller olmak zere, dvoryanlar (asiller), memurlar, ehirliler, tccarlar, askerler ve ruhaniler gibi snflar mevcut idi. 1917nin sonunda Rusya mparatorluu topraklarnda nfusun 4/5i, hepsi de iftilikle uramamasna ramen, kyl addediliyordu. Grld gibi kylerde yaayan halk Rusyann byk ounluunu tekil etmekte idi. XII. Yzylda hukuki bakmdan serbest olan kyller, Feodalizm sistemi yerlemeye balaynca topraklarn ellerinden karmak zorunda kaldlar. Bir ksm knezlerin ve boyarlarn (yahut manastrlarn) arazisinde yerleiyor ve baz artlar altnda (ortak olarak) arazi sahiplerine belli bir karlk vererek, ekin ekiyorlard. Kyllerin tekil ettikleri topluluklara mir (cemaat, ky) denmekte ve bu mir toptan vergi vermekte idi; yani kyllerden ayr ayr vergi toplanmyordu. Knezlerin veya boyarlarn adamlar zaman zaman her mirden ev adedini, arazi sahasn, vergileri deftere kaydeder ve ona gre vergi karrlard. Kyller bir mirden tekine gidebilirlerdi. Yeni bir mire katlan kyl o topluluun elinde bulunan araziden, ormanndan faydalanr ve kendisine den mkellefiyeti tamaya mecbur tutulurdu. Bu usul XVI. Yzylda deiti. Udel (yurt) sitemi geldi. Knezler siyasi durumlarn glendirmek iin asker toplamak maksadyla, dier Udellerden boyarlar ve serbest kimseleri kendi hizmetlerine almaya giritiler. Yeni gelenlere votinalar (knezlere ait mlkler) datlmaya baland. Devlet, verdii topraktan belli bir miktar asker salanmas mecburiyetini koymutu. Devlet topra verilmesi ile pomestye (timar) sistemi ortaya kt. Araziler babadan oula gemiyordu. Bu cins toprak sahiplerine pomeik (iftlik sahibi), deti boyarskiye (boyar ocuklar) ve dvoryane (saraya mensup kimseler) deniliyordu. Tmar sisteminin yerlemesiyle devletin topraklarnn byk bir ksm pomeiklerin eline geti ve kyller gitgide iftlik sahiplerine bal bir duruma dtler ve bir mirden baka birine gitme imkann kaybettiler. Kyller bulunduklar yerlerde ktklere kaydediliyorlard. Bu gibilere yazl (bal) denildi. Yazl olmayanlar serbeste yer deitirebiliyorlardu. Ancak iftlik sahiplerinden aldklar borlar, tohumluklar veya bykba hayvanlarla daha fazla iftlik sahiplerine balanmaya baladlar. Neticede yazsz kyllerin says azald. XVI. Yzyln ortalarna doru kyllerin durumu artk ok zorlamt. iftlik sahiplerinin kazan hrsyla eziyetleri ve vergi ykleri de artm, bilhassa Korkun van (1547-1584) zamannda Rusyann i eyaletlerindeki zulm dolaysyla iftliklerin tahrip edilmesi, kylleri zor durumda brakmt. Kyler ve kasabalar terk ediliyordu. Kylerin ve ehirlerin boalmasnda
Feodalizm (Derebeylik), bata Ortaa Avrupas olmak zere tarihin birok evresinde rastlanan toplumsal, siyasal ve ekonomik rgtleni biimidir. Feodalizm kelimesi, Latince feodum (tmar) ile tanabilir deerli mal anlamna gelen Germen kkenli bir kelimeden tretilmitir. Feodal toplumun siyasi rgtlenii, koruyan-korunan (szerenvassal) ilikisine dayanan hiyerarik bir rgtlenitir. Merkez otorite zayftr, yerellik grlr. Feodal ekonomi ise, kendi kendine yeterlik zerine kuruludur. Roma mparatorluunun yklmasndan gl ulusal monarilerin ortaya kmasna kadar olan srede, Avrupada hkim olan rgtleni biimi feodal rgtlenitir. lk ada Romadan ynetilen topraklarda Germen istilalar ile Roma dneminin merkeziyeti siyasi dzeni bozulmu ve saysz irili ufakl feodal beylik ortaya kmtr. Ticaretin tekrar canlanmas ile temelleri sarslan feodalizmin son kalntlar Sanayi Devrimi ile tamamen yok olmutur.
138
Oprinina, IV. van 1564te memleketi yemeina ve oprinina diye ikiye bld. Oprinina, IV. vann ahsi mlk saylyordu. Onun memurlar bu blgede zulm yaparak boyarlar dalmaya mecbur ettiler. 1572de de idari g arn setii dvoryanlar eline geti.
Rusya Tarihi
oprinina sistemi de mhim rol oynamt. Kyller, iftlik sahiplerini brakarak gneydeki serbest krlara veya yeni zapt edilen dil boyuna ekilmeye baladlar. iftlik sahipleri birbirlerinden kylleri karyorlar, onlar kendilerine gemeleri iin kandrmaya alyorlard. Zengin iftlik sahiplerinin elinde ok miktarda kyl toplanmaya balamt. 1597de kyl ayartmak yasak edildi. Kyller bulunduklar yerlerde kalmaya mecbur tutuldular. Bylece serf (krepostnoye pravo) durumuna getirildiler. XIX. Yzyln ortalarnda Rusyada ticaret artm, fabrikalar kurulmu, zel sermayeye dayanan sistem canlanmaya balamt. Bu durum kyl serfliini devam ettirmeye imkan vermiyordu. Kyl ayaklanmasnn artmas zerine II. Aleksandr (18551891), 19 ubat 1861de kyllerin toprak kleliinden kurtarldklarna dair bir ferman (manifesto) ilan etti. Buna gre, gerek devlet gerek iftlik sahiplerinin (pomeik) topraklarnda yaayan btn kyller hukuken serbest oluyorlard. Buna ramen kyller iktisadi bakmdan fazla bir ey elde edemediler. Kyllere ayrlan arazi miktar azd. Neticede bir mir etrafnda toplanan, hukuken serbest topluluklar meydana geldi. Kyller mire ait arazinin mterek sahibi saylyorlard. En byk sosyal SIRA snf SZDEolan kyller niin, hangi tarihte ve kimin dneminde toprak kleliinden kurtarld?
DNELM Dvoryanlar
SIRA SZDE
Toprak D Kleliinden NELM Kurtulma, R. Pipes, The Formation of the SovietCommunism and S O R U 1917-1923 Nationalism (Cambridge-Massachusetts 1954) (s. 144), 1858-1859 ylnda D Kyaplan K A T nfus saymna gre Rusyann nfusu 60 milyondu ve serflikten kurtulan kyller SIRA SZDE genel nfusun % 37,7sini tekil ediyordu diye yazyor. A. Troinitskii, Kreopostnoye Naselenenii v Rossii po AMALARIMIZ Desiatoy Narodnoy Perepisi (Onuncu Nfus Saymna Gre, Rusyada Serflerin Nfusu), Petersburg K T (St. A P 1861)ye dayanarak serbest braklan kyllerin saysn 22.500.000 kii olarak vermektedir.
TELEVZYON
NTERNET
Bu soylular snf (Dvoryanstvo), Rusya mparatorluunda etkili kanunlarla en korunan, en iyi S tahsil O R U grme imkanna sahip ve politik ynden en uurlu olan snft. I. Petro tarafndan alnan tedbirlerle, dvoryanlarn (kk asilzade, iftlik sahipleri) devlet idare sisteminde stn bir durum kazanmas salanm oldu. 1722de DKKAT karlan kanunla, btn askeri ve sivil hizmetler 14 rtbeye ayrlrken, st-subay ve sivil hizmetlerde 8. dereceye kadar ykselen herkes, kars ve ocuklaryla birSIRA SZDE likte dvoryan zmresine dahil edildi. Rusya XVII. Yzylda Rus kylerini ayr ayr ve mtereken ellerinde tutan Dvoryan monarisi iken XVIII. Yzylda Memur-Dvoryan Monarisi haline geldi. 1736da mparatorie Anna (1730-1740) zaAMALARIMIZ mannda karlan bir fermanla dvoryanlarn mecburi devlet hizmeti 25 yl olarak tespit edildi. 1762de karlan bir kanunla da dvoryanlar devlet hizmetine girip-girmemek hususunda serbest brakldlar. K T A P ar Pavel (1796-1801) Rusyada rejimi kuvvetlendirmek ve Fransadan yeni fikirlerin girmesine mani olmak iin kyllerin durumunu hafifletmek yolunda baz kanunlar karmt. Ancak kendisi birok kyl halk dvoryanlara hediye ederek TELEVZYON serflerin saysn oaltt ve toprak kleliini daha da yaym oldu. 1858-1859da 1.400 dvoryann (kle sahibinin) emri altnda 3 milyon kyl bulunmakta idi. (Bunlar dvoryanlarn % 14n tekil ediyordu). 1858-1859da Rusya mparatorluNTERN E T milyon dvoryan (kadn ve erkek) mevcut olup, bunlarn 1/3i unda takriben bir linoye (yani grdkleri hizmet dolaysyla bu dereceyi alan, fakat kyl sahibi olmaya hak kazanamayan) idi. Ayrca soydan dvoryan olanlarn says erkek ve kadn olmak zere 610 bin diye tahmin edilmektedir. Dvoryanlar snfnda Rus olmayan topluluklardan Trk-Tatarlar, Grcler, Almanlar da vard. nk Rus monarisi kendi hizmetine girmek isteyen yabanclara imkan salyordu. XVI. ve XVII. Yzyllarda bir hayli Tatar asili ya zorla ya da topran, mevkiini kaybetmek endiesiyle, Rus arnn hizmetine girerek dvoryan snfna dhil olmutu. Hizmete alnrken Hristiyanl kabul etmeleri art koulan bu Mslmanlar arasnda zorla din deitirmeye mecbur tutulanlar da vard. XVIII. Yzylda ise Ukrayna Kozaklar,
139
Baltk boyu devletlerinin baronlar, Polonyann asil szlahtalar ve Kafkasyadaki eitli kavimlerin beyleri ayn imtiyaza kavuturuldular. Rus hkmetinin msaadesi veya daveti ile imparatorlua gelen Alman, sko, Fransz ve baka Avrupallar da dvoryan snfna alndlar. Neticede dvoryan snf iinde aslen Rus olanlarn oran hayli azald. XVII. Yzylda dvoryanlar inceleyen tarihi N. Zagoskine gre, bu devirde dvoryanlarn % 24,3 Rurik yani Varyag, % 24,3 Polonya veya Litunya (Letonya), % 25i baka Avrupa devletlerinden gelme, % 17si Altn Orda mparatorluundan kalan Trk-Tatar asll idi. % 10,5inin asl mehul ve ancak % 4,6snn gerek Slav Rus asll olduu tahmin edilmektedir. Bylece, Byk Rusyann kurulmasnda rol oynayan Rurikler ile asl mehul dvoryanlar da Rus kabul edilse bile Rus arna hizmet eden asillerin 2/3sinin yabanclar olduu grlr. 1700-1917 yllar arasnda yksek mevkideki sivil memurlarn ortalama % 37,6sn yabanclar, bilhassa Almanlar tekil ediyordu. Rusya mparatorluunda bir dvoryann iyi hayat srmesi iin en aa 100 kleye sahip olmas icap ettii fikri yaygnd. 1831de I. Nikola (1825-1855) yzden fazla kleye sahip olan dvoryanlara dorudan doruya Dvoryan Meclisine girme hakkn tanmt. 1861 yl ferman ile serfliin (kleliin) kaldrlmas neticesinde dvoryanlar topraklarn kyllere veya tccarlara satmak zorunda kaldlar. 1905 ylnda ellerindeki topraklarn 1/3ini kaybetmilerdi. II. Aleksandr (1855-1881) rejimin direi sayd dvoryanlar zmresini iflastan kurtarmak iin Dvoryan Ziraat Bankas kurdurdu ve kendilerine msait artlarda kredi verilmesini salad. Fakat bu tedbirler de netice vermedi. 1916da devlet kontrol altnda olmayan verimli topran 2/3si artk serbest kyllerin elinde idi ve onlar ayrca Rusyadaki byk ba hayvanlarn 9/10una da sahiptiler. Dvoryanstvo imparatorlukta ekonomik gcn ve siyasi tesirini kaybetmiti. Dvoryan ne demektir ve hangi etnik kkenden gelirlerdi?
SIRA SZDE
Rurik-Varyag, Baltk boyundan gelen Varyaglarn prenslerinden Rurik 862de Kiyef Rusyasnn kurucusu addedilir. O Slav ve Fin-Ogur halklarn hakimiyeti altna alarak ilk Rus devletini gerekletirdi. lkenin Rusya ad almas ve halkn Rus diye adlandrlmas ite Varyaglarn bir kabilesi olan Rustan gelmektedir.
Askeri Yap
SIRA SZDE
III. Vasili (1505-1553) zamannda Bat Avrupadan alnan ateli silahlarla (top, tfek) tehiz edilen Rus ordusu bilhassa Trk hanlklarna kar baarlar kazanmt. IV. S mhendisin O R U van (1533-1584)n Kazan Hanln zaptnda (1552) bir skoyal lam kazma ve barut kullanma becerisinden yararlanmak suretiyle kale duvarlarn ykmay baard bilinmektedir. IV. van ayrca Bat Avrupadan askeri D uzmanlar getirtmeKKAT ye ve onlardan faydalanmaya nem vermiti. Boris Godunov (1598-1605) da yle idi. Mihail Fyodorovi (1613-1645) zamannda yabanclardan oluan ktalar kurulmaSZDE ya baland. Bunlarn kumandan ngiliz idi; bir mddet sonra, SIRA Avrupal subaylar tarafndan talim ettirilen Rus askerlerinden birlikler tekil edildi. 1632de Lehistana kar sava esnasnda, yeni usulle yetien, top ve tfek kullanmasn bilen Rus ktaAMALARIMIZ lar ounluu tekil ediyordu. 1631de Hollandal Koet tarafndan Moskovada bir tophane kuruldu. Avrupadan da ok sayda top satn alnd. 1647de Rus askerlerini Avrupa usulnde yetitirmek zere ilk defa bir talimname bastrld. HollanK T 1632de A P dal tccar Andrey Vinius, Tulada demir iletme izni ald ve silah fabrikas at. 1644te Hamburglu Marcelise dil, Kostroma ve eksna Nehirleri boyunda demir fabrikalar kurma hakk verildi. Fabrikalarn ustalar yabanclard. Bu T E L suretle, E V Z Y O Naskeri ihtiyac karlamak zere kurulan fabrikalar sayesinde Avrupa teknii Rusyaya girmeye balad. I. Petro (1696-1725) muntazam Rus ordusunun nvesini kurdu. Azak Kalesi alnrken yeni usul talim gren askerlerin baarlar grlmt.
NTERNET
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
140
Rusya Tarihi
Petronun Vergi Reformu, 1705te karlan yeni kanuna gre kle bana 74 kopik (kuru), devlet topraklarnda alan her kylden 114 kopik (bu kyllerin aalara kar herhangi bir ykmllkleri yoktu), posad halkndan adam bana 140 kopik vergi tahsil edilmeye baland. Bu durum 1897ye kadar devam etti. Ayn ylda kan bir baka kanun 20 evin bir asker besleme mecburiyetini getirdi. Yani her bin kii asker besliyordu.
Ruslar Azak Denizine ayak basnca Azak Donanmas adyla ilk Rus harp filosunu ina ettiler. Azak Denizi sahilinde Tagarog Liman Rus donanmasnn ss oldu. 1703te Fin krfezinde de donanma inas baland. O srada Rus Baltk donanmas 48 byk sava gemisi ve 787 ufak krekle ekilen gemiden kurulu idi. I. Petronun ld ylda (1725) Rusya mparatorluunun 210 bin silah altndaki askerle 110 bin yedekten (Kozaklar, yabanclar vb.) oluan byk bir ordusu mevcuttu. Bunun dnda 24 bin bahriyeli askeri bulunuyordu. O devre gre Rusyann asker says baka Avrupa devletlerininkinden misli fazlayd (Rusya nfusu 12-13 milyon). Tabii bu kadar byk bir orduyu beslemek maddi ynden byk klfetlere sebep oluyordu. Petro vergi reformu yapt. Fakat askere alma usul II. Aleksandr (1855-1881) devrine kadar devam etti. 1874te karlan bir kanunla 21 yana gelenlere askerlik hizmeti mecburiyeti konuldu. Hkmet her yl askere alnacaklarn saysn tespit eder ve 21 yandakiler arasnda kura ekilerek istenilen sayda asker hizmete arlrd. Askerlik sresi de 15 yld; bunun 6 yl orduda muvazzaf, 9 yl ihtiyar hizmet sresini tekil ediyordu.
Polisin Yaps
Rusya mparatorluu her devirde asker beslemeyi tercih etmi, fakat merkezi politikay yrtecek sivil memur tekilatna nem vermemiti. XIX. Yzyln ortalarnda her 10 bin kiiye ancak 11-12 devlet memuru isabet ediyordu. Memurlar arasnda snf ayrmlar olduu gibi, taradaki memurlarn merkeze gelme ans yok denecek kadar azd. Memurlar iyi maa almadklar iin rvet yolu daima akt. 1826da ar Nikola (1825-1855) ayaklanmalarda ceza ekillerini tespit ettirmek iin gizli bir sular komisyonu kurdurdu. Henz o devirde ceza hukuku gelitirilmemiti; ancak 1845te ceza kanunu ilan edildi. 1823-1861 yllar arasnda 290 bin kii Sibiryaya, bunlarn 44 bini de alma kamplarna srgne yollandlar. Srgnlerin % 10unu politik sular tekil ediyordu. 1880 ylnda ileri Bakanlna bal Devlet Polis Dairesi kuruldu. Polis tekilatnn eitli blmleri (gizli servis, siyasi ksm, kar casusluk ksm vb.) olup, birka jandarma birlii de polise hizmet ediyordu. Bunlarn yerleme merkezleri St. Petersburg, Moskova ve Varova idi. 1833te Rusyada polisin says 100 bini amt. 1898de terr olaylar artnca polis tekilatnda zel Ksm (Osobiy Otdel) tekil edildi. Bu blm yurt ii ve d gizli ihtilalcileri gzetliyordu. 14 Austos 1881de Hkmet Koruma Ksm (Ohranniye Otdelenia) resmiletirildi. Bundan sonra Ohranka diye n kazanan bu polis tekilatnn bilhassa Pariste gl bir casusluk ebekesi vard. Resmi rakamlara gre 1880de btn Rusyada ancak 1.200 siyasi sulu mevcut olup, bunun 230u Sibiryaya srlm, 60 da ar artl alma kampna yollanmt. (1863 ayaklanmasna katlan 4 bin Leh sulu bu rakama dhil deildir). 1901de siyasi sulularn says 4.113e ykseldi ve bunlarn 180i alma kampna yollanmt. Polisin gl olmasna ramen Rusya mparatorluunu bir polis devleti saymak doru olmaz.
Ruhani Snf (Kilise)

Hristiyanlk (Ortodoksluk) resmen ilk defa Kiyev Knezi I. Vladimir (978-1015) tarafndan 988de kabul edildi. Ruslar dil boyundaki Trklerden (dil-Kama Bulgarlar) takriben 70 yl sonra resmi bir dine sahip oluyorlard. Hristiyanln devlet dini olarak kabul edilmesi Rusya tarihinde yeni bir devrin balangcdr. Kiyev Rusyas Ortodoksluu semekle Bizans medeniyeti evresine girmi oldu (Ortodokslarn merkezi stanbul idi). Vladimir Hristiyanl kabul edince Rus kilisesi stanbul patriine tabi bir metropolitlik sayld. Kilise tekilat bir hiyerariye dayandn-
141
Ortodoksluk, Yunancadaki orthos (doru) ve doksa (inan) szlerinden meydana gelmitir. M.S. 36da sann havarisi Andreas tarafndan kurulduu sylenir Ekmenik (dnya) patrikhanenin merkezi Fener (stanbul)dir. Hristiyanlk lemindeki byk mezhepten biridir. 1054te Romadan ayrlmtr. Zamanla cemaatler arasnda ba gsteren dini anlamazlklar Dou Ortodoks Kilisesinde de blnmelere yol amtr. stanbul Ortodoks Kilisesi de, Rum Ortodoks; Ermeni Ortodoks; Sryani Ortodoks olmak zere balca kola ayrlmtr. Rumlar stanbulu; Ermeniler, Erivan; Sryaniler de Mardini merkez edinmilerdir. Rus Ortodoks kilisesi 1917den sonra patriklik olmu, o da Fener patrikhanesinden ayrlmtr. Slavlarn byk ounluu Ortodoks mezhebine mensuptur.
dan, bunun Rus devlet sistemine de tesiri kanlmazd. Kiyev ehri Rusyann yalnz siyasi deil, ayn zamanda dini merkezi haline geldi. Birok dini blge ve piskoposluklar meydana getirildi; piskoposluklar kk cemaatlere blnd. En kk mahalle, kilise tekilat vastasyla piskoposa, piskoposlar da Kiyevdeki metropolite balandklarndan, Kiyev metropoliti Rusyann yksek ruhani bakan oldu. Manastrlar (keihaneler) kurulmaya baland. Vladimirin Hristiyanl kabulnden 120 yl kadar nce Bizansl papaz Kiril tarafndan Balkan Slavlar iin hazrlanan bir alfabe Rusyaya girdi; ayn zamanda Balkanlardaki (Bulgar Slavcas) din kitaplar da benimsendi. Bu suretle Ruslar hem alfabelerini, hem dinlerini hazr olarak dardan alm oldular. Kilise Slavcas XVIII. Yzyla kadar Ruslarn din ve edebiyat dili idi. Ayrca manastrlarda kaleme alnan vakayinameler (letopis) Rus tarih yazcl iin nemli vesikalar oldu. Esasen Rusyada okur-yazar tabakas bilhassa ruhaniler ve rahiplerden ibaretti. Moskova Knezlii kuvvetlendike, Moskova ehrini merkez kabul eden metropolitliin mevkii de ykseldi. Metropolitler, knezin en yakn adamlar olup, devlet ilerine de bakarlard. 1550de Rusyada 200 kadar manastr vard. Manastrlara ait topraklarda kleler altrlyordu. XVII. Yzylda patrikliin 35 bin klesi mevcuttu.
Resim 5.1 Kazan Hanlnn yklmas erefine Moskovada (15541561) ina ettirilen Pokrovski (Kutsanm Aziz Vasili) Katedrali Kaynak: Prof. Dr. Nadir Devlet fotoraf arivi (2005-Moskova).
ar Mihaylovi (1645-1676) zamannda Rus kilisesinde slahat yapmak istenmesi dini ayrlk dourdu. Novgorod metropoliti Nikon 1652de patrik olunca, kilisenin devlet idaresindeki nfuzu artt. ar, Nikona tevecchn gstermek iin Byk Efendi (Veliki Gosudar) unvann verdi. Patrik Nikon din kitaplarnda ve ayinlerde dzeltmeler yapt; bunlar stanbul patrii tarafndan da tasvip edildi (1655). Fakat halk bu yeniliklerden memnun deildi. ar 1666da btn ruhanileri Moskovaya ararak, yenilikleri kabul etmeyenleri cezalandrma kararn kartt. Kar olanlardan ou takibata urad. Bylece Rusyada eitli mezhepler, balca gelenekiler (staroobritsi) ile resmi kiliseye bal (raskolniki) olan iki gurup meydana geldi. Bilim adamlar 1860larda gelenekilerin saysn 9-10 milyon, 1880lerde 1215 milyon ve 1917de ise 25 milyon olarak vermektedirler. Resmi kilise devletin yannda Rusya mparatorluuna byk hizmetler grm, bilhassa ele geirilen Trk lkelerinde Hristiyanlk propagandas misyonerlik faaliyetlerini yrtmtr.
142
Rusya Tarihi
Germogen (1530 - 1612). 1606tan itibaren Moskova ve Btn Rusyann patrii oldu. 1601-1603 yllarnda kan ktlk ve al durdurmak iin onun dzenledii ayaklanma tahtta deiiklii salad.1913 ylnda Rus Ortodoks Kilisesi onu aziz ilan etti. 1589da 1552de igal edilen Kazana metropolit tayin edilmi ve bir hayli Mslman zorla vaftiz ettirmiti.
Yenikey(ev): arlk Rusyasnda olduu gibi eski Sovyetler Birliinde de Trk aslllara ait soyadlarn sonuna, ses uyumuna gre, -ev, -ov, -yev, -(i)n, -ski vb. ekler getirilmekte; Trk aslllarn soyadlarna dahi Rusann zellii verilmekte, konuya yabanc olanlar genel olarak, bahsedilen ahsn Rus asll olduu kanaatine vararak yanlmaktadrlar. Bu karkla mani olmak ve soyadlarn resmi eklini bozmadan, o adn bir Trk asllya ait olduunu belirtmek iin bu gibi Rusa ekleri parantez iine almay doru bulduk.
I. Petro ile kilise nemini kaybetmeye balad. nk Petronun reformlar ile kilise devletin itaatkr bir unsuru haline getirilmiti. XVIII. Yzylda ar Pavelin saltanat esnasnda devletin kiliseye kar olan tutumunda bir deiiklik oldu. Pavel kilisenin manevi nemini onaylarken, ayn zamanda kendisine bal bir kurum olarak gryordu. 1797de ar, kilisenin badr szn syleyen de o idi. Bu forml I Nikolay zamannda arn en geni anlamda kilisenin karlarnn hamisi olduu eklinde yorumlanabilecek tarzda, anayasann bir maddesinin bendi olarak Rusya mparatorluu kanunnamesine girmitir. Ayn yzylda II. Katerina kilisenin maddi haklarn snrlad, tm arazilerini kamulatrd. Ayn dnemde ok sayda manastr kapatld. II. Katerinann bu nevi tedbirler almasnda Orta dil(Volga) boyunda patlak veren isyann da nemli rol olduu aikrdr. Ruslar, Kazan Hanln 1552de ele geirdikten sonra hakimiyetlerini tam manasyla yerletirmek iin eitli tedbirler almaya baladlar. Bunlardan biri Tatarlar din deitirmeye tevik veya zorlama eklinde oldu. Ortodoksluu kabul eden Tatarlar Ruslarla eit haklara sahip oluyorlar ve tannm Tatarlara Rus asilzadeleri evresine girme, idareci durumundaki Ruslarla evlenme hakk veriliyor, bylece Tatarlar, idareci mevkilere geme imkannn sahip oluyorlard. Tatar soylularnn Hristiyan dinine gemeleri Ruslar tarafndan Hristiyanln slama galebesi olarak telakki ediliyordu. XVI. Yzyln son eyreinde Metropolit Germogenin bildirdiine gre yeni Hristiyanla gemi olanlar, bu dini kabul etmeyen Trk boyu uva, Fin boylar irmi (eremi veya Mari) ve Vot (Votiak veya Udmurt)larla birlikte yayorlar; onlarla (kfirlerle) birlikte yiyip iiyorlard. Hristiyanla gemi olanlar kiliselere gitmiyorlar, ha tamyorlar ve evlerine ikon ve kutsal ekiller koymuyorlar; doumda papaz armyorlar, ocuklarn vaftiz ettirmiyorlar ve llerini Tatar mezarlarna gmyorlard. Bu rapora dayanarak hkmet btn yeni Hristiyanlarn yeniden tespit edilerek, (Mslman) Tatar halkndan ayrlmalarn emretti. Hkmetin kararlarna kar gelenler ise hapsedilecek, dvlecek, boyunduruk altna alnacak ve zincire vurulacakt. Tabiatyla bu tedbirler etkisiz kalmad; aresizlik ve basklar neticesinde birok kimse Hristiyanl kabul etti. Fakat yine de Mslmanla sadk kalanlarn says hayli yksekti. Mesela 1763 ylnda Kazanda 110.264 kii iinde ancak 13.615 Tatar Hristiyanla gemiti. 1796 ylnda ise durumda fazla bir deiiklik olmamt. Mslman Tatarlar sayca artm, fakat Hristiyanla gemi olan Tatarlarn says ayn kalmt. Tatarlara kar bask her devirde trl bahanelerle arlatrlyordu. 1756da Kazan eyaletinde 536 camiden 418i Ruslar tarafndan yklm ve yeniden cami inas yasaklanmt. Ayn ekilde Tobolsk eyaletinde (Sibirya) 113 camiden 98i kalmt. Astrahanda 40 camiden ancak 11i ibadete elverili idi. Bunun dnda Hristiyanlatrma faaliyetine hz verilmiti. 1763te Kazan eyaletindeki Tatarlardan 13.615, 1796da 27.310 kii Hristiyan dinine dndrlmt. Buna ramen ayn eyalette 1796 ylnda 184.034 Mslman mevcuttu. Tatarlara yaplan basklar tccar ve kyllere de ayr ayr biimde uygulanmt. 1762de yalnz Kazan ehrinde saylar ancak 24 olan Tatar tccarlarnn faaliyet gstermeleri yasakland. Ancak II. Katerinann reformlar Tatarlarn biraz nefes almalarna yol at. 1767de II. Katerina tarafndan kurdurulan Yeni Kanunlar Layihas Tertip Komisyonuna Kazan, Penza ve Bat Sibirya Trklerinden 24 temsilci katlmt. Mirza Yenikey(ev)in komisyona sunduu Kazan Vilayeti Mslmanlarnn Durumu hakkndaki rapor mnasebeti ile Mslmanlarn ar durumlar ve maruz kaldklar hakszlklar iyice su yzne kt. Zaten o sralarda Tatarlara baz kanuni haklarn tannmas mecburiyeti hasl olmutu.
143
Pugaev, Yemelyan vanovi (?-1775): dil-Ural blgesindeki Kozaklar (Rus muhafz birlikleri) ve baka kabileleri Rus hkmetine kar ayaklandrd. Kazan igal etti. Hkmet kuvvetlerine yenildi ve idam edildi. Bu isyana bir hayli Tatar ve Bakurt da katlmt.Bunlar arasnda en mehuru bugn Bakurtlarn milli kahraman konumuna gelen Salavat Yulay(ev)tir. Mirza (Murza)., Farsadan gelmektedir. Soyluluk unvan, Altn Orda Hanlar neslinden gelenlere arlk bu unvanlarn srdrme hakk vermiti.
Pugaev syan zamannda (1773-1774) Tatarlarn ve Bakurtlarn oynadklar rol meydanda olduundan, hi olmazsa hkmete sadk kalan zmreleri-mirzalar memnun etmek gerekiyordu. Ayn zamanda Ruslarn, tccar olarak kendilerini gstermeye balayan Tatarlardan, Kazak ve Krgzlarla ticari mnasebetlerinde faydalanmak ihtiyac da, onlara dini ynden daha hogrl davranlmasn icap ettiriyordu. Petersburgta Rus hkmeti evresinde Kazak ve Krgzlar arasnda slamiyetin glendirilerek Rus idaresini takviye etmek gr kuvvet bulmutu. Yani Rus hkmetine sadk Tatar mollalar vastasyla Kazak ve Krgzlara tesir etmek imkanlar aratrlmakta idi. 1782de ehrin idari ileri ile sorumlu olan Rus ehir meclisi yannda bir de Tatar (ehir) meclisinin kurulmasna msaade edildi. 22 ubat 1784te mirza Mslmanlara Rus asillerine verilmi olan haklar verildi. Dier yandan Ortodoks Kilisesi 200 yl devam eden Mslmanlar kar politikasn da btn gc ile desteklemiti. Bu politikann bir ayan da zorla Hristiyanlatrma tekil ediyordu. Ortodoks Kilisesi bu metotlarn XIX. Yzyln ikinci yarsna kadar srdrme gcn buldu. Mesela arn 4 Temmuz 1885 tarihli ve 7321 sayl ferman Spasstan Mamada srlen Tatarlar hakknda idi. Fermanda u hususlar belirtilmekte idi: ... Kazan Ruhani Sinodu din adam yollayarak, onlarn Hristiyanl muhafaza etmelerini salamaldr. Kar koyanlarn ocuklar ellerinden alnarak zorla vaftiz edilmelidir. Kanunlar klliyesinin XIV. cildi ve 49 ile 54. maddelerine gre ebeveynleri Hristiyanl kabul edene kadar ocuklar kilisede muhafaza edilmelidir. Gene ayn cildin 191. maddesine gre, Hristiyanl reddedenlerin mal-mlkleri piskoposluk tarafndan msadere edilmeli ve Ortodoksluu kabul edene kadar iade edilmemelidir. Bu gibi Tatarlar arasnda evlilik meydana gelirse, vaftiz edilmi olan kadnlarn kilise merasimi ile evlenmeleri salanmal, evlilii yapan kadn vaftiz edilmemise onun da Hristiyanl kabul etme art konulmaldr. Aksi takdirde bu gibiler esas kylerine geri yollanmal ve yerli makamlarn gl gzetimi altnda braklmaldr. Rus makamlarnn bu gibi tedbirler almalarnda bilhassa Tatarlarn Hristiyanlatrmaya kar koymalarnn rol bykt. 1796 ylnda yaplan ilk nfus saymna gre, Kazan guberniyasnda 103.050 erkek ve 108.290 dii Tatar saylyordu; btn uralara ramen bunlarn ancak 13.384 erkek ile 13.922 kadn vaftiz edilebilmiti. te bu siyasi ve ekonomik dncelerle II. Katerina tarafndan Rusya Mslmanlar iin bir Orenburg Mslmanlar Ruhani Meclisi (Orenburgskoye Mogametanskoye Duhovnoye Sobraniye) tekiline karar verilmiti. 1789da Ufa ehrinde Orenburg Ruhani Meclisi bylece kurulmu oldu. Neden Ufa deil de Orenburg adnn kullanldna gelince, Orenburg eyaletinin mevcudiyeti ile bunu aklayabiliriz. Bylece slam dini arlk tarafndan lkenin resmi bir dini olarak kabul edilmi oldu. arlk, Ufa Mftlnden sonra benzer mftl Takent, Bak ve Akmescitte de kurdurdu. Ufa Mftlnn kurulmas ayn zamanda Mslmanlara yayn yapma imkan da vermiti.
SIRA SZDE Rusya Mslmanlarnn dinleri resmen ne ekilde ve ne zaman tannd?
ktisadi Durum
Ticaret
SIRA SZDE
DNELM
DNELM S O R U
S O R idi. U Tarma elXIII-XV. Yzylda Rusya ekonomisi snk bir manzara arz etmekte verili arazinin bir ksm knez ve boyarlara aitti. Halkn esas meguliyeti olan bal ve balmumu en ok satlan mallard. Arkasndan kymetli samur, D tilki, K K A Tsincap krk-
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
144
Rusya Tarihi
leri, iya, deri, tuz, keten, balk dii ve kereste mamulat gelmekte idi. Rusyada 250 yl kadar sren (1236-1480) Mool-Trk (Tatar) hakimiyetinin iktisadi ve mali sahada derin tesirleri grlmektedir. Rusyada ilk defa olarak o zaman vergi ve para sistemi dzene konulmutu. Bunun izleri zamanmza kadar gelmitir. Rusadaki tamojnya (gmrk), damga ve parann karl dengi Moolcada (Trkede) tenke szleri bunu gsterir. Posta tekilatnn da o devirde gelitirildii Rusadaki yamik (yamc, arabac)den anlalyor. Ticaret eyas manasndaki tovar kelimesi de Trkedeki davardan alnmtr. di manasna gelen alaa at Rusaya umumiyetle at anlamnda olmak zere load diye girmitir. Rusada bugn de kullanlan sunduk (sandk), torba (anta), karman (cep), tani (i donu, pantolon), kaftan, bamak (ayakkab), pay gibi kelimeler Rus hayatnda Trk tesirinin birer belgesidir.
Nfus
Bata gelen Rus ehirleri Novgorod ile Pskovtu. Novgorod ok zengindi; 1478de tahrip edilince Moskova ehri byd. 1520de Moskovann nfusu 100 bini gemekte idi. 1897 nfus saymna gre Rusya mparatorluunun 125 milyon nfusunun ancak % 9.1i ehirlerde yayordu. Fakat tarm gelimemiti, ulam yollarnn yetersizlii neticesinde iftlikler kendi kendileriyle yetinmek zorunda kalmlard. Ayrca ok fakir olan kyller zengin toprak sahiplerine bal bulunuyorlard. Tarm blgelerinin verimsizlii kylleri yeni topraklara itti. Rus kyllerinin Bat Sibirya ve Kuzey Kazakistana g ettirilmeleri XIX. Yzyln sonu ve XX. Yzyln banda balad. Bu devirde ad geen blgelere 6,5 milyon kylnn geldii tahmin edilmektedir. Trans-Sibirya (Dou in) demiryolunun inas (1897-1902) ve hkmetin yeni blgelere yerleme hakkndaki kararnamesi (1899) yeni glere yol at. 1897 genel nfus saym:
Millet Rus Ukraynal Belorus Tatar Mslman Yahudi Avrupal Fin Litvanyal Moldovyal Toplam mp. % 44.4 19.4 4.5 1.9 12.1 3.5 3.9 2.3 1.2 1.0 100.0 (Ortalama) ehirleme % 13.0 4.7 2.2 8.9 5.0 24.0 12.3 1.7 2.3 4.1 9.1 Toplam Nfus 55.513.302 24.274.727 5.676.047 2.320.748 15.118.442 4.308.460 4.856.213 2.879.210 1.609.887 1.303.464 125.042.841
1897 Nfus Saym, R. A. Lewis-R. H. Rowland-R. S.(1976) Clem, Nationality and Population in Russia and USSR. An Evolution of Census Data. 1879-1970, New York s. 456.
Geni bilgi iin bk. Tsentralny statieskii komitet ministerstva vnutrennih del, pervaya vseobaya perepis naseleniya Rossiskoy mperii, 1897 g. (ileri Bakanl Merkezi statistik Komisyonunun Hazrlad Rusya mparatorluundaki lk Genel Nfus Saym, yl 1879), (St. Petersburg 1897). Rusyann kapitalizmi tercih etmesi ekonominin hzla gelimesine neden oldu.1850 ile 1900 yllar arasnda lke nfusu ikiye katlanmt. XX. Yzyln ilk 15
145
ylna nfus %30 civarnda artt. 1914 ylnda, Finlandiya hari, Rus mparatorluunun toplam nfusu 170 milyona ulamt. 1851de kentli nfus 3,5 milyona biraz yaklamken, 1987de 16,5 milyona, 1914te ise 25 milyona ulat. Bu dahi kentli nfusun ancak % 15ini tekil ediyordu. Dier bir ifade ile Rusya halknn % 85i veya 145 milyonunu krsal kesimde yaayanlar tekil ediyordu. Bylece Rusya bir kyl lkesi grnmndeydi.
Endstri
Rusya, endstri mallarna olan ihtiyac yabanc lkelerden yapt ithalatla karlyordu. lk defa askeri ihtiyac karlamak zere, yukarda grdmz gibi Avrupallarn yardm ile maden arama ve silah fabrikalar kurma iine giriildi. Sanayii, Bat Avrupann rekabetinden korumak maksadyla kymetli madenlerin Rusyadan ihrac yasakland. Devlet ve ahslar tarafndan iletilen imalathanelerde kylleri ii olarak altrmak iin kanunlar karld. I. Petronun son devirlerinde Rusyada 200 kadar fabrika ve imalathane alm bulunuyordu. Urallarda kurulan demir iletmelerinde Rusyann ihtiyacndan baka, ihracat iin de demir hazrlanyordu. XVII. Yzylda Uraldaki retim Rusyann demir reten lkeler arasnda dnyada birinci yeri almasn salamt. Yabanc gemileri St. Petersburg limanna celp iin buraya getirilen ticaret eyasn daha az gmre tabi tutan I. Petro, St. Petersburgu i eyaletlere balamak iin bir kanal atrd ve eski mir (cemaat) sistemi yerine kafa vergisi usuln koydu. Bylece daha fazla vergi toplad. XVIII. Yzyln sonlarna doru Uraldaki Yekaterinaburg (Sovyet dneminde Sverdlovsk) ve Nijni Talin demir ve elik retiminin merkezleriydi. XIX. Yzyl ortalarnda endstri bilhassa iki blgede ileri idi. (St. Petersburg civarnda ve kuzeybatda). Tekstil endstrisi vanova, Kostroma ve Vladimirde gelimiti (bilhassa pamuklu ve keten dokuma). Dokuma ayrca kylerdeki tezgahlarda da yaplyordu. XIX. Yzyln sonlarna doru ar endstri Uraldan baka blgelere kayd. 1880-1890larda demire ihtiyacn artmas ve yabanc kapital yatrmlar sayesinde Dou Ukraynada (Donetsk-Dnyepr Havzas) bilhassa Kirov Rogda demir istihsaline baland. Donetskte kmr istihsal ediliyordu. 1913te Rusya pik demirinin % 67si Donetsk-Dnyepr Havzasnda retilmekte idi. I. Nikola (1825-1855) zamannda yeni yollarn yaplmas sonucunda Rusyann i ticareti geliti. Volga zerinde buharla ileyen vapur seferlerinin de byk katks oldu. 1873te Petersburg ile Moskova arasnda ilk demiryolu seferi balad. Daha sonra Varova ile Krakov arasnda da demiryolu balants saland. 1829da Petersburgda ilk yksek mhendis okulu almt. Tula askeri fabrikasndan baka birok top, tfek ve dier silah fabrikalar da kurulmutu. Endstrilemek iin kyly topraktan koparmak lazmd. Bu ise 1870lerde balad ve 1885-1906da iyice geliti. ehirlerde iilerin says artt. 1865te 1425 fabrika ve imalathanede 392.718 ii alm ve 296 milyon ruble deerinde imalat yapmt. 1880 ylnda ise fabrika ve imalathanelerin says 16.564e ykselmiti. Buralarda 616.925 ii almakta idi. Buna ramen 1914te hala, Rusya mparatorluunun 170 milyon olan nfusunun ancak 3 milyonunu iiler tekil ediyordu. Rusya mparatorluunda Ruslar aznlkta olmalarna ramen (genel nfusun % 57sini [Ukraynal ve Beloruslar dahil] gayr-i Rus milletler tekil ediyordu) hakim milleti temsil ediyorlard. Rus dili eitimde, endstride, siyasette ve orduda kullanlyordu. Trklere medeni veya siyasi haklar tannmam; onlara belli bal devlet memuriyetleri kapal tutulmu; ekonomik sahada da birtakm engeller konulmutu. Tatarlara ticaret irketleri kurmakta zorluklar karlyor, Trkistan ve Bozkr
146
Rusya Tarihi
eyaletlerinde emlak sahibi olmalar yasaklanyordu. Aznlklar arasnda bilhassa Yahudiler, Ermeniler, Grcler, Letonyallar ve Estonyallar Rusya mparatorluundaki gelimeye katlmlard.
retim
Dolaysyla da ziraat Rus ekonomisinin temel megalesi durumundayd. 1913 ylnda Rusyadaki tahl retimi 92 milyon tona ulamt. Trkiyede 2010 tarihinde bu rakam 32 milyon ton idi. Ancak kuraklk nedeniyle 1891 ile 1906da ktlk olmutu. En byk ktlk ise 1921-1922 yllarndan yani lke Sovyet ynetiminde iken gerekleti. Dier ifade ile Rusyada kyl refah iinde yaamyordu.
SIRA SZDE
Rusyann nfusu ne kadard ve kentli ile kyl nfus oran neydi? SIRA SZDE Sanayi alannda gelime ise XIX. Yzyln ortalarnda balad. Birinci Dnya SaDNELM vana kadar Rusya pamuk retiminde dnyada drdnc sradayd. Dolaysyla lkede tekstil alannda byk gelimeler olmu, 1911 ylna gelindiinde pamuk S O R U iplii ve kuma reten fabrikalar ok sayda artm, tezgahlarn says 220 bine kmt. Pamuk balca Orta Asyada retilirdi. Sovyetler Birlii dneminde de zbekistan ile Trkmenistan pamuk retiminde ilk sralar aldlar. DKKAT Metalrji alannda da bu nevi baarlar grld. 1900 ylnda 1,5 milyon ton pik demiri retilirken, bu miktar 1914te 3,5 milyon tona kmt. Rusyada kullanlan SIRA SZDE ta kmrnn %85 lke iinde retilirdi. Bu bilhassa Ukraynann Donets blgesinden elde edilirdi. Rusyann nemli retimlerinden birini ise petrol tekil ederdi. Bilhassa Bakde 1860 ylna balayan retim bata ylda 160 bin ton iken, 1913de AMALARIMIZ bu 9 milyon tona ulamt. Azerbaycan 1860dan ikinci bamszln kazand 1991 ylna kadar, yani 131 yl bata arlk Rusyas daha sonra Sovyetler Birlii menfaatleri iinK smrtmek durumunda kalmt. Rusyann gda sektrndeki balca T A P retimi eker, alkol ve un idi. Ayrca Ormanlardan da gelir elde ediliyordu. Devletin kalknmaya katks mteebbislere verdii destek, demiryollar inas eklinde kendini Demiryollar sayesinde Rus tccarlar, mallarn daT E L E V Z gsteriyordu. YON ha kolay ve daha hzl bir yerden baka yere gtrme imkanna kavumulard. 1850lerde Rusyada demir yollar 400 km. civarnda iken, bu 1912de 25 bin km.ye kmt. Rusyada sanayi kurulularnn ve atlyelerin neredeyse 1/4 yabanc ya Nngiliz, T E R N E T Fransz, Belikal, Alman, sveli ve Amerikal- sermayeleri ile trmclarnkurulmutu. Devletin mteebbislerin sosyal kkenine bakmadan herkese eit mesafede durarak kapitalist bir siyaset uygulad anlalyor. 1900da Moskovann en byk 50 sanayi ve ticari iletmesinin sahiplerinin 29u kyl, 8i kk esnaf, 5i soylu ve 5i yabanc kkenli idi. Ancak devlet gene de gvenilmez yabanclar olan Mslman tccarlara kstlamalar getirmekten kendini al koyamyordu. XVIII. Yzyln ikinci yarsnda Rus hakimiyet sahas Kazak topraklarnn snrlarna dayandktan sonra Kazan Tatarlar ile Mierlerin bir ksm Orenburg blgesine gtler. zellikle Kazaklarla ticaret yapanlar buraya memnuniyetle yerleiyorlard. Hkmet bu g tevik ediyor; hatta Tatar tccarlarn oraya gitmeye zorluyordu. Mesela, Orenburg ehri kurulduktan sonra, hkmet 200 zengin Tatar ailesinin yeni ehrin yanndaki Kargal ve Seyid(ov) kasabasna yerletirilmesini emretmiti. Eski durumlar sarslan birok Kazanl zengin yeniden, Orta Asya dahil, lke dnda ticari faaliyete girimi; kyllerin rnlerini satn alarak -zellikle yerli hammaddeleri ilemek zere- Tatar kylerinde eitli tesisler kurmaya balamt. Bu suretle Aa Kamada (Atniya, Menger, Alat, Kardven, Zri, Tnter,
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Mier, Bugn Uraln gneyinde, Rusya Avrupasnn Penza ve Mordovya blgelerinde yaayan nfuslar hakknda kesin bilgi olmamakla birlikte 100 ile 500 bin arasnda bir Tatar boyudur. Bir haylisinin kendisine has az olup, bu dilde Ouz unsurlarna rastlanr. Tatar dilinin bat azn kullanrlar. Mier (Meera) ve Mier-kii (Meerskiye Lyudi) adnn XV-XVI. Yzyllarda kullanlmaya balad tahmin edilmektedir.
147
Yumulu Tatar (Grevli Tatar) veya Laman Rus Devleti hizmetine zorla alnm olan MslmanTatar zmresine verilen ad idi. Laman Almancada orman iisi anlamnda kullanlan bir tabirdi. 30 Ocak 1678de ar I. Petronun emri ile Kazanda bir tersane tesis edilmiti. Bu tersaneye gereken aa, laman tabir edilen mecburi hizmetle ykml halk tarafndan temin ediliyordu. Yani lamanlar angarya olarak almak zorunda idiler. lk olarak bu mecburi i iin 56 bin Tatar toplanm iken, XVIII. Yzylda bu say 109 bine yaklamt. 1736 ferman ile askere alnan gayr-i Ruslarn, Baltk Denizine sevki emredilmiti. Askerlik hizmeti gayet uzun sryor; sresi bitince dahi bunlar yurtlarna dnemiyorlard. nk Rus olmayan askerler retim-eitim maksadyla kamplara yollanyorlard. Buradan ise onlar ancak malullk kurtarabiliyordu Zemstvo, Yerel ynetim organ. 1864te kurulan bu yerel ynetimlerde byk toprak sahipleri, ehir ve kylerin temsilcileri katlyordu. Zemstvo idari kararlar karma, bir miktar vergi toplama, bor alp verme haklarna sahipti. Emri altnda teknik bir kadro bulundurup, ilk eitim, salk, yol bakm, zirai ve sosyal hizmetlerde bulunurdu. 1900da Zemstvolarda alan memurlarn says 47 bine ykselmiti. Sonralar orduyu besleme devini de stne ald. 1904ten sonra Zemstvolarn nemi daha da artt. Avrupa Rusyas: Rusyann Avrupada kalan ksm iin kullanlr. Kabaca arlk Rusyas dneminde lkenin yars Avrupada, kalan yars Asyada bulunuyordu.
Sosna, Ura, Saba, Maskar gibi kasabalarda) Tatarlar ile Mierlerin yerletikleri dier blgelerde olduka byk ekonomik merkezler douyordu. 1821de Yumulu Tatarlara (Laman) belli bir cret karl tccar snfna kaydolma hakk tannd. Tatarlar daha nce de ticaret ve zanaatkarlkla urayorlard. 1760-1780 yllarnda Kazanda her birinde 3 ila 9 kiinin alt 34 sabun imalathanesi bulunmakta idi. Bunlar ylda 100 bin put (16.3 kilograma denk gelen bir arlk lsdr) sabun istihsal ediyorlard. Bu imalathanelerin balca sahipleri arasnda Tatarlardan tannm Half(in)ler, Subay(ev)ler ve Ruslardan Lihacevler ve Jarkovlar v.b. vard. ki imalathanelerinin says da yzyln sonunda 57ye varmt ki, sahipleri arasnda uvalov, Vorontsov, Saltk(ov), Narin v.b. gibi Rus asiller bulunuyordu. Ayrca kereste, deirmenta yapm yerleri mevcuttu. Kazan-dil boylarndan tahl, deri, sabun, bal, balmumu, kereste, keten, dokuma, kuma, v.b. gibi emtia, Moskova, Petersburg, Arhangelsk, Astrahan, Orenburg, Don ve Ukraynaya, Ural ve Sibire, Orta Asyaya ve rana sevk ediliyordu. XVIII. Yzyln sonunda Kazan eyaletinde 2876 tccar vard; bunlarn 2015i Rus, 861i Tatar idi.
Zemstvo (Yerel Ynetim)

II. Aleksandrn reformlar ile sahneye kan zemstvolar ve bunlarn ehir versiyonlar olan rgtler tarafndan oynand. Seim kanunundaki eksikliklere ramen I. Dnya Sava ncesindeki yarm yzylda Rusyadaki yerel ynetimler, nemli bir kltrel vazife yerine getirmilerdi. Zemstvolar balangta 34 yerel ynetimde faaliyete geirildi. Reform Trkistan, Sibirya, Kafkasya, Polonya, Baltk eyaletleri, Bat Rusya eyaletleri ve Kozak blgelerinde uygulamaya konmad. 1864 ylndaki yasayla beraber zemstvolar yerel blgeler dahilindeki kamu eitim ve salk kurumlar, hayr kurumlar, yol yapm, sigorta gibi yerel yaam ve ekonomik faaliyetleri denetleme grevini stlendiler. Bteleri de bilhassa gayr- menkul vergilerinden geliyordu. II. Aleksandr ncesi neredeyse tamamen cahil braklm ve salk hizmeti alamayan krsal nfusa okullar, hastaneler ve dispanserler gtrlmeye baland. 1895 ylnda zemstvolarn faaliyet gsterdii blgelerde her 6.500 kiiye 1 adet hasta yata derken, zemstvolarn bulunmad blgelerde 41.000 kiiye bir yatak dyordu. Ayn eilimi eitim alannda da gzlemek mmknd. Zemstvolarn sorumlu bulunduu eyaletlerde her bin yerleimciden ortama 46 ilkokul rencisi karken, Avrupa Rusyasnda her bin kiiden 34, Sibiryada her bin kiiden 18 ilkokul rencisi kyordu. 1911-1912 yasalaryla 9 eyalette daha zemstvo kurulmasna karar verildi. Zemstvo sarfiyatlarnn 2/3nden fazlas salk ve eitime harcanmaktayd. 1914 ylnda 43 zemstvo ierisinde 3.300 salk tesisi bulunmaktadr. Rusyada, says 29u bulan Pastr laboratuvarlarnn 16s zemstvo veya ehir rgtlerinin elindeydi. 1914 ylnda mevcut 50 bin zemstvo ilkretim okulunda 80 bin retmen ve 3 milyon renci bulunmaktayd. Zemstvolar ayn zamanda retmen okullar da ayor ve eitim metotlarn gelitirmek iin zel kurslar dzenliyorlard. 1914te 43 zemstvo blgesinin 35inde bulunan halk ktphanelerinin toplam says 12.627ye ulamt. XXI. Yzylda Trkiyedeki halk ktphanelerinin says ise 2 bin civarnda olduu varsaylrsa zemstvolarn baarlar daha iyi anlalr.
148
Rusya Tarihi
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Bunlara ilaveten zemstvo krsal kesimde yaayanlara modern tarm metotlarn SIRA SZDE retmek, sigorta sistemine yerletirmek, yol inas ve telefon hatlarnn ekilmesi gibi birok alanda gelimelerine katk salyordu. 1914te 219 yerel telefon santrali kurulmutu. DNELM Kyllerin yararna kurulan zemstvo rgt balangta onlarn phesi ile karlat. Bu Rus kylsnn ar cahillii veya iinde bulunduu aresizlikle aklaS O R U yllarnda zemstvo temsilcilerinin seilmesinde kyllere de bir nabilir. 1890-1906 rol verilmise de kylnn gvensizlii devam etti. Kyller zemstvolara toplum yararna alan deil de aristokratik kurumlar olarak bakyorlard. D K Krgtler AT Kooperatif dernekleri, zemstvolara oranla halk kitlelerine daha yakn gelmiti. 1 Ocak 1915 yl itibar ile 32.300 kooperatif ve bu kooperatiflere bal ounu SIRA SZDE kyllerin oluturduu 12 milyon yesi bulunuyordu. Muhtemelen 1920lerden itibaren Sovyet yneticileri de bu sistemden etkilenip kolhoz (kolektif iftlik) ve sovhoz (devlet iftlii) sistemini kurarak, btn kylleri devletin klesi haline AMALARIMIZ getirmilerdi. George Vernadsky, Tarihi (ev. D.Mzrak-E.. Mzrak) (stanbul: Selenge Yaynlar K T A Rusya P 2009), s.307-310.
K T A P
TELEVZYON
Kltrel T E LYap EVZYON

Eitim
I. Petro (1696-1725)dan nce Rusyada devlet tekilatnda alanlarn bile byk NTERNET ounluu okuma-yazma bilmiyorlard. 1714te karlan bir kararname ile aritmetik ve corafya bilgisine sahip olduunu ispatlayamayan papazlarn dvoryanlar (asiller) iin nikah kymalar yasakland. Ordu ve devlet hizmetine girecek olanlara 5 yllk eitim mecburiyeti kondu. Avrupadan rnek alnarak Akademi ile niversiteyi birletiren bir Bilimler Akademisi amak iin 1724te emir karld (Fakat Bilimler Akademisi resmen, I. Petronun lmnden sonra 12 Kasm 1725te ald). Akademinin ilk bakan bir Alman (Blumentrost) idi. Sonra 24 Temmuz 1747 ferman ile bir nizamnameye kavuturulan Bilimler Akademisi: 1. Esas Akademi, 2. niversite ve 3. Gimnaziyum (lise) olmak zere basamakl kurum haline getirildi. 1803te karlan yeni nizamnamede akademi yelerinin bilimsel faaliyetlerini her eyden nce Rusyann karlarn gz nnde bulundurarak hizmet etmeleri gerektii belirtildi. II. Katerina (1782-1796) zamannda Paris Bilimler Akademisi rnek alnarak 1783te alan Rusya Akademisi 1841de Bilimler Akademisine katld. Bylece ana ube kuruldu: (1. Fizik-Matematik, 2. Rus dili ve edebiyat, 3. Tarih ve Filoloji). Akademi ktphanesi, satn alnan kitaplar, balar ve Rusyada kan her kitabn bir nshas akademi ktphanesine yollanmas dolaysyla ksa zamanda zenginletirildi. Bilimler Akademisi Rus kltrnn gelimesinde aktif rol oynamt. 1914 ylna gelindiinde Bilimler Akademisi bnyesinde bulunan eitli enstitlerin artk bilimsel aratrma konusunda yksek derecede zerklie sahip byk kurululara dnm olduunu grrz. Yalnzca fen bilimleri ve matematik alannda deil, ayn zamanda tarih ve filoloji alanlarnda faaliyet gsteren birok bilim kuruluu bulunuyordu. Bilimsel zerklik gelenei Sovyetler Birlii Bilimler Akademisi ve bugnk Rusya Bilimler Akademisinde de devam etmektedir. Burada alan akademisyenlerin ynetim ve toplum karsnda prestijleri ve buna bal bir takm haklar vardr.
NTERNET
Fraehn, Chistian Martin: Joachim (4.6.178216.8.1851): arkiyat, nmizmat (PARA UZMANI) ve tarihi. Kazan niversitesinde ark dilleri profesrl yapt. 1815ten sonra St. Petersburgta Asya mzesinin mdr oldu. En mhim eseri: Recensio Nummorum Akademia mperialis Scinetiarum Petropolitanae, (St. Petersburg 1826)dir. Mendelyev, Dimitri vanovi (7.2.1834-2.2.1907): Kimya bilgini. Kendinden sonra kefedilen maddeleri nceden bildirmitir. En mhim eserleri: Kimyann Ana Hatlar (1868), Periodi Kanunu (Alm. ev. 1859).
149
Platon, Sergey Federovi (28.6.1860-10.1.1933): Rus tarihisi. 1899dan beri St. Petersburg niversitesinde profesr, 1920-1931 yllarnda limler Akademisi yesiydi. 1930da Sovyet aleyhtar propaganda yapmakla sulanarak srgn edildi. En mhim eserleri: Oerki po storii Smuti v Moskovskom Gosudarstve XVI-XVII vv. (XI.-XII. Yzyllarda Moskova Devletindeki Karklklar ile lgili Deneme), (1899); Lektsii po Russkoy storii (Rusya Tarihi ile lgili Deneme), (1899); Stati po Russkoy storii 1833-1912 (Rusya Tarihi ile lgili Makaleler 1833-1912), (1912); Boris Godunov (1921). Barthold, Wilhelm (Vasiliy Vladimirovi) (15.11.186919.8.1930): arkiyat. 1869da St. Petersburgta Alman asll bir aileden dodu. Gen Barthold, ocuk iken, Almancay ve Bat Avrupann baka baz ilim dillerini renmi bulunuyordu. Liseye gittii devirden beri tarihi olmak istiyordu ve bu amala Petrograd (imdiki St. Petersburg) Tarih Fakltesine girdi. Daha niversite talebesi iken, 1889 ylnda O Hristianstve v Sredney Azii (Orta Asyada Hristiyanlk) adl eseri ile dikkati zerine ekmiti. 1901de profesr oldu. 1913te Rusya Bilimler Akademisine tam ye seildi. 1905-1912 yllar arasnda, Rus Arkeoloji Derneinin Dou blmnn sekreterlii grevini ifa etti. 1926da stanbul niversitesinin daveti ile Trkiyeye gelerek, Trk boylarnn tarihi zerine dersler vermi, 1930da Leningradta (St. Peterburg) vefat etmitir. En mhim eserleri: ngilizceye evrilen Turkestan down to the Mongol Invasion (1928) [Trkesi Mool stilasna Kadar Trkistan, (Ankara 1990)]; 12 Vorlesungen ber die Geschichte der Trken (1935) [Trkesi Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, (Ankara 1975)]; M. F. Kprl (ev.), slam Medeniyeti Tarihi, 6. bsk., (Ankara 1984).
Rusyada gerek manada ilk niversite Yelizaveta (1741-1762) devrinde 12 Ocak 1755te Moskovada kuruldu. niversite faklte (hukuk, tp, felsefe) ve on krsye blnmt. niversiteye hazrlamak iin Moskovada biri dvoryanlar ve dieri de baka zmrelere ait olmak zere (serfler hari) iki lise ald. XVIII. Yzylda Bilimler Akademisinin 111 yesinden ancak 26s Rustu. retim yelerinin 69unun ana dili Almanca idi. 1802de kurulan Dorpat niversitesinde retim Almanca yaplrd. Sonralar Dorpat ehrinin ad Yuryeve evrildi ve niversitenin retimi Rusa yaplmaya balad. 1803te Harkov ve 1804te Kazanda, 1834te Kiyev, 1865te Odessa, sonra 1869da Varova ve 1888de Tomskda niversiteler kuruldu. Kazan niversitesi bilhassa ark tetkikleri merkezi oldu. Burada Almanyadan davet edilen Fraehn arkiyat sahasnda mhim aratrmalar yapt. 1819da Petersburg niversitesi kuruldu. Rus dili, tarihi, edebiyat, hukuk ve mspet ilimler sahasnda tannm Rus bilginlerinin birou burada hocalk yapt. Modern kimya ilminin kurucularndan biri olan Mendelyev, tarihi Platanov, arkiyat Barthold Petersburg niversitesine mensuptular. Dnya Sava ncesinde 1909da Saratovda, sava esnasnda da 1916da Permde birer niversite ald. Bylece 1917 Ekim Devrimine kadar Rusyada 11 niversite ve bunlara ek olarak birka teknik okul bulunmaktayd. 1912de toplam 137 bin renci Rus niversitelerinde renim grmekteydi. 1905ten nce niversiteler, lkenin siyasi geliiminde nemli rol oynadlar. Bu dnemde profesrlerin ou liberal hareketin iinde yer aldlar. rencilerin ise byk blm sosyalist idi. 1905te niversitelerin idareleri profesrlere brakld. 1905ten sonra getirilen bir takm kstlamalar 1911de hkmet ile Moskova niversitesi arasnda ihtilaflara sebep olmu ve neticede ok sayda profesrn grevine son verilmiti. 1828de Petersburgta Teknoloji Enstits, Yksek Askeri Mhendis Okulu, 1899da Varova ve Kiyevde Yksek Politeknikumlar ald. 1893/94 ylnda Rusyada 52 adet yksek tahsil kuruluu mevcut olup, bunlarda 25 bin renci okuyordu. 1860tan 1900 ylna kadar eitli yksek okullarda tahsil grerek meslek sahibi olanlarn says 20 binden 90 bine ykselmiti. Kz renciler iin niversitelerden baka, yksek okullar da vard. Buralarda soylu ailelerin kzlar tahsil grrd. niversite ncesi tahsil ise orta 8 yllk klasik gimnaziyalarda (Latince, Greke, yabanc dil) ve 7 yllk Real okullarda fazladan matematik ve iki yabanc dil okutulurdu ve ilk olmak zere iki basamaktan ibaretti. 1917ye kadar tahsil mecburiyeti olmad iin ocuklarn ortalama ancak % 50si okula gidiyordu. Eitime ancak 1905ten sonra nem verilmiti. Rusyada, blgeye gre deimek zere, okuma-yazma bilenlerin ortalama oran % 21 idi. Trkler arasnda okuma-yazma oran ise 1917de erkeklerde % 35, kadnlarda % 17 idi ve bu blgedeki Ruslardan daha yksekti. Eitim genellikle medreselerde yaplyordu. 1897 nfus saym verilerine gre Rusya mparatorluunda 10 ya st nfusun % 24 okuma yazma bilirken, 1914te bu oran % 45e kmt. Bu oran blgesel farkllk gstermekte olup, okuma yazma bilenlerin oran ehirlerde daha yksekti. Rusyada akademik ve yksel okul faaliyetleri nasl balad?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
150
ihabeddin Mercani (19181889): slamiyetin baz domatik grlerine kar cesaretle kar kanlardan biri de ihabeddin Mercani idi. Mercani, Buhara ve Semerkantta yapt tahsilden sonra Kazana dnerek I. Mescid adl camiye imamhatip ve mderris (retmen) tayin edilmiti. 22 yllk hizmeti srasnda yze yakn talebe yetitirdi. 24 eser yazd. Bunun dnda 12 Eyll 1876da alan Rus-Tatar retmen Okulunda (RusskoTatarskaya Uitelskaya kola) 9 yl hocalk yapt. 21 Temmuz 1758de eitime balayan Kazan Gimnaziyumu (Lisesi) ve 1804te kurulan Kazan niversitesinin hocalar ile temas halindeydi. En mehur eseri Mstefdl-Ahbr f Ahvl-i Kazan ve Bulgar (Kazan ve Bulgardaki durumlar hakknda tafsilatl haberler) adl tarih kitabdr. Onun Tatarlara tarih uuru alamas ynnden ok mhim hizmeti olmutur. nk ilk defa onun ahsnda Kazanl bir tarihi, kendi memleketinin tarihini milletinin nne sererek, halknn kendi benliine kymet ve ehemmiyet vermesi yolunda rehberlik etmitir. Hseyin Feyizhani (18281866): Yenilik hareketinin bir dier temsilcisi olan Hseyin Feyizhani, Mercaninin rencisidir. Rusa renmi, Kazan niversitesinde Dou Dilleri okutman olmu; Dou Fakltesi blm 1853te Petersburga nakledildikten sonra Petersburgta faaliyet gstermi; orada mparatorluk Arkeoloji Kurumuna ye seilmiti. Bir Bulgar mezar ta kitabesini zen H. Feyizhani, eski Bulgar dilinin burada yaayan uvalarn dili ile ayn kkten olduuna ilk defa dikkati ekmitir. Hocas Mercani ile birlikte milli kltrn geliimi meselelerini inceleyerek, medresede din d ilimlerin okutulmasn ve Avrupa tarzda bir Tatar lisesinin almasn ileri sren, yaynlanmam, Islh- Medris adl bir risale (bror) kaleme almtr. Ayn ekilde Mercani ve Feyizhaninin mtereken hazrladklar projeye gre, almas istenen Tatar niversitesinde slam akideleri ile birlikte mspet ilimler de okutulacakt.
Rusya Tarihi
Rusya mparatorluunun ounluunu Trk soylularn tekil ettii Mslman nfusun eitimi konusunda Rusya Eitim Bakanl neredeyse hibir teebbste bulunmamt. II. Katerinann slam dinine getirdii serbesti dolaysyla Mslmanlara ancak din eitimi yapma hakk verilmiti. Dolaysyla da eitim ii tamamen din adamlarnn eline kalmt. Bu eitim ise ilkokul yandakilerin mescitlerin yanndaki mekteplerde ve daha byk yatakilerin medreselerde ald dini eitim ile snrlanyordu. Neticede belli bir mfredatla almayan, belli bir ynetime balanmayan bu eitim kurumlarnn kalitesi de ok farkl idi. dil-Uralda Tatarlar, Gney Kafkasyada Azerbaycan Trkleri ve Krmda Krm Tatarlar arasnda verilen eitim nispeten Orta Asya mektep ve medreselerinde verilen eitimden daha iyi idi. Ancak Rus eitimi ile karlatrlmayacak kadar dk seviyedeydi. nk bu dini okullara giden rencilerin bilgi dzeyi ok yetersizdi. dil-Ural blgesinde eitim-retim ileri Rus hkmetinin hi bir katks olmadan kendi kendine gelimiti. Ruslar Hristiyanlatramadklar Tatar-Bakurtlar babo brakmay tercih etmiler; bu durum XIX. Yzyln sonuna kadar byle devam etmiti. Hemen her mescit veya camiin yannda medreseler kurulmutu. Ky okullarnda bile o kyn imam kendi bilgi ve kabiliyetine gre, Kuran okumasn renmi ve bir takm dini bilgiler vermiti. Daha ileri grl imamlarn okuma yazma bilen eleri (abstay) ise ky kzlarna evlerde okuma yazma ve din dersleri vermilerdi. Rus medeniyeti ile pek ilgilenmeyen genler yeni bilgileri slam dnyasndan aramaya almlar ve XIX. Yzyln ikinci yarsnda bilhassa Buhara, Hive ve Semerkant bu bilgilerin kayna olarak kabul edilmiti. Fakat artk o devirde Buhara da eski canlln kaybederek, skolastik bir eitim merkezi haline dnmt. te Buhara medreselerinde tahsil gren, Abdnnasr Kursavi (1771/72-1812) ve ihabeddin Mercani (18181889) gibi o devrin ileri gelen limleri geriliin sebeplerini tespit ederek, medreselerde reform yaplmas, mspet ilimlere ehemmiyet verilmesi fikrini yaymaya balamlard. Dini okullarda reform yapma fikrini ilk olarak Mercaninin talebesi ve meslekta Hseyin Feyizhani (1828-1866) Islah- Medaris adl eserinde tartt. Feyizhani bu eserinde medreselerin mfredatna mspet ilimlerin de alnmasn ve Avrupa modeline gre bir Tatar okulunun almasn teklif ediyordu. te onun bu fikirleri smail Gaspral (1851-1914) tarafndan pratie uyguland. Nihayet Krml smail Gaspral Beyin de byk katksyla Usul-i cedit, yani yeni metotla eitim fikri, bata gl kar koymalara ramen, sonra byk taraftar kazanmt. Artk mescitlerdeki imamlar arasnda da bu fikri destekleyenler kmt. dil-Uraldaki Orenburg Ruhani daresine bal 6 bin camide yeni usul kabul edenlerin says Rus hkmeti emrindeki mftnn bu fikri desteklememesine ramen, her geen gn, artyordu. Rus Eitim Bakanlnn 1911 ylndaki raporuna gre, Rusya genelinde on bin mektep ve 1.085 medresenin resmi kayd yaplmt. Rusyann Asya blgesinde, yani Bat Trkistanda 6 bin mektep ve 328 medrese mevcut olduu anlalyor. 1911 ylnda Kazan eyaletindeki mektep-medreselerin says 1.822ye ykselmi ve talebe says da 132 bine ulamt. Hlasa ettiimizde dil-Uraln baka eyalet, ehir ve kylerindeki mektep ve medreseleri ile dil-Ural blgesindeki Trk okullarnn saysnn 4 bin civarnda olduu ve 250 bin talebenin tahsil grd ortaya
151
smail Gaspral (1851-1914): Krm Tatar, smail Gaspralnn (Gasprinski) drt nemli yn vardr. lki yazar ve yaymc olarak Rusya Trklerinin en uzun mrl Tercman/Perevotik (1905ten sonra Tercman) adl gazeteyi karmasdr (1883-1918), ikincisi usul- cedit, yani yeni metotla ilkokul ocuklarna ksa zamanda okuma yazmay retmesi ve bunun yaygnlamasn salamasdr. ncs ise cemiyet ve siyaset adam olarak Rusya Trklerinin btn nemli toplantlarna katlmas ve bu toplantlarda nemli rol almasdr. Bugn onun Tercman gazetesinde ortaya att Dilde, fikirde ve te Birlik slogan genellikle Trk kesimde hala kullanlmaktadr. Fazla bilgi iin bk. N. Devlet, Unutturulan Trk, slamc, Modernist smail Gaspral (stanbul 2011). gor Destan veya Prens gor Destan (Rusa: Slovo o polku goreve) Novgorod Knezi gor Svyatoslavi (1151 -1202)in 1185te Kpaklara (Kuman) kar giritii baarsz seferini konu alan destandr. Ritimli bir iir diliyle anlatlr. 1795te ele geen el yazmas, gor Destannn zgn metni olarak kabul edilir. Mill Rus edebiyatnn ilk rnei olarak kabul edilir. Destann orijinallii konusunda Rusyada olduka ilm tartmalar yaanmtr. Destann Kpaklar iin de nemi vardr.
kmaktadr. 1905-1907 yllarnda Kazan eyaletinde eitim yapan mektep-medreselerin %90 artk Usul-i cedit metoduyla almaya balamlard. Ocak ve Austos 1906 tarihlerinde yaplan I. ve II. Umum Rusya Mslmanlarnn kurultaylarnda mektep ve medreselerde Usul-i cedit metoduna uygun bir program kabul edilmiti. Buna gre mektepler hazrlk olarak 1., 2. ve 3. snflara blnecek ve her snfta belli bir mfredat takip edilecekti smail Gaspralnn Bahesarayda at usul-i cedit okulu Rusya Mslmanlarnn eitim sisteminde dnm noktas oldu. O, bu okulunda kendisi kaleme ald ve ocuklara ksa zamanda okuma yazma reten metot kitab Hoca-i Sbyan kullanyordu. Gaspral bu yeni metodu ve onun baarlarn Rusya Mslman aydnlar arasnda olduka yaygn olan ve o dnemde iki dilde kan Tercman/Perevotik adl gazetesi ile de tantma faaliyeti iine girdi. Bu abalarn bir neticesi olarak 1905 ylna gelindiinde ise Rusya Mslmanlarnn takriben 5 bin okulunda, artlarn getirdii baz farkllklara ramen genelde usul-i cedit kullanlmaya balanmtr. Bu okullarn en yaygn olduu blge ise dilUrald. Ortodoks kilisesinin Mslmanlar Hristiyanlatrmak program erevesinde Rus ynetimi Mslmanlara daha kolay ulaabilmek iin onlardan Rusa ve kendi ana dillerini bilen retmenler yetitirme kararna varmt. Neticede Rusyann belli bal yerlerinde bu nevi okullar ald. Kazanda Rus-Tatar retmen Okulu (Russko-Tatarskaya Uitelskaya kola) Tatarlara Rusa reten bir zmre yetitirmek iin Rus hkmeti tarafndan kuruldu. Bu rnek dorultusunda Rus-Azeri, Rus-Kazak ve Rus-Yerli (tuzemniy) okular ald. Buradaki yerli tabiri gerek Rusya vatanda olmayan yabanc anlamnda olup, bilhassa bugnk zbekistanda yaygnd. Ancak bu konuda Rus Eitim Bakanlnn umduklar pek gereklemedi. nk bu okullardan yetien Mslman retmenlerin arasnda milliyeti genler ortaya kmt ve onlar Rusyann menfaati iin deil, tam tersine kendi halklarnn menfaatleri iin almaya baladlar. 1917 htilalinde de bu gibi okullardan yetienlerin arlk Rusyasnn yklmasna katklar oldu. Bu okullarda renciler modern eitim alm, Rusa renmi ve dolaysyla yaadklar dnyay daha iyi bilen ve analiz eden kiiler olarak yetimilerdi.
Edebiyat
Rus edebiyat Kiyev Rusyas (878-1168) zamannda balar. lk rnekleri din kitaplar, vakayinameler (letopis) ve Rus destan olan gor Bl Destandr. Fransz klasii trnden ilk Rus yazar prens Antioh Kantemirdir. Rus edebiyatnn kurucusu olarak ise Rus iir veznini Rus diline uygulamay baarm ve zamanna gre gzel methiyeler yazm olan ilk Rus bilgini M. Lomonosov (1711-1765) kabul edilir. Klasik-realist akmn ilk temsilcisi de Rus La Fontainei . Krilov (17681844)tur. A. Radiev (1749-1802)in Petersburgtan Moskovaya Seyahat adl kitab ile Rus sosyal hayatn ve messeselerini konu edinen ilk eserdir. Bu eserde monari sisteminin keyfi idaresi ve sertlik sistemi ok sert bir dille tenkit edilmitir. Karamzin tarihi olmakla birlikte ayn zamanda byk bir yazardr. Karamzin Kilise Slavcasndan konuma diline dayanan daha sade edeb bir slup karmtr. Zavall Liza adl eseri Rus edebiyatnda ilk romantik eserdir. Rus klasik edebiyatnn en by Aleksandr Sergeyevi Pukin (1799-1837) olup, modern Rus dili ve iiri-
Kantemir Antioh Dimitriyevi (Prens): stanbulda doan Kantemir asil bir Romen ailesine mensup olup, kk yata Rusyaya gelmi, sonra Londra ve Pariste Rusya elisi olarak bulunmutur. iir ve mizah eserleri lmnden sonra neredilmitir (1762).
152
Lomonosov Mihail (17111765): ok ynl bir bilim adamdr. Edebiyat, eitim ve bilim alanna katklar oktur. Bulular arasnda Vens gezegeninde atmosfer olduu tezi en ilginlerinden biridir. Doa bilimleri, kimya, fizik, mineraloji, tarih, sanat, filoloji ve mercekler alannda katklar oktur. Ayn zamanda air olarak da Rus edebi dilini zenginletirmede rol almtr.
Rusya Tarihi
nin yaratcs saylmaktadr. Bu edebiyat daha da ykselten, aslen Ukraynal N. Gogol (1809-1852) hayat, idare organlarn ve asilzadeleri tasvir ile ok gzel tenkit ve mizah rnekleri vermitir. (Eserleri: Mfetti, l Ruhlar vb.). Rus dilinin byk statlarndan . Turgenyev (1818-1883) serflik messesesini birok romanlar ve hikayeleri ile tenkit etmi ve Rusyada kyllerin klelikten kurtarlmasnda mhim rol oynamtr. Rus edebiyatnn en byk iki temsilcisi ise F. Dostoyevski, Rus sosyal hayatnda Gogoln tesiri ile sradan kiileri tasvir etti. Sonralar sosyal problemleri ele alan Dostoyevski, Ecinniler adl eserinde, Nihilist ve sosyalist unsurlarn Rusya iin bir tehlike tekil ettiini anlatResim 5.2 maya alt. Dostoyevski sonralar RusMihail Lomonosov Ortodoks dini, Rus hayat ve kltrn (1711-1765) idealize ederek, Rus cemiyetinin bu esaslara gre kurulmas gerektii fikrini mdafaa etti. Soylu ve varlkl bir aileye mensup olan Lev Tolstoy ise edip, filozof, pedagog SIRA SZDE SIRA SZDE ve dram yazardr. Dnya gr itibariyle Hristiyan ve anarist olan Tolstoy, Rus DNELM DNELM nesrinin ve romannn en gzel rneklerini vermitir (mesela: Sava ve Bar). MakS O R U sim Gorki (1868-1936) proleter (ii) edeS O R U biyatnn ncs saylmaktadr. Rus aa tabakasndan alnan tipler, ii, kyl haDKKAT DKKAT yat Gorkinin ana konulardr. Gorki, Rus ihtilalcileri ile yakn iliki kurmu, geliSIRA SZDE SIRA SZDE mekte olan sosyalist cereyanlar desteklemitir. Bolevik htilalinden sonra Gorki, Kaynak: Lomonosovportrait.jpg http://en.wikipedia.org/wiki/File:Lomonosovportrait.jpg Sovyet Rusyann resmi yazar adn alAMALARIMIZ AMALARIMIZ mtr.
K T A P
Nihilizm: Hilik veya inkarclk. Latincede hi anlamna tretilen Nihilizm, gnmzde birok spesifik alt dala ayrlmakla beraber, en popler tanmyla; her eyin anlamdan ve deerden yoksun N TERNE T olduunu savunan felsefi grtr. Nihilistler tanrnn varln, iradenin zgrln, bilginin imknn, ahlk ve tarihin mutlu sonunu reddederler.
K T A Rusya P Kurat, A.N. (1987), Tarihi (Balangtan 1917ye Kadar), 2. Bsk. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar E L E Sanat VZYON Kltr Tve
T E L Enihil V Zszcnden YON gelen
Anarizm: (Yunanca da an sz, olumsuzluk eki ve archos ynetici szcklerinden tretilmitir, yneticisiz anlamna gelir) toplumsal otoritenin, tahakkmn, erkin ve hiyerarinin tm biimlerini bertaraf etmeyi savunan eitli politik felsefeleri ve toplumsal hareketleri tanmlayan sosyal bir terimdir. Anarizm, her koulda her trl otoriteyi reddetmektir.
Rusyada kltr ve bilim, dinin ve arlarn etkisi ile gelimitir denilebilir. nk bask rejiminin hkm srd bir lkede aslnda baka trl olmasna da imkan yoktu. ahsi teebbs her zaman kstlanm, halkn byk bir ksm ve bu arada NTERNET Rus olmayan milletler de sk kontrol altnda tutulmutur. Rusyada nce grekeden din kitaplar tercme edilmiti. Bat Avrupada kitaplarn matbaa ile oaltldn renen II. van (1462-1505) zamannda baslan ilk Rusa eser de (1565) Resullerin leri ve Mektuplar adl kitapt. 1578 ve 1591 yllarnda da eitli dini eserler basld. lmi aratrmalar da gene ar Boris Godunov (1598-1605)un teviki ile yaplmaya baland. lk defa topografik (arazi yzeyini lme, ekillendirme) aratrmalar yapld. Bir geometri ve aritmetik kitab yazld. lk corafya kitabnn da II. Fedor (1605) zamannda hazrland tahmin edilmektedir. [Kniga bologo ertaga (Byk izgi Kitab)]. lk gazetenin yaynlanmas da yeni bir ar sayesinde gerekletirilmitir. Avrupallama ve yenilik taraftar I. Petro 1703te Vedemosti (Belleten) adl ilk Rus gazetesinin kmasna nayak oldu. Bu gazetenin Rus kltr hayatna etkisi yannda Moskovann i ve d haberleri devlet srr olarak saklama ge-
153
Karamzin (Karamurza), Nikolay Mihaylovi (12.12.1776-3.6.1826): Trk asll Rus tarihisidir. 12 ciltlik Rus Devleti Tarihi adl eseri ile hret kazanmtr. Rus tarihi iin kaynak deerindeki eseri bugn de aratrmaclar tarafndan kullanlmaktadr.
leneini ykmas ynnden de nemi byktr. Rusyada ilk periyodik dergi 1769da arie II. Katerinann teebbs ile Vsakaya Vsyahina (Hereyden Bir Para) adyla bir mizah mecmuas olarak neredilmitir. Rusyada tiyatro da I. Petronun zamannda ortaya kt. Moskova ve Petersburgta tiyatrolar ald; burada oynayan artistler ise hep yabanclard. Yelizaveta Petrovna zamannda ilk Rus Saray Sahnesi kuruldu (1756). Rus tiyatrosu ve mzii XIX. Yzylda geliti. Moskovada Boloy Teatr (Byk Tiyatro) 1824 ylnda kuruldu; 1856dan sonra bu bina operaya evrildi, ayn zamanda bale gsterileri de burada yaplmaya balad. Maly Teatr (Kk Tiyatro) ise 1824te kuruldu. Rus tiyatrosunun en mhim iki ahs A. Ostrovski (1823-1886) ile Anton ehov (1860-1904)dur.
Resim 5.3 Moskovadaki Boloy Tiyatrosu
Kaynak: Bolshoi_Theatre.jpg http://en.wikipedia.org/wiki/File:Bolshoi_Theatre.JPG
X. Yzyldan XVI. Yzyla ve 1700den 1917ye kadar olan dnemlerde Rus mimarisi iki devreye ayrlr. Rusyada Bizans tesiri ile kilise inas da Bizans-Rus slubunu meydana getirmitir. lk kilise Kiyevde ina edilen (989-996) Desyatinaya kilisesidir. Yaplarda dou mimarisi tesirleri de grlr (Kremlin Saray). Byk Petronun Avrupallatrma hareketi Rusyada geni lde Avrupa mimarisinin uygulanmasna yol at. Endstrinin gelimesi de mimari zerinde tesirini gsterdi; yeni art ve zevklere uyuldu. Kylerde ise eski Rus slubundaki izba adl binalar yzyllar boyunca deimeden devam etti. Rusyada Bizanstan gelen resim sanat, kiliselere ikon koymak yolu ile gelimiti. XVIII. Yzyldan itibaren talyan, Fransz, Hollandal ve Alman sanatkarlarnn tesirleri grld. XIX. Yzylda Rusyada realist ressamlarn mehurlar: Venetziyanov, Vereagin ve Repin; Lebedev, Ayvazovski, Levitan ve Serovtur. Resim galerilerinden en mehurlar da Petersburgdaki Ermitaj ve Moskovadaki Tredyakovski Galerisidir. Rusyada kilise korosu dnda halk mziinde halk arklar oynak havalardan balayarak, duygulu uzun havalara kadar varr. Bunlarda Gney Rusyadaki Trk kavimlerinin tesirleri byk olmutur. Rus milli mzik aletlerinin arasnda kobza (kopuz) ve dombrann bulunmas bunu gstermektedir. Avrupa mziinin Rusyaya girmesi ve yaylmas gene I. Petro zamannda balar. lk sanatkarlar
154
Schelling W. von (27.1.175520.8.1854): Tabiat felsefesini gelitirmi (Ideen zu einer Philosophie der Natur, 1797), hayat, yaay tarznn aa ekli olan anorganik (gayr-i uzvi)e kar koyma olarak yorumlamtr. Ona gre, tabiat gelecekteki bendir. Tabiat grnmeyen ruhtur, ruh ise grnmeyen tabiattr. Hegel, G. W. (27.8.177014.11.1831): Tbingen, Bern, Frankfurt, Jena, Nrnberg ve Berlinde tarih felsefesi, estetik, din felsefesi ve felsefe tarihi hakknda dersler verdi. Eserleri 19 ciltte toplanmtr (1832-1840). Ona gre Kavramlarn hareket kanunu ve dolaysyla hakikat-tenakuz (diyalektik) iindedir. Hegelin bu diyalektik metodu tabii ilimlerde yanl yorumlara yol am, Hegel Okulunun sol kanadn politik radikalizme gtrmtr. Marksizm de Hegelin tesirinde kalmtr. Dobrlov A. N.: Tenkiti ve nair. Hegel ve Feuerbachn felsefesinin etkisinde kalmtr. Edebiyatn ar tenkiti olmasn isterdi. Pisarev, D. . (14.10.184016.7.1868): Tenkiti. Felsefi ynden ar materyalizm (maddecilik) taraftar idi. Cemiyetin demokratlatrlmasn, edebiyatn cemiyetteki gerekleri ileyerek sosyal yapda deimeyi salamasn istiyordu. Danilevski, N. A. (10.12.1822-19.11.1885): Rus yazar, panslavist ve tabiat bilginidir. En mehur eseri Avrupa ve Rusya adl felsefe yaptdr. Bakunin, M. A. (18.5.18141.7.1876): Rus ihtilalcisi. Asil aileden gelen Bakunin, bata orduda subay olarak vazife grd. Batclarn arasnda Hegel ve Fichte felsefesi ile megul oldu. 1841den sonra Avrupada yaad. Pariste Karl Marks ile temas kurdu. 1848de Pragta dzenlenen Slav konferansna ve 1849 Dresden ayaklanmasna katld. Tevkif edildi ve 1857de Sibiryaya srld. 1860da Japonya zerinden Amerikaya, oradan Londraya kat. Burada 1872de katld I. Enternasyonalden anarist olduu iin karld.
Rusya Tarihi
talyanlard. 1862de Petersburgta konservatuar kurulmutur. Rus senfoni mziinin yaratcs olan Peter aykovski (1840-1893), Rus halk melodilerinden faydalanarak tam bir Avrupa stilinde gzel eserler verdi. Dier tannm Rus kompozitrleri Balakirev (1837-1910), Mussorgski (1839-1881), Borodin (1834-1887) ve Rimski Korsakov (1844-1908)tur.
Felsefi ve Siyasi Akmlar

Rusyada Hristiyanln kabul (988-989) ile dini felsefe yaylmaya balad. Bunda kiliselerde, manastrlarda din adamlar araclk ediyordu. Ancak XVIII. Yzylda tabii bilimlerin gelimesi ile felsefe dinden ayrld. Bunda da Tatiev (1686-1750), A. Kantemir (1708-1744), M. Lomonosov (1711-1765) gibi bilginlerin rol oldu. Avrupa teknii ve bilimi ile temas, Avrupa kltrnn de yava yava Rusyaya girmesine yol ayordu. Aydnlar ve bilhassa subaylar arasnda kat rejime ve hakszlklara kar honutsuzluk artmaya balamt. 1813-1815 yllarnda Bat Avrupa seferlerine katlan Rus subaylarnn byk bir ksm deiik grler kazanmlard. Rusyadaki hayat artlarnn, devlet tekilatnn, sosyal kurulularn Avrupadakilerden ok geri olduunu fark etmilerdi. Bylece Alman felsefe grleri ak fikirli aydnlar tarafndan benimsenmeye balamt. I. Aleksandr (1801-1825)n istibdat yeni fikirleri benimseyenlerin serbest hareket etmelerini engelliyordu. Bundan tr de gizli cemiyetler kurulmaya baland. Siyasi derneklerin en nemlisi, 1816da kurulan Kurtulu Birlii idi. ki yl sonra bu cemiyetin yeleri tarafndan kurulan Refah Birlii adl ve Rusyadaki arlk rejimini ykmay amalayan gizli, ihtilalci cemiyet Kuzey ve Gney ubelerine blnd. Kuzey Birliinin banda subay olan Murayev Apostol kardelerle, air Rileyev bulunuyordu. Merkezi Petersburgta idi. Gney Birliinin banda ise Albay Pestel vard; bu ubenin faaliyet sahas Kiyev ve Podolya vilayetlerinde bulunan ikinci Rus ordusu idi. te bu birlikler ilk Rus ihtilali mahiyetinde olan Dekabrist (Aralk ay hareketileri) hareketini gerekletirmilerdir (1825). Alman filozoflar Schelling ve Hegelin fikirleri Rus aydnlar arasnda byk ilgi toplam, onlarn Rusaya tercme edilen eserleri geni bir okuyucu kitlesine yaylmtr. Bu eserler Rus aydnlar arasnda birbirine zt iki gurubun domasna sebep oldu: Birinciler Slavyanofiller (Slav Birlii taraftarlar), dieri Zapadniki (Batclar: Bat Avrupa taraftarlar)ler idi. Slavyanofil gr, her milletin kendisine has bir varl olduunu ve bunu halkn ruhunun ortaya koyduunu kabul ediyordu. Slavyanofillere gre, Rus Ortodoksluunun Rus sosyal bnyesi ve devlet tekilatnda kendine zel deerleri vard. Rus tarihi esas itibariyle Bat Avrupannkinden farkl idi. Bat Avrupada devletler zorla bir istila neticesinde kurulmuken, Rusyada devlet serbeste itaat prensiplerine dayanmt. Rusyada ayr zmreler ve snflar arasnda atma olmamt; ite Rusyann Avrupaya kar stnl burada idi. Byk Petro, Rusyada zoraki bir Avrupallatrma politikas gderek, normal seyrini deitirdii Rus tarihini yanl yola sevk etmiti. XIX. Yzyln yarlarnda en nde gelen temsilcileri Hamyakov (1804-1860) ile Samarin (1819-1876) ve Aksakov (1817-1860) olan bu cereyan gitgide siyasi istikamet alarak Panslavist (Slavlarn Birlii) hareket haline gelmitir. Batc (Zapadniki) gr ise Rusyann medeni bir memleket oluunun ancak Byk Petronun at yeniliklerle baladn kabul ve Avrupa fikir hareketleri ve medeniyetinin Rusyaya uygulanmas gerektiini savunur. Batclar Rus aydnlarna yeni fikirleri alamaya almakta ve ayrca Avrupadaki siyasi ve sosyal olaylar in-
155
Lavrov, P. L. (14.6.18236.2.1900): Felsefeci ve sosyolog. Vpered [leri] (18731876) ve Narodnaya Volya [Halkn Arzusu] (1883-1886) adl dergileri kard. Yazlar Comte, Hegel, Feuerbach, Proudhon ve Marksn etkisinde kaleme alnmtr. Mihaylovski, N. K. (27.11.1842-10.2.1904): Rus nair ve sosyolou. 1868-1884 yllarnda Oteestevenniye Zapiski [Anavatan Notlar] adl dergiyi kard. Proudhon, Comte ve Langenin etkisinde kald. O ahlaki sosyalizm taraftar ve Marksizm aleyhtar idi. Basit halkn karlarn savunmak icap ettii grnde idi. Marks, Karl Heinrich (5.5.1818-14.3.1883): Marksizmin kurucusudur. 1824de ailesi ile birlikte Musevilikten Protestanla gemitir. 1835-1841 yllarnda Bonn ve Berlinde hukuk tahsili yapm, sonradan felsefe ile megul olmutur. Sol, liberal eilimdeki Rheinischer Merkur gazetesinin bayazar olarak almtr. Marks gazete yasaklannca 1843de Parise geti. 1845te F. Engels ile tant. 1845te Fransadan kovularak Belikaya geti. 1847de Londradaki Komnistler Birliinin (daha nceki Adiller Birlii) istei zerine 1848de neredilen mehur Komnist Manifestosunu Engels ile birlikte kaleme ald. Manifesto, burjuva cemiyet ve iktisat sistemini pek sert bir ekilde tenkit eder. Dnya iilerini snf mcadelesine arr. 1848 htilalinde Komnistler Birlii ile ibirlii yapm olan Marks sonralar Londraya yerlemitir. 1848den sonraki yazlarnda Marksn Hegel felsefesinden uzaklat grlr. Yeni bir cemiyet ve tarih felsefesi ortaya atar. iler ihtilalinin doruluunu ispatlamaya alr. Ekonomi Politikasnn Tenkiti adl en byk eserini meydana getirir. Kitabn birinci ksm 1859da baslm, 1867de ise Das Kapital adyla son eklini almtr. 1864de Marksn da itiraki ile Beynelmilel i Kurulular rgt kuruldu. Bu kuruluun gayesi her trl ii hareketini siyasi eilimlerine bakmadan bir araya toplamakt. Marksizm eitli yorumlara uramtr. Bugn dahi tartmalara sebep olmaktadr.
celemekte idiler. Bu akmn en mhim yeleri olarak Belinski (1818-1848), Granovski (1813-1855) ve Herzen (Gertsen) (1812-1870) gsterilir. XIX. Yzylda bu fikirler aydnlar dnda Kaln Dergi (Tolsty Jurnal) diye adlandrlan dergilerle halk arasnda da yaylyordu. Gerek Slavyanofiller, gerek Batclar grlerini iddetli sansr yznden ifade edememekle beraber Rus okuru satrlarn arasn okumay baaryor ve yazarlarn ne demek istediklerini anlyordu. 1855te sansrn biraz hafiflemesi neticesinde dergilerin says artt. Bunlarn en arlar 1850 ile 1860 aras Sovremenik (ada), Oteestevenniye Zapiski (Anavatandan Notlar) (1866), Russkoye Bogatstvo (Rus Zenginlii) gibileriydi. Vestnik Yevropi (Avrupa Habercisi) ve Russkaya Msl (Rus Dncesi) Avrupac ve liberal grte idiler. Ar milli gr ise Russki Vestnik (Rus Habercisi) temsil ediyordu. Bu dergiler Rusyada kamuoyunun gelimesinde byk rol oynamtr. Alman felsefesinin gelimesi ve Avrupada pozitif bilimler, Darvinizm maddeci grlerin ilerlemesi sonucunda Rusyada yeni yeni fikir akmlar belirmeye balad. Bunlarn en mhimi Nihilizm (nkarclk) idi. Bu akmn temsilcileri Rusyada olan her eyi, idare sistemini, ahlak anlayn reddederek, hibir eyi tanmama esasn kabul ediyorlard. Onlara gre ancak pozitif bilimler faydal olup, iir, felsefe, gzel sanatlar vs. gereksiz eylerdi. Politik sahada kendilerini sosyalist sanmalarna ramen belli bir dnya grleri olmayan nihilistler, Rusyada hrriyet fikrini yaymann, yeni ve adil bir sistemi kurmann ancak arlk rejimini devirmekle mmkn olduuna inanyorlard. Buna ulamak iin de terr (tedhi) yolunu semilerdi. ernievski (1828-1889) ve Dobrlov (1840-1868) bu hareketin siyasi cephesini iliyor ve Rusyada sosyalizmi kurmak iin Avrupadaki sol fikirleri alamaya alyorlard; Pisarev ise nihilizmin teorisini yapyor ve edebi yazlaryla bu gr yayyordu. Nihilizm akm Rus sosyalizmini ve Marksist ideolojinin temellerini atm oldu. Turgenyevin Babalar ve Oullar ve Dostoyevskinin Ecinniler adl romanlarnda nihilist tipler tasvir edilmektedir. II. Aleksandr (1855-1881) zamannda Rus fikir ve politik hayatnda en mhim rol oynayan akmlardan biri de Panslavizm (Slavlar Birlii) idi. Hamyakov, Aksakov v.b.leri tarafndan ideoloji haline getirilen bu gr btn Slavlar Rusyann hakimiyeti altnda birletirmek gayesini gdyordu. Panslavizm fikri Slovak J. Herkel tarafndan 1826da ilmi olarak ileri srlmekle beraber aslnda nce Ortodoks kilisesinden kmt. XVII. Yzylda arlk btn Slavlarn koruyucusu ilan edilmiti. XVIII. Yzylda tekrarlanan bu gr bilhassa Trklerin aleyhine atlan politik bir admd. Daha sonra Slavyanofiller bu fikri ilediler. Dekabristler de ayn dnce Rusyaya bal bir Slav Konfederasyonu kurma fikri eklinde kendini gsterdi. Panslavizm, Danilevskinin Avrupa ve Rusya adl eserinde (1871) bir sistem haline getirilerek esas prensiplerini ortaya koydu. Buna gre; her eyden nce Trkleri Avrupadan kovmak, stanbul merkez olmak zere bir Slav devleti kurmak gerekti ve Rusyann bunu yapmaa tarihi hakk vard. Byk yazar Dostoyevski de bu grlerin en hararetli savunucusu olmutu. Bu devrin baka bir fikir hareketi de Bakunin, Lavrov, Mihaylovski tarafndan temsil edilen Narodniestvo (Halkseverlik-Populizm) akmdr. Avrupa sosyalizminden esinlenen Lavrov, Rusyada kendine has bir sosyalizm kurmay tasarlyordu; onun grne gre, Rus sosyalizmi Avrupada olduu gibi snf tartmalarna ve sosyal mnasebetlerden doan ayrlklara dayanmayp, Rusyadaki mevcut artlara gre kurulmalyd. Rus kylsne nem verilecek ve Rusyada yeni rejim kyllerin katlmasyla gerekleecekti. Lavrovun etkisinde kalan yzlerce niversite rencisi ve aydn eitli klklara girerek bu fikirleri yaymak, kylleri istibda-
156
Plehanov,, G. V. (29.11.185630.5.1918): Rus sosyal demokrasisinin teorisyeni ve propagandacsdr. renciliinde Narodniestvo (Halkseverlik) hareketine katld. 1880de svireye g etti. Burada Aleksrod Leo Deutch ve Vera Sassulisch ile birlikte in Kurtarlmas Birliini kurdu. nanm Marksist olarak Narodnikilerin toprak reformu ile ilgili grleriyle mcadele etti. Bir Marksist ii partisinin kurulmasn talep etti. 1889da II. Enternasyonalde ye oldu ve 1904e kadar ynetim kurulunda alt. 1900de Rusyada ekonomik reform taraftarlaryla mcadele etmek iin Martov ve Lenin ile birlikte Leipzigde skra gazetesini kard. 1903de Rus sosyal demokratlarnn Londradaki ikinci kongresinde parti Bolevik (ounluk) ve Menevik (Aznlk) diye ikiye blndnde bata Boleviklerin lideri Lenini, sonra Menevikleri destekledi. 1917 ubat htilalinden sonra Rusyaya geri dnd. Ufak bir grupla Yedinstvo (Birlik) adl dergiyi karak Lenini ve Bolevik ihtilalinin gidiini tenkit etti. Lenin, 1901den itibaren takma ad olarak kullanld. Ulyanov, Vladimir lyi (22.4.1870-21.1.1924): Rus ihtilalcisi ve devlet adam. Babas okul mfettii idi. Aabeyi Vladimir 1887de III. Aleksandra suikast hazrlamak suundan idam edildi. Bu olay Leninin henz okul anda iken ihtilalci fikirlerle temasa gemesine sebep oldu. Kazan ve Samarada hukuk tahsilinden sonra St. Petersburgta avukatla balad; ihtilalci hareketlere katld ve Rus Sosyal Demokratlarnn ileri gelenleri ile temasa geti. Plehanov ve Aleksrod ile 1895te svirede grt. 1897-1900 yllarnda srgne yolland Sibiryada kald. Orada, sonraki kars ve mcadele arkada Nadejda Krupskaya ile tant. 1903te Rusya Sosyal Demokrat i Partisinin (kuruluu: 1898) II. kurultaynda partiyi ele geirdi. Bunun iin de taraftarlarna Boleviki (ounluk sahibi) dendi. 1912de kendine bal ihtilalci bir kadro kurdu. Ayn ylda Krakauda parti neriyat organ Pravday karmaya balad. I. Dnya Sava baladnda yaamakta olduu svirede sava aleyhtar propaganda yapt. 1917de Alman istihbaratnn yardm ile Almanya-sveFinlandiya zerinden Petrograda geti. Burada ihtilali gerekletirdi.
Rusya Tarihi
ta kar ayaklanmaya tevik etmek maksadyla kylere daldlar. Ky halkn fazla idealize eden bu aydnlar kyller arasnda bir neticeye ulaamadlar. Narodniklerin birou takibata urad ve Sibiryaya srgn edildi. Yakalanmaktan kurtulanlar 1876da Toprak ve Hrriyet adl gizli bir dernek kurdular. Fakat yl sonra aralarnda anlaamayarak ikiye blndler. Halk daresi adn alan rgt ise terrist idi. eitli suikastlar dzenlendi. II. Aleksandr da 1881de bu rgt suikastla ldrmt. Narodniestvo (Poplizm), bir nevi Rus sosyalizmi olup, Avrupada kabul edilen sosyalizm prensiplerinden hareketle Rusyada sosyalist grlerin yerlemesi ve yaylmasna alyordu. lk Rus ihtilalcisi olarak bilinen Bakunin nce Narodnik (Halksever) iken, sonralar Fransz sosyalisti Proudhon (1809-1865)un etkisi ile anarist olmu, Karl Marksn kurduu I. Enternasyonal (International)e girmekle beraber, Marksn koyduu prensipleri tenkit ettii iin onunla aras almtr. Karl Marksn Almanca Das Kapital (Sermaye) adl eseri 1872de Rusaya tercme edilince Marksizmde Rusyaya yaylmaya balamtr. Bu hareketin nderleri, btn dier dnce akmlarnda olduu gibi bilhassa asil ailelerden gelen aydnlard. Rusyada Sosyal-Demokrat hareketinin yaylmasna da gene bir Rus aydn olan Plehanov nayak oldu. 1883te in Kurtarlmas Birliini kurarak ilk Rus Sosyal Demokrat partisinin temelini att. Plehanov, Rusyada arlk rejimini ykmann ancak sosyalizmin galibiyeti ile mmkn olaca fikrini ispata alyordu. Marksizmin yaylmasnda byk rol olan Plehanov II. Enternasyonalde (1889-1904) Rus sosyalistlerini temsil etti. Rus sosyalistleri arasnda ekonomik slahatlarla ii snfnn durumunu iyiletirmek kabildir gibi bir cereyan (ekonomizm) glenince, Plehanov, Lenin ve Martov ile birlikte bu harekete cephe ald ve sosyalizmin ar kanadna katld. 1903te Rus Sosyal Demokratlar Bolevik (ounluk) ve Menevik (aznlk) diye ikiye blndkleri zaman tarafsz kald.
Resim 5.4 Lenin yaad, Lenin hayatta, Lenin yaayacak.
Kaynak: http://www.itusozluk.com/gorseller/vladimir+ili%E7+lenin/17737
157
Sosyal Demokrat Partisi faaliyetini gelitirirken Rusyada arlk rejimine kar iddetli mcadeleye balam olan ilk hareketin (Narodniestvo) azalar esas prensiplerine sadk kalarak, 1902de Sosyal Revolsyoner (Sosyal htilalciler: ksaltlm olarak S.R. {Okunuu Es Er}) Partisini kurdular ve terr hareketlerini devam ettirdiler. Bunlar iftliklerin kyller arasnda datlmasn ve Rusyada liberal bir rejimin kurulmasn istiyorlard. Rusyada sosyalizmin temsilcileri kimler olmutu?
SIRA SZDE SIRA SZDE
ar II. Nikola (1894-1917) zamannda rejimi ykmak iin yukarda ad geen bir DNELM hayli politik yeralt rgt faaliyet halinde idi. Trkler arasnda henz bu tarihlerde herhangi bir siyasi rgt vcuda gelmi deildi. Rus siyasi hayatndaki gelimeS O R U ler Trk aydnlar arasnda fazla etkili olmamt.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Martov, Y. O. (esas soyad: D NELM Zederbaum) (24.11.18734.4.1923): stanbul doumlu olup, aslen Musevidir. Rus S O R U sosyalisti ve Meneviklerin (aznlk) ileri gelenlerindendir. 1890da Leninle alt. 18971900 yllarnda Turuhanskta DKKAT srgnde yaad. 1900de bata Mnihte daha sonra Cenevrede skra adl dergi SIRA SZDE kard. 1905 htilalinde Petersburg i Komitesinin lideri idi. I. Dnya Savanda svirede idi. 1917de AMALARIMIZ Rusyaya dndyse de 1920de tekrar yurdu terk etti.
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
158
Rusya Tarihi
zet
A M A
XIX. Yzylda Rusyann d politikasndaki gelimeleri aklamak Ortaadaki askeri taktiklerle arlk Rusyasnn komular aleyhine topraklarn geniletebilmesi, bu komularnn kendi aralarnda mcadele eden zayf rakipler olmasndan kaynaklanyordu. Ancak Rusyann snrlar Osmanl Devleti Byk Britanya, Alman devletleri gibi gl rakiplere dayanmt. Bunlarla eski askeri yap ile mcadele etmesi mmkn deildi. te o zaman XVIIXVIII. Yzyllarda Rusyann baarlarnda en belirleyici rol I. Byk Petronun bilim ve teknolojiye verdii nem oynamtr. Byk Petro Rusyann eitim, teknoloji ve retim altyapsnda bir hayli reformlar yapt, ordularn modernletirmeye balad. I. Petrodan sonra arlar ciddi olarak 1812de Napolyonun Rusya ilerine kadar yapt baarsz seferin dnda ciddi bir tehditle karlamamlard. Bu tehlike atlattktan sonra Gney Kafkasyada ilerlenmeye hesapland. ran ilerine kadar girildi ve Grc, Ermeni ve Azerbaycan Trkleri hakimiyeti altna alnd. Kuzey Kafkasyada direni gsteren eitli etnik topluluklar 1859da tamamen Rus hkimiyeti altna girdi. Bu arada 1853te ngiliz, Fransz ve Osmanllar ile yaptklar savata baarsz oldularsa da ksa zamanda toparlandlar. Hemen ayn ylda Orta Asya zerinden Afganistana girerek Byk Britanyann kuzeye ilerlemesini durdurmaya altlar. Afganistan ele geiremedilerse de sonraki yllarda Orta Asyay kendi kolonileri haline getirdiler. Burada bulunan hanlklardan Hokand ortadan kaldrld. Hive ve Buhara Hanlklar Ruslarla anlaarak baml hale geldiler. Trkmenlerin de malup edilmesi ile 1881 ylnda btn Orta Asya (Bat Trkistan) Rusyann dilediini yapt bir blge oldu.
A M A
Rusyadaki idari yapy, sosyal snflar, gvenlik organlarn ve ileyiz tarzn tanmlamak Rusya pek ok alandaki baarlarn baz kurumlarn modernletirerek gerekletirmiti. Rus arlar askere, polise, kiliseye, soylular snfna ve devlet memurlarna dayanarak lkeyi ynetiyorlard. Ancak lkenin byk ounluunu tekil eden kyller Ortaadaki artlarda yayorlar, ounluu boaz tokluuna alyordu. Onlar eitim, salk gibi imtiyazlardan yoksun idiler. Buna ek askere alnan genler ok uzun sreler askerlik yapmak zorunda kalyorlard. lke zenginleiyor, fakat kyllerin bundan aldklar pay ok dkt. Rusyada kilisenin roln deerlendirmek Hristiyanlk (Ortodoksluk) resmen ilk defa Kiyev Knezi I. Vladimir (978-1015) tarafndan 988de kabul edildi. Vladimir Hristiyanl kabul edince Rus kilisesi stanbul patriine tabi bir metropolitlik sayld. Kilise tekilat bir hiyerariye dayandndan, bunun Rus devlet sistemine de tesiri kanlmazd. Kiyev ehri Rusyann yalnz siyasi deil, ayn zamanda dini merkezi haline geldi. Birok dini blge, piskoposluklar meydana getirildi; piskoposluklar kk cemaatlere blnd. Moskova Knezlii kuvvetlendike, Moskova ehrini merkez kabul eden metropolitliin mevkii de ykseldi. Metropolitler, knezin en yakn adamlar olup, devlet ilerine de bakarlard.
AM A
159
AM A
Rusyann ekonomi, eitim alanlarndaki gelimelerini deerlendirmek XIII. ve XV. Yzylda Rusya ekonomisi snk bir manzara arz etmekte idi. Tarma elverili arazinin bir ksm knez ve boyarlara aitti. Halkn esas meguliyeti olan bal ve balmumu en ok satlan mallar arasnda idi. I. Nikola (1825-1855) zamannda yeni yollarn yaplmas sonucunda Rusyann i ticareti geliti. Petersburg ile Moskova arasnda ilk demiryolu seferi balad. ehirlerde iilerin says artt. Ziraat Rus ekonomisinin temeli idi. Sanayi alnnda gelime ise XIX. Yzyln ortalarnda balad. I. Petro (1696-1725)dan nce Rusyada devlet tekilatnda alanlarn bile byk ounluu okuma-yazma bilmiyorlard. 1714te karlan bir kararname ile aritmetik ve corafya bilgisine sahip olduunu ispatlayamayan papazlarn dvoryanlar (asiller) iin nikah kymalar yasakland. Ordu ve devlet hizmetine girecek olanlara 5 yllk eitim mecburiyeti kondu. II. Katerina (17821796) zamannda Paris Bilimler Akademisi rnek alnarak 1783te alan Rusya Akademisi 1841de Bilimler Akademisine katld. Bilimler Akademisi Rus kltrnn gelimesinde aktif rol oynamt. Rusyada gerek manada ilk niversite Yelizaveta (1741-1762) devrinde 12 Ocak 1755te Moskovada kuruldu. niversite faklte (hukuk, tp, felsefe) ve on krsye blnmt. niversiteye hazrlamak iin Moskovada biri dvoryanlar ve dieri de baka zmrelere olmak zere (serfler hari) iki lise ald.
AM A
Rusyann edebiyat, kltr, sanat, felsefi ve siyasi dnce yapsn aklamak Rus edebiyat Kiyev Rusyas (878-1168) zamannda balar. lk rnekleri din kitaplar, vakayinameler (letopis) ve destanlar oluturur. XVIII. Yzylda tabii bilimlerin gelimesi ile felsefe dinden ayrld. Bunda da Tatiev (1686-1750), A. Kantemir (1708-1744), M. Lomonosov (17111765) gibi bilginlerin rol oldu. Avrupa teknii ve bilimi ile temas, Avrupa kltrnn de yava yava Rusyaya girmesine yol ayordu. Aydnlar ve bilhassa subaylar arasnda kat rejime ve hakszlklara kar honutsuzluk artmaya balamt. 1813-1815 yllarnda Bat Avrupa seferlerine katlan Rus subaylarnn byk bir ksm deiik grler kazanmlard. Rusyadaki hayat artlarnn, devlet tekilatnn, sosyal kurulularn Avrupadakilerden ok geri olduunu fark etmilerdi. Bylece Alman felsefe grleri ak fikirli aydnlar tarafndan benimsenmeye balamt Bu durum akademisyenler, yazarlar, airler ve dnrleri de rahatsz ediyordu. Akademisyenlerin ekserisi sosyalist dnceleri benimsemeye balamlard. i snf olan kalknm Almanya, Byk Britanya gibi lkelerde ii devrimini ngren Karl Marks gibi ekonomist ve dnrlerin eserleri Rusyaya ulanca aydn kesimde ar ynetimine kar memnuniyetsizlik daha da artt. Birok yeralt siyasi gruplar ortaya kt. Rusya Sosyal Demokrat iler Partisi kuruldu. Daha sonra bu partiyi ele geirecek olan Lenin 1917 Ekim Devrimini de gerekletirecekti.1905 ylna gelindiinde arlk Rusyas bir hayli sosyal, ekonomik ve siyasi sorunlarn zememi dev bir lke konumundayd.
160
Rusya Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. 250 bin askerin ld Fransz-Rus Sava hangi tarihte gereklemitir? a. 1812 b 1827 c. 1853 d. 1865 e. 1877 2. Osmanl Devleti aadaki antlamalardan hangisi ile Batum, Kars ve Ardahan Rusyaya brakmtr? a. Belgrad b. Ayastefanos c. Berlin d. Trkmenay e. Paris 3. 1861 ylnda kylleri toprak kleliinden kurtaran ar kimdir? a. II. Katerina b. I. Aleksandr c. I. Nikola d. II. Aleksandr e. II. Nikola 4. Rusyada Dvoryanlar arasnda Trk-Tatar kkenlilerin oran yzde katr? a. 25 b. 24,3 c. 17 d. 10,5 e. 4,6 5. Rusyada 1874te karlan kanuna gre askerlik sresi ka yldr? a. 2 b. 6 c. 9 d. 15 e. 21 6. Aadaki isyanlarn hangisinden sonra II. Katerina slamiyeti resmi din olarak tanmtr? a. Pavel b. Sinod c. Nikon d. Germogen e. Pugaev 7. 1897 nfus saymna gre Rusyada ehir halk takriben ka milyon olarak tespit edilmitir? a. 6,5 b. 12,5 c. 25 d. 50 e. 125 8. Kazan niversitesi hangi tarihte kurulmutur? a. 1802 b. 1803 c. 1804 d. 1819 e. 1834 9. Aadakilerden hangisi Lev Tolstoyun Trkiyede de mehur olan eseridir? a. Mfetti b. Bir Delinin Hatra Defteri c. Sava ve Bar d. Zavall Liza e. l Ruhlar 10. Aadakilerden hangisi Rusyada Nihilizmin temelini atan yazarlarn banda gelir? a. Dobrlov b. Pisarev c. ernievski d. Herzen (gertsen) e. Hamyakov
161

1. a 2. c 3. d 4. c 5. d 6. e 7. b 8. c 9. c 10. b Yantnz yanl ise 1905e kadar Rusya D Siyaseti konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1905e kadar Rusya D Siyaseti konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toplumsal Snflar: Kyller konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toplumsal Snflar: Dvoryanlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Askeri Yap konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ruhani Snf (Kilise) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Nfus konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Eitim konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Felsefi ve Siyasi Akmlar konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 XIX. Yzyl Rusyann hemen her cephede savat dnem oldu. Kafkasya ve Orta Asyann fethi ar I. Nikola ile II. Aleksandr dnemlerinde gerekleti. Kafkasyada 1832de balatlan mcadele bata Gney Kafkasyadaki Grc, Ermeni ve Azerbaycan Trklerinin ele geirilmesi ile balamt. Ancak Dalk olan Kuzey Kafkasya ve Dastanda olduka gl direnile karlaan Ruslar Krm Sava dolaysyla glerini buradan ekmek zorunda kalmlard. eyh amilin direncini de krnca blge onlarn oldu. Orta Asyaya da I. Nikola zamannda seferler dzenlendi. Krm Sava buralarn fethini geciktirdi. Fakat sonunda Hive ve Buhara Hanlklarn baml hale getirdikten sonra II. Aleksandrn lmnden bir iki yl sonra tamamen ele geirildi. Sra Sizde 2 II. Aleksandr bir kyl devleti olan Rusyann kalknmasnn srf kle konumundaki kyllerle mmkn olmayacan anlamt. Avrupa Rusyasnda kyller kilise, dvoryan veya toprak aalarnn mlklerinde skm, topraklarnda kleye dnmlerdi. Bir taraftan onlar azat eden ar dier taraftan yeni ele geirilen topraklara milyonlarcasn yollayarak onlar toprak sahibi yaparak bu sorunu da zmeye alt. nk kendi topran ileyen kyl daha verimli olacakt. Sra Sizde 3 Osmanl dnda btn imparatorluk ve devletlerde asiller (soylular) snf mevcuttu. nk hkmdarlarn en fazla gvenecekleri ve ynetimde destek alacaklar snf buydu. Soylulara imtiyazlar verilmekte ve onlar da bu imtiyazlarn kaybetmemek iin ona sadk kalmaktaydlar. Soylular ayn zamanda eitimli olduklarndan devlet ilerini de bilmekteydiler. Rus arlar eskiden beri soylu olan aileleri kendi hizmetlerine almak iin onlarn hangi etnik kkenden geldiine nem vermezlerdi. nemli olan onlarn ie yaramasyd. Osmanl da devirme metodu ile yetitirdii kleleri sadrazam mevkiine bile ykseltmekteydi. Bunu yaparken etnik kkenine deil, bilgi ve becerisine bakmaktayd. Rusyada ise Kiyev Rusyasn kurarak Dou Slavlarna devlet kavramn reten skandinavyadan gelen Varyaglara, Rusya iin hizmet etmeye gelen Alman, talyan soylularna, Kazan, Kasm, Astrahan, Grcistan gibi ele geirilen lkelerin soylular soyluluk (dvoryanlk) imtiyazna kavuturulmutu. Bata Mslman olan
162
Rusya Tarihi
Altn Orda devletinden kalan soylulara Hristiyan olma art getirilmi, bir haylisi de bylece Ortodokslua gemiti. Ancak XVIII. Yzylda slamiyetten vazgemeyen Tatar soylularna da bu unvan kullanma hakk verilmiti. Sra Sizde 4 II. Katerinann Rusyadaki Mslmanlarnn dini olan slamiyeti tanmas ve Mslmanlara bir takm haklar vermesi bir yneticilik becerisi idi. nk II. Katerina ve sonrasnda ele geirdikleri topraklarda byk ounlukla Mslmanlar yayordu. Onlar dini ilerinde serbest brakmak ise kurulan mftlkler kanal ile nfuslar ve faaliyetleri hakknda bilgi almasn kolaylatryordu. Kydeki imamdan balayan bu hiyerari sayesinde Mslmanlar artk babo istediklerini dnen topluluklar olmaktan karak, Rusyaya bal vatandalara dnmeye balamlard. Sra Sizde 5 Rusyada sosyalizm bilhassa batda deien felsefi ve siyasi akmlar dolaysyla ortaya kt. Nasl Fransz Devrimi topluluklar eitlik hakknda dnmeye sevk etmise sosyalizm ezilen ve smrlen snflarn sorunlarna eilmiti. Ancak Karl Marks gibi dnr ve teorisyenler kendilerine ezilen snf olarak iileri ele almalar Rusyaya da bu akmn bata bu ekilde gelimesine neden oldu. Ancak Lenin ve benzerleri Rusyada ezilen snfn ancak iiler deil aslnda ounluu tekil eden kyller de olduunu grerek sosyalizm dncesine yeni eklemeler yaptlar. Fakat gene de kuracaklar yeni rejimde proleter diktatrl, yani ii hakimiyeti slogann kullanacaklard. Sosyalizm iiler ve kyller snfn tand, ancak dierlerini, yani burjuvalar, soylular, din adamlarn yok sayd. Dier bir ifade ile yksek ve orta snf gereksizdi, ancak alt snf kalmalyd. Devlet, N. (2011) Unutturulan Trk, slamc, Modernist smail Gaspral (stanbul: Balk). Devlet, N. (1999), Rusya Trklerinin Milli Mcadele Tarihi, 2. Bsk.,Ankara: TTK. Kurat, A.N. (1987), Rusya Tarihi Balangtan 1917ye Kadar, 2. Bsk. Ankara TTK. Vernadsky, G. (2009), Rusya Tarihi, (ev. D. Mzrak-E.. Mzrak), stanbul: Selenge.
6
Amalarmz indekiler
Rusya Tarihi
RUSYA TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; arlk Rusyasnn kne neden olan faktrleri deerlendirebilecek, 1917 ubat Devriminde gtren gelimeleri aklayabilecek, Rusya Trklerinin bu yllardaki mcadelesini tartabilecek, Rusyada Meruti Monari ve Meclis arasndaki ilikileri aklayabilecek, ubat Devriminin baarszl ve Ekim Devriminin baarsn deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Japon Ordusunun Baars Rusyadaki Aznlklarn Mcadelesine rnek Trkler arn Basklara Dayanamamas ve Tavizleri Birinci Dnya Sava ve Sonular Orta Asyada syanlar Merutiyet Rejiminin Baarszl Boleviklerin Galip Gelmesi
arln YklBolevik Devrimi
ARLIIN YIKILII-BOLEVK DEVRM 1905 DEVRMNDE RUSYA TRKLER RUSYADA MERUTYET DNEM RUSYA DNYA SAVAINDA (19141917) 1916 SYANLARI KNC RUS DEVRM (27 UBAT 1917) RUSYA MSLMANLARININ GENEL KURULTAYI (1-11 MAYIS 1917) NC RUS DEVRM (EKM VEYA BOLEVK DEVRM) (25 EKM 1917)
arln Ykl-Bolevik Devrimi

ARLIIN YIKILII-BOLEVK DEVRM
Rusyada ihtilal hareketlerinin tarihi 1825 ylna kadar dayanr. Mutlak monari ile idare edilen Rusya mparatorluu devrine gre gl Ohranka adl bir polis tekilat tarafndan kontrol altnda tutuluyordu. (Ohranka, Sovyetler devrinde eka diye anlm ve Ohrankaya nazaran kat ve kat stn sert nlemler almtr). 1861de klelik ortadan kaldrlm, fakat o topraklarda yaayan kyl yerini terk edememiti. Yaplan reformlar, reform taraftarlarn tatmin etmekten ok uzakt. Honutsuzluk devam ediyor ve artyordu. Neticede 1 (13) Mart 1881de ar II. Aleksandr bir suikasta kurban gitti. Yerine geen III. Aleksandr (1881-1894), Ohranka vastas ile ok sert nlemler ald. 10 yldan fazla tahtta kalan III. Aleksandrdan sonra yerine Kasm 1894de Rusya mparatorluunun son ar olan II. Nikola (18941917) geti. Bu devirde Ohrankann btn engelleme gayretlerine ramen ii meselelerine eilen Rusya Sosyal Demokrat iler Partisi (RSDRP), bilhassa kyllerin problemleri ile ilgilenen Sosyal Revolsyoner (ihtilalciler, devrimciler) (SR) partileri gizli olarak kuruldu. Orta snf ise ngiltere ve Fransadaki gibi parlamentolu ve anayasal bir hkmet kurulmasn talep eden Konstitsyonel (anayasac) Demokratlar (ksa ad: KADET) Partisi temsil ediyordu.
Devrim Hareketlerine Ksa Bir Bak

Daha nce grdmz zere 1825lere doru biri Petersburgta dieri Kiyevde faaliyet gsteren iki ihtilalci gurup bulunmaktayd. I. Aleksandr (1801-1825) varis brakmadan lnce kan taht kavgasndan faydalanan Petersburg Grubu 14 Aralk 1825de kendilerine sadk askerlerle ayaklandlar. ara sadk kuvvetler ar kayplar verdirerek, onlar geri pskrtt. Kiyev gurubu ise herhangi bir faaliyete gemeden ortaya karld ve 5 mensubu kuruna dizildi, kalanlar ise srld. Rus tarihinde Dekabristler (hareket Aralk aynda yapld iin) diye adlandrlan ve ayaklanmalar Rusya tarihinde mhim bir yer alm olan bu gurup sonraki Rus ihtilalcileri tarafndan hrmetle anlmlardr. Bu ayaklanmann bastrlmas ile aydnlar arasndaki hareket sona ermemiti. Bilhassa Fransz htilalinin ge de olsa Rusyaya sirayet ettirdii yeni ruhla yazlan zgrlk eserler aydnlarn kyl ve fakir halkn durumu zerine eilmesine sebep oldu. Mesela, nl romanc Dostoyevski gibi yazarlar da memnuniyetsizliklerini bildiriyor; reform yaplmasn talep ediyorlard. Hatta bu taleplerinden dolay Dostoyevski ile bir ka arkada lme mahkm edilmiler, ancak son dakikada cezalar srgne evrilmiti. Dostoyevs-
1(13) Mart 1881: Rus takvimi Bolevik Devrimden sonra deitirildi. Eski takvimle yenisi arasnda 13 gn fark vard. Dolaysyla eski metinlerdeki gnleri doru tespit edebilmek iin bu tarihlere 13 gn eklenmesi gerekiyor. Mehur Ekim htilali eski takvime gre 25 Ekim 1917de gerekleti. Hlbuki bugn bu Devrim 7 Kasm tarihlerinde kutlanr. Bizde de aya gre Hicri ve gnee gre Rumi takvimler kullanlrd. Dolaysyla Ramazan her yl farkl gnlere denk gelmektedir. Bundan sonra metindeki tarihler 13 gnlk farkla eski Rus takvimine gre verilecektir. Bolevik devriminden sonra ise bugnk takvime geilecektir.
166
Neayev, S. G. (29.9.184721.11.1882): Rus ihtilalcisi. Tesirli bir ahsiyete sahip olan Neayev 1870lerde Rusyada ihtilalci bir gurup hazrlamak istediyse de muvaffak olamad. svireye kaarak, buradan Rusyaya ihtilali tahrik edici brorler yollad. Bata Bakunin ile ibirlii yaptysa da sonradan aras bozuldu. 1872de svire polisi tarafndan tevkif edilerek Rusyaya yolland. O, Karl Marks ve F. Engelsi de pek sert tenkit etmiti. Peter Paul Hapishanesinde on yl kaldktan sonra orada ld. Engels, Friedrich (28.11.1820-5.8.1895): Bir fabrikatrn olu olup, K. Marksn en yakn dostu ve ayn ideali paylat arkada idi. Babasnn Manchesterdaki brosunda alrken ngilteredeki ii problemleriyle tant. 1844te Karl Marks ile tanarak onunla mr boyu dost oldu. ngilterede Hizmet Snflarnn Durumu (1845) adl eseri bilimsel sosyalizmin ana eseri mahiyetindedir. Marksa maddi yardmda bulunmutur ve lmnden sonra onun eserlerini datmakta byk hizmet gstermitir. Komnist hareketlere, Marksizme byk katks olan bir ahstr. Bronstein (Brontayn), Leo (Lev) Davidovi (1902den sonra takma ad olarak Trotskiyi kullanmtr) (7.11.1879-21.8.1940): 1902-1904 yllarnda skra gazetesinde muharrir olarak Rus Sosyal Demokrat hareketinde mhim bir yer almtr. 1917 htilalinde Rusyaya dnen Trotskiy Boleviklere katlarak, partinin ileri gelenleri safna girmeyi baard. Mart 1918de sava komiseri olduktan sonra Kzl Orduyu kurdu. Leninin lm ile (1924) Stalinle arasnda mcadele balad. 1929da Sovyetler Birliinden srld. Srgnde yaad Meksikada Trotskizm (sresiz ihtilal) akmn yaymakla megul oldu. 1940da Stalinin emri ile bir Sovyet ajan tarafndan ldrld.
Rusya Tarihi
kinin ller Evinden Mektuplar adl eseri bu olay dolaysyla kaleme alnmtr. Bakunin ve Herzen (Gertsen) gibi ihtilalciler ise memleketlerini terk etmilerdi. htilalci guruplar her yl artmakta idi. 1865te II. Aleksandra suikast teebbsnde bulunuldu. Mehur ihtilalcilerden Neayev 1869da svirede bulunan Bakuninin yanna giderek, birlikte yazdklar eitli ihtilal brorlerini Rusyann eitli yerlerine yolladlar. 1869da Petersburg polisi bu brorlerin 500 tanesini ele geirmiti. Neayev 1872de svire polisi tarafndan tevkif edilerek, Rusyaya yolland ve mrnn sonuna kadar Peter Paul hapishanesinde kald. Bu olaylardan sonra gayri memnunlar arasnda Narodniestvo (Halkseverlik/Populizm) ad verilen yeni bir akm dodu. Bu akma dahil olanlar halk eitmeye nem veriyorlard (1897 nfus saymndan anlaldna gre Rusyada halkn drtte okuma-yazma bilmiyordu). Narodniki (Halk)ler 1876da Toprak ve Hrriyet adl gizli bir dernek kurdular. Esas terr hareketini bu gizli tekilat balatt. Dernek yeleri aralarnda anlaamayarak ikiye blndler: 500 kadar kii Halkn daresi ad ile ayr bir tekilat kurdu. Bu yeni kuruluun balca gayesi ar ortadan kaldrmakt. eitli denemeler akamete uradysa da 1(13) Mart 1881de bu rgt II. Aleksandr ldrmeyi baard. Rus iileri arasnda sosyalist dncede olanlarn says ok azd. Fakat Rus intelligentsiyas (niversite rencileri ve aydnlar) sosyalizm fikrini benimsemeye, arlk rejimine kar mcadeleyi kutsal bir grev olarak grmeye balamt. Plehanov tarafndan 1883te kurulan Rusya Sosyal Demokrat iler Partisinin (RSDRP) fazla yesi yoktu. Ancak sonraki Sovyet ihtilalinin en mhim simas Vladimir lyi Ulyanov (Lenin)un bu partiye katlmas ile ihtilal hareketi baka bir renk alm oldu. lkokul mfettii olan bir babadan 10 Nisan 1870te Volga zerindeki Simbirsk ehrinde doan ve aabeyi (Vladimir) ihtilalci harekete katld iin 1887de idam edilen ve o tarihte henz 17 yanda olan Lenine bu olay ok tesir etmi, onu da ihtilal hareketi iine itmiti. Lenin, Marks ve Engelsin btn eserlerini okumutu. 1896da tutukland ve Sibiryaya srld (1897-1900). Srgn hayat bitince Avrupaya gitti. Sosyal Demokrat Partisinin yayn organ olan skra (Kvlcm) adl gazeteyi Plehanov ve Martov ile birlikte yaynlad. Bu gazetenin nshalar gizlice Rusyaya yollanyordu. Sonraki Sovyet ihtilalinin ikinci mhim simas Lev Brontayn (Trotskiy) 1902de Sibiryadaki srgn yerinden Avrupaya kamay baarm ve skraclar gurubuna katlmt. 1903ten nce Londrada, sonra Brkselde Rus Sosyal Demokratlarnn Kurultay topland. Lenin ile taraftarlar ihtilalci bir yol tutulmasn teklif ettiler; Martov gurubu buna kar kt. Oylama neticesinde Lenin ounluu ald iin o gurup Bolevik (ounluk), Martov gurubu ise Menevik (aznlk) diye anld. Lenin parti zerinde kendi kontroln geniletmek maksadyla Vpered (leri) adl bir gazete yaynlamaya muvaffak oldu. Bylece Meneviklerle daha kolay mcadele ediyordu. Ayrca bu gazete etrafna tannm ateist (Tanr tanmaz) A. Lunaarski, Maksim Litvinov (Meyer Wallac) ve filozof-iktisat A. Bogdanov gibi ahslar toplayabilmiti. Sosyal Demokratlar bu ekilde birbirleriyle mcadele ederken, Rusya iinde 1902de kurulmu olan Sosyal Revolsyonerler (SR) partisi terr (tedhi) faaliyetlerini srdryordu. Ksacas, eitli gizli Rus teekklleri, mevcut rejimi ykmak iin btn gayretlerini ortaya koyuyorlard. Bu gayretlerin sonucu olarak, 1896da 30 bin iinin katld ilk grev yapld. Sonra harekete renciler kartrld ve ii-talebe gsterileri artt. 1 Mays 1900de ii bayram dolaysyla Harkov niversitesi talebeleri Kahrolsun Otokrasi (Samoderjavya) yazlan pankartlar tayarak so-
6. nite - arln Ykl-Bolevik Devrimi
167
Lunaarskiy, A. V. (23.11.1875-25.12.1933): Rus yazar ve politikacsdr. Leninle birlikte alm ve yazd makalelerle (2.000 kadar) 1920lerdeki Sovyet kltr politikasna, sanatna tesir etmi, yn vermitir. Litvinov, M. M. (Wallach) (17.7.1876-31.12.1951): Rus politikacs ve diplomatdr. eitli lkelerde Sovyet elilii yapmtr. 1941-1943te S.S.C.B.nin Washington elisi olmutur.
Bogdanov, A. A. (Malinovski) (10.8.1873-7.4.1928): Rus filozofu ve sosyoloudur. Lenin taraftar olmakla beraber onu tenkitten de ekinmemitir.
kaklara dkldler. Buna benzer bir olay Petersburg yaknnda Obuov fabrikasnda oldu. Grev, asker ve polis gc ile bastrld. 1902de Don boyundaki Rostov ehrinde demiryolu iilerinin grevi Rusyaya yaylma eilimini gsterdi. Ayn ylda S.R.ler leri Bakan Spyakini ldrdler. Bunun zerine arlk rejimi sert nlemler ald. Bilhassa Rus kkenli olmayan Lehlere, Trk-Mslmanlara ve Finlere bask artt. Fin Diyet Meclisi ve Fin askeri birlikleri datlarak Finlandiya bir Rus eyaleti haline getirildi (1902). Yahudilere kar pogrom (katliamlar) hzland. 1903te Kiinev ehrinde binlerce Yahudi ldrld ve mallar yama edildi. 1904te Japonya ile sava balad zaman Rusyada milliyetilik propagandas ile ortam biraz yattysa da, Rus ordularnn eitli malubiyetleri tekrar byk huzursuzluk yaratt. 1904te Kafkasyada Grc Cugavili (Stalin) Bakde petrol iilerine bir grev yaptrmaya muvaffak olmutu, ayn yln Kasm-Aralk aylarnda Petersburg, Moskova ve Harkov ehirlerinde hkmet aleyhinde gsteriler tertiplenmekteydi.
SIRA SZDE Rusya Sosyal Demokrat iler Partisi hangi artlarda ve nasl ortaya kt?
Japon-Rus Sava (1904-1905)
SIRA SZDE
1898 ylnda inin Port Arthur limann ele geiren Ruslar 1897 ylnda balattklar Trans-Sibirya demiryolunu 1903te tamamlayarak bu mhim limana dayanmO R U lar, tesirlerini buralara kadar geniletmilerdi. Bundan tedirgin Solan Japon Hkmeti, Ruslarn Uzak Doudaki yayln durdurmaya karar verdi. Japonya Rusyaya sava ilan etti. Bakanlarndan Japonyadan ciddi saldr olamaz teyidi alan II. DKKAT Nikolay bu haberi ok ile karlad, fakat 1904 yl ubat aynda Japon-Rus Sava balam oldu. Karada ve denizde devam eden savalar Birinci Dnya Savandan SIRA SZDE nceki en byk sava olmas ile de dikkati ekiyordu. inin kuzeyindeki Manuryada ve Rusyann lkenin en u blmnde kurduu Vladivostok liman evresinde iddetli atmalar oldu. Bata Manuryada Rus ordular da 17-21 Austos AMALARIMIZ 1904 tarihlerinde Laoyan yaknnda yenilgiye uratld. ki taraf da ok asker, tehizat ve silah kaybettiler. Port Arthur Yalu Nehri, Sar Deniz, Mukden, Tsuimadaki kara ve deniz savalar Mays 1905e kadar, yani 16 ay srd. K General T A P Kuropatkin komutasndaki Rus ordular ubat 1905te Mukden (bugn ince engyang) ve civarnda 90 bin askerini kaybederek geri ekilmek zorunda kald. Bu srada lke iinde de devrimci hareketler, protestolar ve atmalar balamt. 27 Mays 1905te TELEV ZY ON Japon Amirali Togo son mit olarak Baltktan yollanan Rus donanmasn Port Arthura yakn Tsuima mevkiinde neredeyse imha etti. Kurtulan sava gemileri Vladivostok Limanna sndlar. Bu malubiyetler Rusya iin utan verici ve olTER N E Tolmak zeduka bykt. Rusyann bu savalardaki kayb, esir, yaral N ve l re 400 bin civarnda idi. Geri ar, buraya yeni birlikler yollayabilirdi. Ancak 250-300 bin civarnda askerini lke iinde patlak veren ayaklanmalar durdurmak iin kullanmak zorundayd. Rusyaya bar yapmaktan baka yol kalmamt. Amerika Birleik Devletler Bakan Thedore Roosveltin arabuluculuu ile Eyll 1905te Portsmouth mevkiinde bir sava gemisinde Japonya ile Rusya bar antlamasn imzaladlar. Bu baar Roosvelte Nobel Bar dln de getirmiti. Japonya bu galibiyeti ile dnyaya modern ve gl askeri alt yapya sahip olduunu ispatlam oldu. Rusya ise kmsedii Japonyaya yenilmiti. Bundan da Rus istihbaratnn ok baarsz olduu ve eski alkanlkla dmanlarn kmsedii dersini alabiliriz.
DNELM
DNELM Otokrasi: Egemenlik kullanmnda snrlama ve denetimin olmad, iktidarn kendinden bakaShesap O R U verecei muhatabnn bulunmad, ynetimin kii ya da grubun elinde topland ynetim D ekli. KKAT Stalin, (Yossif Vissarinovi Cugavili) (21.12.18795.3.1953): htilalci, devlet SIRA SZDE adam ve diktatr. 1905te Leninle tant. 1907 ile 1917 yllar arasnda sksk srgne yolland. Mart 1917de AMALARIMIZ Sibiryadaki srgn yerinden Petrograda dnnce Komnist Partisinin liderleri safna katld. 1917-1923 yllarnda Milletler (meselesi) K 1924te T A P Halk Komiseri oldu. Leninin lmnden sonra partiyi ele geirmeye alt. Trotski, Sinovyev, Kamenev ve Buharin ile Rikov T E Lgibi E V belli ZYON bal liderlerden kurtuldu. 1935-1938 yllarnda kanl temizlik hareketine girierek diktatrln tamamen yerletirdi. D politikada bata Hitlerle anlat N T E R(1939); NET 1940l yllarn bandan itibaren ise Batllarla ittifak kurarak (Tahran, Yalta ve Potsdam Konferanslar) Sovyetler Birliinin gcn arttrd. 1944ten sonra Dou Avrupada Sovyetler Birliine peyk devletler kurdu. Stalin keskin zekl, uyank, fakat orijinal gr ve fantazisi olmayan, pheci ve her trl vahilii yapmaktan ekinmeyen muhteris bir ahst. Gayesine ulamak iin milyonlarca insan kurban etmekten ekinmedi. Geni bilgi iin bk. J. Arch-R. T. Manning (der.), Stalinist Terror, 2. bsk., New York 1994.
168
Rusya Tarihi
Japon-Rus Savann Rusyadaki Etkileri

Rusyann kendinden gsz kabul edilen Japonya karsnda beklenmedik bir malubiyete uramas Rusya iinde kmldamalarn artmasna sebep oluyordu. ar Hkmeti halk yattrmak maksadyla Zemskiy Syezd (Zemstvo: Mahalli idare mmessilleri toplants) yaplmasna izin verdi. Toplantya katlan temsilciler idari sistemin deitirilmesini, yasama yetkisi olan bir meclisin kurulmasn istediler. ubat 1905de Mukden yaknlarnda Rus ordularnn Japonlar karsnda byk yenilgiye uramas, zgrlk talep eden ihtilal hareketinin daha da glenmesine sebep oldu. 1904-1905 yllar arasnda Rus halknn devrimci fikirleri birok farkl ekilde kendini gsterdi. Siyaset zerinden dersler vermek, yar politik dernekler kurmak ve hatta renci yryleri dzenlemek, dnemin aydnlarnn balca siyasi faaliyetleri arasnda idi. Zemstvo yesi olan liberal toprak beyleri, reformlar tartmak maksadyla konferanslar dzenliyorlard. Sz konusu konferanslarn birinde bir temsilciler heyeti seilerek ara gnderildi. iler srekli siyasi ierikli grevler dzenliyorlard. Kyller ise mevcut hkmetten honutsuzluklarn eitli ayaklanmalarla gsteriyorlard. Bu ayaklanmalarn ou toprak aalarnn evlerinin yaklmas ve hatta katledilmesi ile sonulanyordu. Japon Sava sonras bu karmaa orduya da yansmt. Baz askerler sosyalist propagandann etkisinde kalp subaylara bakaldrmaya baladlar. syanlar deniz kuvvetlerine de sramt. 28 Maysta (1905) Prens Potemkin zrhlsndaki bahriyeliler Karadenizdeki Odessa Limannda ayaklandlar, ehirdeki isyanclara katldlar, sonra da Karadenize korku salarak dolatlar Romanyaya ktlar. Bu dnemde birok st dzey devlet yetkilisi terristler tarafnda suikasta urad. lk bata hkmet, bu devrim hareketlerini askeri g kullanarak veya devrimci rgtlerin nne geerek bastrmaya alt. Polis tekilatnn devrimciler arasna szdrd baz ajanlar o devrimci rgtlerin liderleri oldular. Byle olunca da provokasyonun nereden geldii meselesinin tahlili hkmet iin imkansz bir hal almaya balad. Moskova Ohrankas (Gvenlik kuruluu) Bakan Zubatov iileri elde etmek iin gvendii ahslara ii tekilatlar kurdurtarak ara kar sempati arttrma faaliyetleri dzenliyordu. Gizli servis ajan Sergey Zubatov 1902 baharnda iilerin ekonomik taleplerini tatmin etme yoluyla siyasi faaliyetlerden uzak tutmak iin Moskova ve dier ehirlerde iileri organize etti. Polis, bu iten haberdar olduu iin bu gibi ii rgtlerinin grevlerine mdahale etmedi. Ancak gelimelerden panie kaplan sanayicilerin hkmete ikayetleri zerine, Zubatov grevden alnd. 1904te de bu sefer papaz Gabona Petersburg Fabrikalar ileri Dernei kurdurtulmutu. Bugn bu nevi ii sendikalarna patron sendikalar deniliyordu. Gabon bu sayede iiler arasnda nfuzlu bir konuma ykselmiti. Ocak aynn (1905) balarnda Petrograd (St. Peterburg: 1914-1924 yllarnda ehir bu adla anld, sonradan Leningrada evrildi. 1990dan itibaren tekrar St. Peterburg denilmektedir) maden iileri drt gnlk greve gittiler. Papaz Georgi Gabon da bu greve kar daha byk apta bir gsteri yapmay planlad ve 21 Ocak 1905te ara u mektubu gnderdi:
169
Efendim! Siz bakanlara inanmaynz. Onlar devletin hakiki durumunu gstermeyerek sizi aldatyorlar. Halk size inanyor. Yarn saat ikide K Saray nnde dileklerini size arz etmeye karar verdiler... Hibir eyden korkmaynz. Halkn karsna karak masum dilekelerini kabul ediniz. ilerin ve arkadalarmn temsilcisi olarak ben, ahsnza dokunulmayaca hakknda teminat veriyorum. Gabon
22 Ocakta says 200 bini bulan kalabalk, Gabonun liderliinde arn sarayna doru yrye geti. Ellerinde halar, arn portreleri, Gabonun elinde de ara sunulacak dileke (bu dilekede alma saatinin sekiz saate indirilmesi, fazla mesai yaplmamas, en dk cretin gnde bir ruble olmas isteniyordu) olduu halde ilahilerle kark, Tanr ar korusun diye bararak saraya yaklatklar zaman askerler tarafndan ate ald. Sklan kurunlar ve kan panik neticesinde 500 kadar l verildi ve binlerce kii yaraland. Bu olay Rusya tarihine Kanl Pazar olarak geti. ar, o srada ailesi ile birlikte Petersburgu terk ederek, ehirden takriben 20 km. mesafedeki Tsarskoye Seloya yerleti ve bir daha Petersburga dnmedi. Ksacas Gabonun plan gereklememi, tersine 1905 htilalinin patlamasna zemin hazrlamt. nk iilerin byk ounluu sosyalistler tarafna getiler. ar, olaylar bir trl yatmaynca 6 Austosta kard fermanla bir danma meclisi (DUMA) kuracan bildirdi. Bu meclisin yasama grevi olmayacakt. Fakat bu dahi insanlarn grlerini tartacaklar, hkmete tavsiyelerde bulunabilecekleri serbest bir platform meydana getirecekti. Ancak bu karar ounluu pek mutlu etmedi. Sonbaharda durum daha kritik bir hal ald. Tm Rusya genelinde grev ars yapld. ehirlerin su ve elektrikleri kesilirken Finlandiya demiryolu haricinde dier demiryollarnn tamam ilemez duruma geldi. i temsilcileri ve Sosyalist Parti bakanlarndan oluan devrimci lider kadrolar, St. Petersburgta zel bir kurul meydana getirdiler. Bu Sovyet (yani ura)de 500 kadar temsilci vard. Bakan avukat Georgi Hrustalev-Nosar ise de, ileri arka perdeden yneten bakan yardmcs gelecein byk Komnist liderlerinden Leo Brontayn (Trotski) idi. O dnemde polisten kimlik gizlemek iin takma ad kullanmak yaygnlamt. O dnem Trotskinin yesi olduu Menevikler, bu Sovyette ounluu oluturuyorlard. Sovyet yaplanmas-Moskova ve Krm sahilindeki Odessa bata olmak zere- dier baz ehirlerde de organize edildi. Rusyaya yaylan grevler yznden atmalar devam ediyordu. ar Nikola, halkn basksna dayanamayarak 30 Ekim 1905 Manifestosunu ilan etti. Bylece sosyalistlerin umduklar devrim iin zemin kalmamt. Bu fermanla Rusyada yaayan herkes iin sz, basn ve toplant hrriyeti tannmakta, demokratik oy hakk verilmekte, Dumann (parlamento) terii, yani yasa yapc bir kurum olaca ve seimler yaplaca bildirilmekte idi.
SIRA SZDE Kanl Pazar olaynn olmasnda gerek sorumlu veya sorumlular kimlerdi?
1905 DEVRMNDE RUSYA TRKLER
SIRA SZDE
Rusya Trkleri 1905 htilaline hazrlkl girdiler denilemez. Rusya iindeki huzursuzluk onlara da sirayet etmiti, Basklara kar koyma fikri domu olmakla beraS Oise R Ueitli yeralt ber, siyasi nitelikte herhangi bir teekkl mevcut deildi. Ruslar rgtlerinde ve gizli partilerinde bir dereceye kadar toplanabilmilerdi. Buna raDKKAT
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
170
Abdrreid brahim(ov) [Reit Kazi] (1857-1944): Din retmeni, kad, siyaseti, gazeteci ve fikir adam. Buharal bir aileden gelen A. brahim Sibiryann Tara ehrinde domutur. 1871 ylnda stanbul yoluyla Hicaza gitmi, Mekke ve Medinede 8 yl kaldktan sonra stanbula dnm, Namk Kemal, Ali Suavi, Ahmet Vefik Paa, Muallim Naci ve Ahmet Mithat gibi ahslarla tanm, slama bal kalmak artyla bat medeniyetini benimsemitir. 1882de Taraya dnerek, burada usul-i cedit (yeni metotla alan) okulunu amtr. 1892de Ufa Ruhani Meclisi tarafndan kad tayin edilmitir. 1895te yaynlad ulpan Yldz adl bror ile baskc arla iddetle hcum ederek, Rusya Trklerine yaplan basky ve hakszl dile getirmitir. Rusya Trklerini bir araya toplamak iin eitli gazete ve dergiler (lfet, Mirat, BeyanlHak ve benzeri) karm, 19051908 yllar arasnda toplanan drt Mslman kongresinin de en faal yeleri arasnda yer almtr. Abdrreid brahim XX. Yzylda Trk Dnyasnda en ok seyahat eden kii olmutur. Amerika, Kuzey Afrika ve baz Kuzey Avrupa lkeleri hari dnyann birok blgesini dolaarak soydalarnn ve Mslmanlarn meselelerini duyurmaya almtr. Japonyada iken Asya Gi Kay (Asya Savunma Gc) adl dernein kurucu yeleri arasnda yer alm; onun sayesinde st dzeyde grev yapan birok Japon, Mslmanl tanm ve bazlar kabul etmitir. 1910 ylnda geldii stanbulda lem-i slam ve Japonyada ntiar- slamiyet (1328-1331) adl eseri iki cilt halinde kaleme almtr. I. Dnya Sava srasnda Almanlara esir den Rus ordusundaki Trklerden oluturulan Asya Taburunun kurulmasna yardmc olmu ve bu tabur Irak cephesinde ngilizlere kar mcadele etmitir. Daha sonralar dini faaliyetleri dolaysyla Trkiyede srgne uramtr. 1934 ylnda yeniden Japonyaya dnen Abdrreid brahim 1944 ylnda Tokyoda vefat etmitir. On alt eseri ve yzlerce makalesi bulunduu gibi Rusya ve Trkiyede dokuz gazete ve dergi karmtr. Geni bilgi iin bk. N. Devlet, Rusya Trklerinin Milli Mcadele Tarihi 1905-1917, 2. Bsk. Ankara: TTK Yaynlar 1999,s. 92-94; 101-110, 224-226; . Trkolu, Sibiryal Mehur Seyyah Adbdrreid brahim, Ankara: TDV Yaynlar 1997; M. Uzun, Abdrreid brahim, TDVIA, I, s. 295-297, A. brahim, slam Dnyas ve Japonyada slamiyet, stanbul: Yeni Asya Yaynlar 1987; A. brahim, slam Dnyas in ve Hindistanda slamiyet, stanbul: Yeni Asya Yaynlar 1987.
Rusya Tarihi
men bu Rus rgtleri dahi 1905 htilalinin gelitirdii durumlar zerinde fazla etkili olamamlard.
lk Trk Siyasi Belgesi: oban Yldz (1895)

Rusya Trkleri arasnda ilk siyaset temsilcisi olarak Abdrreid brahim (18531944) grnmektedir. Abdrreid brahim 1895te yazd oban (ulpan) Yldz adl bror ile Rus otokrasisine (mstebit arla) iddetle hcum ederek, Rusya Trklerine yaplan basky ve hakszl dile getirdi. Bror, Rus sansrnce yasaklanm olmasna ramen kaak olarak Rusyaya sokuldu. Rus hkmetine kar halk mcadeleye aran bu belgenin Rusya Trkleri arasndaki tesirinin gc hakknda fazla bir ey sylemeye imkan olmamakla beraber Rusya Trkleri tarafndan yazlan ilk siyasi belge olmas ynnden byk ehemmiyeti vardr. Abdrreid brahim bu eserinde, Rusya lkesinde umumen ehl-i islam (genel olarak Mslmanlar) her ne kadar resmi istatistiklerde on alt milyon mikdar tahmin olunmakta ise de, imdiye kadar Rusyada bir muntazam istatistik usul icra olunmad bil-itiraf, yani erbab- vukuf (bilgi sahipleri) Rusya lkesinde Buhara dahi dhil olduu halde otuz milyon kadar Mslman bulunduunu beyan etmilerdir. Biz de krk diyeceiz demektedir. Bununla yazar Rusya Mslmanlarnn nfusunun mhim olduunu vurgulamaktad. Devamla yazar, Mslmanlarn (etnograf) nokta-i nazarndan ensablar (soylar) pek muhtelif olduu birok erbab- fen (uzmanlar) tarafndan mtalaa olunmakta ise de, vaktiyle slamiyet bunlar habl- metin (salam ip yani slam dini) zere cem (toplam) etmitir. Hakikat- ekseriyet zere Rusyada bulunan slamlar baka memleketler Mslmanlarna nisbeten mteerri (fkh ve eriat ok bilen) ve hulukturlar (iyi huyludurlar). Hususiyle Kazan Tatarlar: Diyanetperver ve misafirperver, mnam (ok deer verilerek bytlm) ve mkerremdirler (saygdeer) ve kendilerinde salabet-i diniyeleriyle (din salaml) iftihar ederler, haklar da vardr. Drt asr mtecaviz, Rus hkmeti taht- idaresinde (idaresi altnda) bulunduklar halde adat- kadimelerine (eski adetlerine), aslen ve katen halel (bozukluk) getirmemilerdir, denilse bahadr (deer), sanki bir baba evlad gibi yaamaktadrlar. Zaten bir baba evlad deiller mi? Mmkn derecede Ruslar taklitten ictinab (saknrlar) ederler. Mekulat (yiyecek) ve merubat (iecek), melbusat (giyecek) hep adat- kadimeleri (eski adetleri) zeredir. Baz tebdilat- cziye (kk deiiklikler) grlmekte ise de nadir ve belki enderdir. Hakikaten diyanet ile beraber terakkiperverane tebdilatn grlmesi cidden arzu olunur ve zleri dahi arzu ederler diye kaydeder. Bununla o Rusya Mslmanlarnn yceliini vurgulamak istemi ve belki de bu eseri ile Rus hkimiyeti altnda moral kntsne urayan Trklere bir nevi gurur alamak istemitir.
Rusya Mslmanlarnn lk Toplants (15 Austos 1905)

8 Nisan 1905te Petersburgta alnan gizli karar ve yaplan davetler neticesinde Austos aynn 10una doru Mekerce Fuarna (Nijni Novgorod Panayrna) lkenin eitli blgelerinden temsilciler gelmeye balad. Bunlar arasnda Trk burjuvazisinin siyasi ve sosyal hayatnda sivrilmi ahslar ve din adamlar da vard. Bu ahslar Krm, Kafkasya, dil-Ural, Trkistan, Sibirya vb. yerlerden geldiler. Kongreye katlmak maksad ile Bakden Ali Merdan Topuba, Krmdan smail Gaspral, kalanlar Kazan ve civarndan Seyid Gerey Alk(in), Yusuf Akura, Fatih Kerimi gelmitir. Ayrca ulemadan Kad Reid brahim, Musa Carullah Bigi(yev), zen-
171
Mekerce Fuar (Yerminkesi) (Nijni Novgorod Panayr): Rusya Mslmanlarnn ticaret faaliyetlerinde ok mhim bir yer tutmakta idi. Buras, Kazan Hanlnn son zamanlarnda, Ruslar tarafndan Kazana rekabet iin kurulmu bir panayrd. nceleri Kazana yakn Makaryev Manastr yannda yaplan panayr, sonralar Nijni Novgoroda nakledilmi, fakat eski adn muhafaza etmitir. Rusyann dou memleketleriyle ticaretinde ok mhim bir rol oynayan bu manastrda Rusya ve hatta Avrupadan gelen tccarlarla Sibirya, Trkistan, Kafkas ve randan gelen tccarlar alveri yaparlard. Her yl Temmuz ortalarndan Austos sonuna kadar devam eden bu panayra Rusyann her tarafndan Mslman tccarlar da geldii iin buras ayn zamanda ahsi temaslar, fikir al veriine de yol aard. Kalabalk bir heyeti burada toplamak mmkn olduu gibi, kongreye izin verilmedii takdirde de, bir araya gelme imkan bulunaca kongre dzenleyicileri tarafndan dnlmt.
ginlerden Kazanl Abdullah Apanay; Troisklu Veli Yau(ev), Orenburglu Zakir Remi(ev), Ahmed ve Gani Hseyin(ov) biraderler; eski subaylardan ve arazi sahiplerinden Kutlu Mirza Tevkil(ev), ah Haydar Srtlan(ov), Selimgerey Cantr(in) gibi mhim ahslar da Mekerce Fuarna gelmilerdi. lk olarak 8 Austos 1905te Nijni Novgorod Valisinden toplant iin izin istendi. Vali, rf idareyi bahane ederek, kongreye izin vermedi. Bunun zerine Reid brahimin bir gemi kiralayarak, kongreyi gezinti esnasnda dzenleme teklifi uygun grld. Ancak belli bal ahslara davetiye yolland (talebeler arlmad), fakat davetsiz gelenleri de toplantya kabul etmeme karar alnd. 15 Austos 1905te saat 9 sularnda Mekerce Fuar iin bir araya gelen davetliler Gustav Struve adl gemide toplanmaya baladlar. Nijni Novgorod Valisine gezinti iin mracaat edilmemi olmasna ramen Rus polisi gizli siyasi blm Ohrankann bundan haberi olduu muhakkakt. Dolaysyla gemi belirtilen saatten daha nce hareket ettirildi. Baka bir fikre gre ise, kongreye Ayaz shaki ve arkadalarndan mteekkil solcularn katlmasn nlemek iin byle erken hareket edilmiti. Ad geen gurup bir motorla gemiye yetimir ve kongrede sktu muhafaza etmek artyla gemiye kabul edilmilerdir. Gemi, Oka Nehri zerinde limandan bir mil kadar uzaklanca, Kafkasya tesi (Trans-Kafkasya) imam akir Sadk Rahmankul Kuran- Kerim okuyarak toplanty at. Rusya Mslmanlarnn toplants burada temsil edilen zmreler arasnda bir dostluk havas yaratmt. Kafkas iileri ile Snnileri arasndaki srtme burada sona erdi denilebilir. Toplantda alnan kararlar daha sonra Rusa olarak da bastrlmtr. Nijni Novgorodta Oka Nehri zerinde Gustav Struve vapurunda, imparatorluun eitli vilayet ve blgelerinden gelen, ilerinde her snftan temsilciler bulunan Mslmanlar, devletin ve kendilerinin durumlarn iine alan btn meseleleri mzakere ederek, aadaki kararlar ittifakla alm bulunmaktadrlar: 1. Bugnk hayat artlar umum Rusya Mslmanlarnn siyasi, itimai ve kltrel ilerinde birlemelerini gerektirmektedir. 2. Rusya Mslmanlar bu maksatlarna erimek hususunda Rus terakkiperverleriyle (ilericileri) ayn fikirde olup, halkn oyuyla seilen vekillerin devleti ynetme, kanunlar hazrlama ile yetkili klnmas esasna dayanan hukuk nizamn tesis etmek yolunda faaliyette bulunacaklardr. 3. Ruslara verilen haklar aynen Rusya Mslmanlarna da verilmezse, ikinci maddede belirtilen maksatlara ulamak asla mmkn deildir. Rusya Mslmanlar bu kanaatte olup, siyasi, itimai ve dini haklarda Ruslarla (aynen) tam manada eit duruma gelmek, halen yrrlkte olan kanunlar, hkmet kararnamelerini, ynetim ekillerini, Rusya Mslmanlarna konulan tahditleri, istisnalar ortadan kaldrmak yolunda meru maksatlarna ne ekilde olursa olsun erimeye alacaklardr. 4. Rusya Mslmanlar faaliyetlerine devletin imdiki ve gelecekteki ihtiyalarna gre istikamet vereceklerdir. Mslmanlar kendilerini devlette olacak deiikliklere, yeni artlara, hayat tarzna uygun bir ekilde hazrlamak iin itina gstereceklerdir. Buna gre her yerde ve kendi ihtiyalarna uygun her eit okul kurarak; kitap, gazete, dergi nerederek; ktphane, kraathane (okuma odas) aarak; halktan toplanan ianelerle halk bugnk asr artlara gre yetitirmeye alacaklardr. 5. Bu drt maddede zikredilen maksatlara ulamay kolaylatrmak iin, Mslmanlarn belli zamanlarda toplanacak kongreleri tarafndan verilecek talimata gre hareket edecek mahalli meclisleri tekil edilecektir.
172
Yusuf Akura [Akurin] (1879-11.3.1935): Tatar-Trk siyasetisi ve bilim adam. Simbir (1924-1999 yllarnda Ulyanovsk)de domu olup, babas uha fabrikatr Hasan, annesi ise Kazann tannm ailelerinden Abdrreid Yunus(ov)un kz Bibi Fahri Banudur. Buras Leninin, tarihi Karamzinin, yazar Ganarovun, 19171918de Geici Rus hkmeti Babakan Kerenskinin de doduu ehirdir. Yusuf Akura, orta tahsilini stanbulda Askeri Rtiyede tamamlad, 1897de erkn- harp snfna ayrld. Yldz Saraynda sorguland ve Fizana srgne yollandysa da Ahmet Ferit (Tek) ile Parise kat ve burada Ecole Libre des Science Politiques, yani siyaset bilimi fakltesini Essai sur lhistoire des Institution delEmpire Ottoman (Osmanl mparatorluu Messeseleri Tarihine Dair Bir Deneme) adl tezle tamamlad. Trkiyeye dnemedii iin 1905te Kazana gitti. Burada Medrese-i Muhammediyede tarih retmenlii yapt ve Tarih ve Ulum adl tarih kitabn yaynlad. Bu arada Ayaz shaki (dilli) ile birlikte Kazan Muhbiri gazetesini kard (Sahibi ve sorumlu mdr: Avukat Seyid Gerey Alkin). Rusya Mslman ttifak veya sadece ttifak adl siyasi tekilatnn kurulmasna ve ekillenmesine hizmet etti. I. Dumaya, tevkif edildii iin katlamad. 1908de Trkiyede merutiyetin ilan zerine stanbula dnd. Trk Derneinin kurucular arasnda yer ald; Trk Yurdu dergisini kard, Trk Ocann kurulmasnda aktif alt. stiklal Harbine katld, 1925te stanbul milletvekili oldu, 1925te Ankara niversitesi siyasi tarih profesrlne tayin edildi; Trk Tarih Tetkik Cemiyetinin (sonradan Trk Tarih Kurumu) ikinci bakan oldu. Geni bilgi iin bk. M. F. Togay, Yusuf Akurann Hayat, (stanbul 1944). Ayrca bk. S. M. Arsal, Dostum Yusuf Akura, Trk Kltr, say: 174, 1977, s. 346-354; N. Binark, Yusuf Akura, Kazan, say: 10, 1973, s. 3236; N. Devlet, Yusuf Akurann Hayat (18761935), lmnn Ellinci Sempozyumu Teblileri, Ankara 1987, s. 17-33; A. Temir, Yusuf Akura, Ankara 1987.
Rusya Tarihi
Bu kongrede btn Rusya Mslmanlarnn bir ittifak kurmalar esas kabul edilmi; fakat bunun henz bir siyasi parti mahiyeti almas kararlatrlm deildi. Buna ramen birlik fikrinin domu olmasnn kongreyi dzenleyenlere Rusya Mslmanlarnn gelecei bakmndan byk cesaret verdii muhakkakt. Rusyann eitli blgelerinden gelmi olan vekiller 20 Austosta dndler.
Rusya Mslmanlarnn kinci Toplants (13-23 Ocak 1906)

Nijni Novgorodta 15 Austos 1905te Oka Nehri zerinde Gustav Struve gemisinde gayri resmi olarak toplanan kongrede, mteakip kongrenin sratle yaplmasna karar verilmi ve kongreyi dzenleme ii gayri resmi siyasi parti hviyetinde olan Mslman ttifak veya ksaca ttifakn Kazan ubesine braklmt. Kazan komitesinin en faal yesi olan Yusuf Akura, hemen hazrlklara giriti ve kongrenin 15 Ocak 1906da Petersburgda yaplacan ilgililere bildirdi. Bu sralarda Rusyada yukarda da grdmz zere nemli siyasi gelimeler olmu, ar hkmeti 17(30) Ekim (1905) manifestosunu yaynlamak ve birtakm hrriyetler tanmak zorunda kalm, Rusyada meruti bir idarenin kurulaca ve Dumann toplantya arlaca ilan edilmiti. Yusuf Akura Trkln temel talarndan saylan Tarz- Siyaset adl almasn 1904 ylnda Kahirede kan Jn Trklerin gazetesi Trk gazetesinde sayda bastrdktan sonra kyamet koptu. Trk gazetesinin bayazar Ali Kemalin Cevabmz balkl sert bir tenkit yazs kt. Ahmet Ferit (Tek) de tartmaya katlarak, ayn gazete de Bir Mektup balyla Akurann grlerini destekleyen bir makale yaynland. Eser 1904te risale olarak, 1912de ise stanbul Kader Matbaasnda 64 sayfalk bir kitap olarak basld. Yusuf Akura bu eserinde slamclk, Osmanlclk ve Trklk siyaset tarzlarndan hangisinin Osmanl Devletinin gelecei iin faydal olduunu inceleyerek Trkl takibe taraftar olduunu belirtmekte idi. 13-23 Ocak 1906 tarihli toplantlarda Ali Merdan Topubann Rusa olarak hazrlam olduu ttifak nizamname (23 madde) ve program (79 madde) projeleri okunarak, mzakere edildi. 22 Ocakta Petersburg gazetelerinde her trl toplantya izin var diye haber knca Mslman vekilleri tekrar 23 Ocakta Muhammed lim Maksudun evinde 50den fazla delege olmak zere bir araya geldi. Toplantda bulunan herkes Kuran- Kerime el basarak Rusya Mslmanlarnn ttifak iin alacaklarna dair ant itiler ve Mslman ttifak, ksaca ttifak nizamnamesi oybirliiyle kabul edildi. Buna gre resmen Rusya Mslmanlarnn ittifak adn alm olan tekilatn bir merkez komitesi olacak ve btn Rusya 16 blgeye blnecekti. Bu toplantda aadaki karar alnd (Rusa aslndan tercme edilmitir):
KARAR II. Btn Rusya Mslmanlar (Petersburg) Kongresi, Rusyann eitli ehir ve blgelerinde yaayan Mslmanlar 15-23 Ocak tarihleri arasndaki ikinci Mslman kongresinde (aadaki) kararlar aldlar: Geen yl ilan edilen mparator Hazretlerinin 17 Ekim beyannamesi ve 12 Aralk tarihli fermanna binaen Mslmanlar, Rusya mparatorluunun baehrinde, mparator Hazretlerinin, Yce hkmetin, Rus toplumu ve basnnn nnde Mslmanlarn dini ihtiyalarn tespit ile ilgili meseleleri halletme ve Devlet Dumas seimleri hakknda fikirlerini aklamaa karar vermilerdir.
Ylnda Yusuf Akura
173
Ali Merdan Topuba(ev) [Topuba] (1862-1934): Azeri politikac, yazar ve hukuku. Bakl avukat ve Mslman ttifak partisinin kurucularndan ve Duma yesidir. 1919da Azerbaycan Cumhuriyetinin delegesi olarak Paristeki konferansa katlmtr. Kaspi ve Hayat gazetelerinin bayazar olarak alm. Azerbaycan Bolevikler tarafndan igal edilince yurtdna kamay baarmtr. 1934te Parisin kuzeyinde bulunan banliys Saint Cloudta lmtr. Tercme-i hali iin bk. Kurtulu, I, say: 2, 1934; ayrca M. Eliyev, Elimerdan Bey Topubaev Azerbaycan Demokratik Respublikas, Azerbaycan Hkmeti, 1918-1920, Bak 1990 s. 49-52.
Rusyann eitli sosyal gruplar, hkmetten izin alarak yaptklar kendi kurultaylarnda kendi fikirlerini bildirdiler. Fakat biz (Mslmanlar), kanuni hakkmza dier vatandalar gibi, kurultay yapmak iin hkmete mracaat ettikse de maalesef ricamz bugne kadar neticesiz (cevapsz) kald. Hkmetin bu haksz davran karsnda biz Mslmanlar 13-22 Ocak tarihlerinde dzenlenen mecliste (toplant) bir nizamname (tzk) hazrladk. Buna gre, Devlet Dumas seimlerine ok az bir zaman kaldndan btn Rusya Mslmanlar Konstitsyon Demokrat (Merutiyeti Demokrat) Partisi ile ibirlii yaparak, bu parti evresinde seimlere katlacaklardr. Bunun dnda Rusya Mslmanlar Duma seimlerine kendi nfuslar nispetinde yenin seilmesinin salanmas gerektiine dair kararlarn gerekletirmek iin imkn verilmesini talep etmektedirler.
Rusya Mslmanlarnn nc Toplants (16-21 Austos 1906)

ttifakn nc toplants diye de anlan Rusya Mslmanlarnn bu Kongresi Nijni Novgorodta (Mekerce panayrnda) yapld. Daha nce Nijni Novgorodta (Oka Nehri zerinde gezinti esnasnda) ve Petersburgta yaplan toplantlar, resmi Rus makamlarndan izin alnmadan gizli yaplmt. III. Kongre, Umum Rusya Mslmanlarnn ilk ak toplantlar olmas ynnden nemlidir. III. Kongrenin yapld tarihlerde Rusya mparatorluunda mhim deiiklikler olmu, I. Duma toplanm (10 Mays 1906), fakat ar talepler yznden datlmt (21 Temmuz). 16 Austos 1906da alan Rusya Mslmanlarnn III. Kongresi resmi izne dayand iin nceki iki toplantya nazaran hayli kalabalkt. Toplanty bir hayli Trk ve Rus gazetelerinin muhabirleri de takip etmiti. Kongrenin tartt konular arasnda en nemlisi yine eitim meselesi idi. lerlemenin, uyanmann eitimle kabil olacana kanaat getiren kongre bu meseleyi ayrntl incelemek iin 15 kiilik bir komisyon kurdu. Kazanl retmen-molla Abdullah Apanay(ev) bakanlndaki bu komisyon Rusya Mslmanlarnn maarif hayatn ilgilendiren bir rapor hazrlad. Bir nevi kltr politikas mahiyetindeki rapor kongrenin 18 ve 19 Austos tarihlerindeki oturumlarnda mzakere edilerek kabul edildi. Buna gre, Rusya Mslmanlarnn eitim sistemi her blgede ayn olacak, mahalli ive ile birlikte Trkleri birletirici edebi Trke (Trkiye Trkesi) okutulup, retilecekti. Rusya Mslmanlarnn III. Kongreleri toplanmadan nce Rusya Eitim Bakanl Rus olmayan milletlerin eitimi ile ilgili bir layiha hazrlamt. 31 Mart (1906) Kurallar diye bilinen bu layiha 26 Mart 1870 tarihli Orenburg Ruhani daresine tabi mektep ve medreselere ait tedbirleri harf fermannn geniletilmi bir ekli olup, Mslman ocuklarn Ruslatrmay gz nnde bulunduruyordu. 31 Mart 1906da Eitim Bakan tarafndan ilan edilen 37 maddelik kural o sene Haziran-Temmuz aylarnda mfettilere ve btn vilayetlerdeki retmenlere yolland. 31 Mart Kurallarnda en nemli madde transkripsiyonla ilgili olan, yani Rus olmayan milletlerin kendi dillerini Rus harfleriyle yazmalarn getiren madde idi. Papaz lminski tarafndan ileri srlen bu fikir bir kanun maddesine sokulmu, Sovyet ihtilalinden sonra da (1940larda) tam manasyla yrrle konulmutu. Yani Trk boylarna Rus (Kril) harflerini kullanma mecburiyeti Rusya mparatorluu devrinde atlm bir fikirdi. Rusya Mslmanlarnn III. Kongresinde grlen nemli baka bir meseleden biri de Dini-ruhani messeselerin slah idi. Bu madde iin de bir komisyon
174
Alimcan Barud (1857-1921): Tatar din, fikir adam ve eitimcidir. Tataristann Kazan ehrinin kuzeybatsna den KiiKaval kynde domutur. 1862 yl banda Klbuy (Glboyu) medresesine gnderilen A. Barud 14-15 yana geldiinde Arapay gayet iyi anlyordu. Medrese tahsili 1874 ylna kadar srd ve bundan sonra tahsilini devam ettirmek iin Buharaya giderek Mir Arap medresesinde yedi yl kald ve Kazana geri dnd. Kazana yerleince ilk i olarak babasnn da yardmyla Medrese-i Muhammediyeyi kurdu. Usul-i Cedit (yeni metot) metodu ile eitim veren bu medrese Rusya Trkleri arasnda byk bir hret kazanmtr. 1906da Ed-Din velEdeb adl dergiyi karmtr. 1908 ylnda Rus hkmeti tarafndan Vologdaya srgne gnderilir. 1917 ylnda Btn Rusya Mslmanlarnn Kurultaynda, ilk defa olarak, yaplan serbest seimde Diyanet leri Bakan (Mft) olarak seilmitir. Ufa Millet Meclisinde dini iler bakanln yrtmtr. stanbul, Mekke, Medine, am ve Kahirede bulunmutur. 1920-1921 yllarndaki alk srasnda felakete urayan Mslmanlar tekilatlandrmaya ve mftlk ilerini yola koymaa urarken hastalanr ve 6 Aralk 1921de Moskovada vefat eder. Cenazesi Ufadan Kazana nakledilir ve burada defnedilir. Geni bilgi iin bk. A. B. Taymas, Kazanl Trk Mehurlarndan Alimcan Barudi, stanbul 1958; N. Devlet, Vefatnn 50. Yl Dolaysyla Alimcan Barudi, Kazan, say 3, Mart 1971, s. 47-49; N. Devlet, Alimjan Barudi (1857-1921), Central Asian Survey, 1990, c. IX, say 2, s. 145-149; N. Devlet, Alimjan Barudi, Modern Encyclopedia of Religions in Russia and the Soviet Union (MERRSU), III, Nisan 1991, s. 224227; N. Devlet, Galimdjan BarudiProsvetitel i Reformatr, Tatarstan, say 7 1991, s. 44-47; N. Devlet, Galimcan BarudiMegrifate Islah, Tatarstan, say 7, 1991, s. 56-58.
Rusya Tarihi
kuruldu ve bakanln Kazanl mderris limcan Barudi yapt. Komisyonun 13 maddeden ibaret raporu 19 Austosta kongre tarafndan mzakere edildi. Raporda Rusya Mslmanlarnn dini messeselerine ait yrrlkteki kanun ve hkmlerin deitirilmesi; Rusyadaki mftlerin (Kafkasyada iki, Ufa, Krm ve Trkistandan birer) halk tarafndan serbeste seilmesi; btn Mslman ruhanilerin maa alarak hukuken Rus papazlar ile ayn dereceye getirilmeleri teklif ediliyordu. III. Kongrede ttifakn programnn mzakeresine balanrken, Kazan ubesi 6 maddeden ibaret kendi programn okuyarak, buradan programa ilaveler yaplmasn teklif etti. Daha sonra Ali Merdan Topubann Rusa teklif ettii 79 maddeden ibaret ttifak program ile nizamnamesi madde madde okunarak, grmeler yapld. Mzakereler esnasnda kadnlarn seme seilme haklar (18. madde) meselesinde byk tartma oldu. Bilhassa baz din adamlar kadnlar aalayc tabirler kullandlarsa da, kadnlarn seme seilme haklar kabul edildi. Uzun mzakerelerden sonra, birtakm itirazlara ramen, Ali Merdan Topubann hazrlam olduu ttifak program ufak deiikliklerle kabul edildi. Kongrede programn kati ve son ekilde tespiti iin 15 kiiden mteekkil bir merkez komitesi seildi. Merkez komitesi ayrca, kendi arasndan kii daha seti ki, bunlar masraflar karlanmak zere, daimi olarak Petersburgta ikamet edeceklerdi. Bu suretle ttifak resmi bir siyasi parti haline getirilecekti. Rusya Mslmanlarnn III. Kongresinde alnan kararlarla ttifak siyasi bir parti mahiyetini kazand. Program da Rus liberal burjuva aydnlarnn partisi olan Kadet (Merutiyeti Demokratlar)lerinkine yakn idi. Kongreye katlan baz ileri gelenler Kadete daha nce girmiler ve hatta Ocak 1906da bu partiye kaydolan Yusuf Akura, Parti Merkez Komitesi yeliine de seilmiti. Kadet Partisi de, baz Mslman vekillerinin, parti programna Mslmanlarla ilgili maddeler konduu takdirde ibirlii olabilecei hususunu belirtmeleri zerine, kendi programna birka yeni madde ilave etmiti. Ksacas Kadetler ile ttifak arasnda ibirliine yol alm oluyordu. 16-21 Austos 1906 tarihinde yaplan Rusya Mslmanlarnn III. Kongresine katlanlarn byk ounluu ihtilalci karakterde olmayp, rejimi devirmek gibi bir program da hazrlamadlar. Zaten kabul edilen ttifak program da Rus mparatorluu iindeki Rusya Mslmanlarna kltrel (medeni) muhtariyet, eit haklar salamay gz nnde bulunduran masum dilekelerden ileri gitmiyordu. Baz kusurlarna ramen III. Kongre Rusya Mslmanlarnn siyasi faaliyetlerinde baarl bir olay olmutur denilebilir. Rusya Mslmanlar gerekletirdikleri toplantlarda balca hangi konularla ilgilendiler? SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
RUSYADA MERUTYET DNEM (1906-1917)

DNELM
I. Devlet Dumas (27 Nisan - 8 Temmuz 1906)

S Otarihinde R U 11Aralk 1905 Babakan Witte tarafndan hazrlanm olan seim kanunu ilan edildi. Bu kanuna gre Devlet Dumasna seilecek mebuslarn % 43n kyllerin, % 34n iftlik sahiplerinin ve % 23n burjuvann (tccar, esnaf ve ii) DKKAT temsilcileri tekil edecekti. Askerler, cretliler, kadnlar ve talebeler seime katlamayacakt. Semen ya haddi 25 idi. Seim kanununa gre her 90 bin iiye, 30 bin
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
175
kylye, 7 bin ehirliye ve 2 bin iftlik sahibine (pomeik) birer mebus seilmesi gerekiyordu. Mslman ttifak partisi henz tekilatlanma durumunda iken dahi I. ve II. Devlet Dumalarna yaplan seimlerde hayli faaliyet gstermi ve faaliyetler neticesinde dil-Ural, Kafkasya, Trkistan ile Bozkr eyaletleri ve Krmdan birok Trk mebusu Devlet Dumasna seilmiti. I. Duma, 27 Nisan 1906 tarihinde, Petersburgdaki Tavrida Saraynda ald. 490 mebus (deputat) bulunuyordu. En gl parti 190 mebusla Kadet (Konstitutsionalny Demokrat: Anayasac Demokratlar)lerdi. Kyller 204 mebus karm olmalarna ramen, belli bir politik fikir etrafnda toplanamadklarndan glerini ortaya koyamamlard. Kyl temsilcilerinden bir ksm Es-Er (S. R.:Sotsialny Revolutsionery: Sosyal ihtilalciler)le birlikte Trudoviki ( gurubu) adl bir fraksiyon tekil etmilerdi. Muhafazakar Oktyabristler 44, Rusya Sosyal Demokrat iler Partisi 17 mebus karmlard. Sosyalist partilerin ou seimleri protesto ettiklerinden I. Dumada saylar ok az oldu. Mslmanlardan toplam 25 mebus seilmiti. Seilenlerin 12si Rusyann Avrupa ksmndan Tatar-Bakurtlar, 7 tanesi Kafkaslardan Azeriler ve dierlerinden, 5 tanesi ise Bozkr Genel Valiliindeki Kazaklard. Kurulan Mslman Fraksiyonu Bakanlna A. M. Topuba getirildi. Duma ilk oturumunda Moskova mebusu Prof. Sergey Muromtsevi reislie seti. Dumann almalar iin hkmet tarafndan herhangi bir hazrlk yaplmamSIRA SZDE hkmett. Zaten ar bu meclisi istemeyerek toplantya davet etmiti. Dolaysyla le Duma arasnda iyi bir ibirlii yaplamad. Dumadaki partiler arasnda da ahenkli bir alma havas yaratmak mmkn olmad. Byk gr farklar mevcuttu. DNELM Kyl mebuslar toprak reformu ile ilgili kanunlarn kmasnn dnda hi bir siyasi konu ile ilgilenmiyorlard. Kadetler ise liberal-demokratik sisteme dayanan S O R U bir meruti monari kurulmasn, topran iftlik sahiplerinden kyllere satlmasn, baz sosyal reformlar yaplmasn, istiyorlard. Bata Oktyabristler olmak zere muhafazakarlarn hepsi monari sistemine zarar gelecek tek bir admn bile atlDKKAT masna karydlar. Devlet Dumasnn ilk toplantsnda, Fedor Rodievin (Narodny Svabodi PartiSIRA SZDE si: Milli Hrriyet Partisi) siyasi mahkmlar iin genel af karlmasyla ilgili teklifi byk ounlukla kabul edildi. Bu kanun teklifinden hi de memnun olmayan ar ve hkmeti gurubu ve Kadetler tarafndan teklif olunan toprak reformu AMALARIMIZ projesine de iddetle kar kmt. Devlet, N. (1999), Rusya Trklerinin Milli Mcadelesi (1905-1917), K Ankara: T A P TTK. s. 88122. II. Nikola Dumann kontroln istemedii dman grubaT kaptrdn E L E V Z Y O N anlaynca, Dumann hayata gemesinde byk gayret ve rol olan Kont Witteyi Babakanlktan azletti. Yerine . Gormeykini getirdi. Bu ahs eski sistemden yetime tipik bir brokratt. arn emirlerini sorgulamadan yerine getirmek iin biilmi kaf N T Eksa R N E Tsrede dtand. Bu atama byk hata oldu ve hkmetin Duma ile ilikileri manca bir ekle dnt. Hkmet kart gruplar tarafndan desteklenen Anayasac Demokratlar, kabinenin istifa etmesi talebinde bulundular ve yeni kabinenin de Duma fikri sorularak seilmesi gerektiini belirttiler. Bu ve dier talepler hkmet yanllar Duma aleyhine siyaset yapmalarna neden oldu. II. Nikolay, Dumann isteklerini yerine getirme ve soylular hayal krklna uratma ya da Dumada gelen talepleri hie sayarak liberalleri karsna alma ikilemi arasnda saplanp kalmt. lki ar bast.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
Rusya Tarihi SIRA SZDE
SIRA SZDE 176 AMALARIMIZ
Bu hava iinde I. Duma almalar ancak on hafta (72 gn) srd. Nihayet ar, saAMALARIMIZ lahiyetini kullanarak, 8(21) Temmuz 1906da Dumay datt. Vernadsky, G. K (2009), T A P Rusya Tarihi, (ev. D. Mzrak-E.. Mzrak), stanbul: Selenge. s.331332. I. Dumada partilerinin kendi gruplarn-fraksiyonlarn kurmu olmalarna T E L E V Rus ZYON ramen 25 Trk mebus (ala bile ancak 12si katlabilmiti), bir araya gelme imkann bile bulamamlard. stelik Tatar mebuslardan ounun Kadet Partisinden yazldklar anlalmaktadr. NTE RNET Dumann datlmas mebuslar tarafndan ok kt karland. gurubu (Trodovik) ve Sosyalist mebuslardan 180ni Finlandiyadaki Viborg ehrine giderek keyfi kabul ettikleri bu hareketi protesto eden bir bildiri yaynladlar. Hkmet yeni bir Duma toplamayacak olursa halk pasif direnmeye (yani vergi vermemeye, askere gitmemeye) ardlar. Viborg bildirisini imzalayanlar arasnda 6 Trk mebusu da vard. Bunlardan Seyid Gerey Alk(in), Selim Gerey Cantrin, Ebussuud Ahtem Tatar, Bkeyhan(ov) Kazak ve A. M. Topuba ile . Ziyathan(ov) Azeri idi. Haklarnda takibat alan imzaclarn gelecek seimlere katlmalar yasakland. Trklerin ilk politik denemesi ksa sreli de olsa, arasndan arn keyf idaresini protesto etme cesaretini gsterenler kmt.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Pyotr Arkadyevi Stolpin (1862 -1911): 1906 -1911 yllar arasnda Babakan oldu. Stolpin Almanyann Saksonya eyaletindeki Dresdende dodu. Yksek eitimini St. Petersburg niversitesinde ald. Ailesi tannm bir Rus soylusu idi. 1902den itibaren deiik ehirlerde valilik yapt. 1905te eyaletinde kan isyan bastrmas ile tannd ve ayn ylda leri Bakanlna getirildi. 1906da ise Babakan seildi. I. Devlet Dumas datldktan sonra ilk i olarak lml liberal guruplarnn liderlerini kendi kabinesine ekmeye alt. Ancak onlar reddettiler. 22 Kasm 1906ta kyl komnlerini datan kararnameyi yaynlad. Bylece her kyl kendi payna den toprak parasna sahip olma hakkna kavuuyordu. Stolpin reformalar gerekletirerek lkede skneti salamak istiyordu. Ancak II. Duma ile diyalog kuramad ve arn onay ile bunu datt. nc Duma iin hazrlad yeni seim kanunu Dumay muhafazakar bir organa evirdi. 1911 ylnda suikasta kurban gitti.
II. Devlet Dumas (20 ubat -3 Haziran 1907)

I. Dumann dalmas Rusyada byk karkla sebep olmad. ar Dumay tamamen kaldrmak niyetinde deildi; ancak daha uysal bir meclisin kurulmasn istiyordu. ar Dumay datrken yeni Babakan olarak Pyotr Stolpini getirdi. Bu itibarla yeni seimlere gidildi. Kadet Partisi bu defa % 50 fire vererek 98 mebus karabildi. Muhafazakar Oktyabirstler partisi ise mebus saysn 44ten 80e ykseltti. Seime Lenine bal RSDRP (Rusya Sosyal Demokrat iler Partisi) de katlm ve 65 mebus karmt. Ancak Leninin grubu gene aznlktayd. gurubu (Trudovnik) ve S.R.ler ise gelime kaydederek 157 temsilciye sahip olmulard. 35 Mslman mebusun da yer ald II. Duma seimlerinde Rus hkmetlerince alnan baz tedbirler sonucu olarak, Tatarlarn iki mhim ahsiyetinin mebus seilmesi engellenmiti. Bunlardan biri Yusuf Akura idi; bir takm isnatlarla takibata urayarak 40 gn hapiste tutulmutu. kinci ahs ise Fatih Kerimi idi; o da, aleyhinde baz dedikodular uydurularak, seilme hakkndan mahrum edilmiti. Krm Tatarlarndan II. Dumaya giren en mhim ahs belki de Abdrreid Mehdi(yev) idi. Onun Dumaya seilmesinde Gen Tatarlar byk rol oynamlard. Trkistan ile Bozkr eyaletlerinden ise 8 mebus seildi. Azerbaycandan Ali Merdan Topuba ise Viborg beyannamesini imzalad iin seilememiti. II. Duma 20 ubat (5 Mart) 1907de aldktan sonra Mslman Fraksiyonu kuruldu. Topuba artk mebus olmamasna ramen eski lider olarak toplantya katld. Ancak buna btn Mslman mebuslar katlmad. 6 tanesi Ruslarn Trudoviki gurubuna girdi ve bunlar kendi balarna Mslman Hizmet Taifesi adl bir gurup tekil ettiler ve Duma adyla bir de gazete karmaya baladlar. II. Duma, birincisine nispeten daha fazla sol eilimli idi. I. Duma seimlerini birok sol parti boykot etmiti; fakat ikincisine (Leninin de teviki ile) sosyalistler de katlm ve 187 mebusu Dumaya sokmaya muvaffak olmulard. Sosyalistlerin faaliyetleri ve Mslmanlarn kendi arlklarn gstermeleri, tutucu Ruslar ve h-
177
kmeti endielendirmiti. Sosyalistler, Kadetler ve Mslmanlar birletikleri takdirde hkmet mkl duruma dp, tavizler vermek zorunda kalacakt. Bu durumu nlemek iin, o sralarda hkmet bana getirilen Stolpin, Dumay datma kararn ara tavsiye etti. Gereke de 55 sosyalist millet vekilinin ara dzenlenecek bir suikast ile balantl bulunmalar idi. Neticede, ar II. Nikolay 3 Haziran 1907 Ferman ile Dumay datt ve ayn gn Babakan Stolpin yeni bir seim kanunu ilan etti. Bylece, bir takm milli, dini ve medeni haklar elde etmeyi, gasp edilen arazilerini geri almay mit eden Mslmanlara da ar bir darbe indirilmi oldu.
III. Devlet Dumas (1 Kasm 1907-9 Haziran 1912)

Babakan Stolpin 3 Haziran 1907 tarihli yeni seim kanunu ile Duma seimlerinde byk deiiklikler yapt. Buna gre her 230 iftlik sahibine; her bin ehirliye; her 60 bin kylye ve her 125 bin iiye birer mebus seilecekti. Lehistan ve Rusyann Avrupa blmnde yaayan Trklerin seim hakk ok kstlanm, Trkistan ve Bozkr eyaletlerindeki yerli halk seim hakkndan tamamen mahrum edilmilerdi. Neticede 1907 seimlerinde III. Dumaya 52 ar sacnn dnda, 93 Rus milliyetisi, 133 Oktyabrist, 39 Progresiv (ilerici) parti yesi, 57 Kadet, 14 Trudovik, 14 Sosyal Demokrat (Bolevik ve Menevikler birlikte) vard. Bunlara ek Lehistan ve Baltk boyu lkelerinden 17, bir ksmna seime katlma ans tannmayan, kalan Trk boylar iin de kstlamalar yaplan Rusyann Avrupa ksmndan 10 Trk mebusu katlabildi. Bu 10 Trk mebusunun 7si Kazan Tatarlarndand. Kafkasyadan iki, Krmdan ise bir Trk mebusu seilebildi. Stolpinin seim kanunu sayesinde Avrupa Rusyasndan 403 ve doudan 39 kiinin seilmesi salanmt. Bylece Duma 524 yeden 442ye inmi oldu. III. Dumada, II.sinde olduu gibi, bir Mslman Fraksiyonu kuruldu. Saclarn byk ounluu tekil ettii II. Dumada Mslman Fraksiyonunun ibirlii yapt Kadetler de ancak 57 mebusa sahiptiler. Bu artlar altnda Mslman mebuslarnn fazla bir faaliyet gstermelerine zaten imkan yoktu. ounlukta olan Rus milliyeti mebuslar Rusu bir siyasetin yrtlmesi, gayri Ruslara basknn iddetlendirilmesi ve Rusyadaki btn milletlerin hzla Ruslatrlmas zerinde srar ediyor. Trk-Mslman okullar ve hayr cemiyetlerinin kapatlmasn istiyorlard. Babakan Stolpin, bu isteklerin hepsini yerine getirmemekle beraber, Rus olmayan topluluklar zerindeki basky hissedilir lde arttrd. Gene de Mslman mebuslar bir hayli konuda ortak hareket ettiler. Sadri Maksudi bu birlii Rusyada 20 milyon Mslman yayor, bir dine inanyorlar, Dastandaki birka halkn dnda, hepsi ayn dili konuuyorlar diye izah ediyordu. Mslman Fraksiyonu ana dilde ilkokul eitimi, Kafkasyada toprak meselesi, eitim messeselerinin slah iin 6 milyon rublenin gereklilii, din (inan) hrriyeti, Devlet Dumasnda Mslman Fraksiyonunun kendi sorunlar hakknda Tatarca (Trki) konuma yapma ve dileke verebilmesi hususlarn gndeme getirdi. III. Devlet Dumas, 9 (22) Kasm 1907de kard bir karar ile, btn kyllerin mterek mal addedilen Mirden (arazi mterek mal olduundan kimse hissesini satamyordu) karak kendi hisseleriyle kk iftlik (hutor) kurabileceklerini ilan etti. Stolpinin (toprak reformu kanunu) Rus kyl hayatnda byk deiikliklere yol aan karar III. Dumann tasdiki ile kanunlat. Maddi durumu msait olan kyller fakir kimselerin topraklarn satn alarak, oralara yerlemeye baladlar. Hisselerini satanlar ise Sibiryaya, Kazakistana, Trkistana ve Uzak Douya g ediyorlard. Tabii ki, Rus hkmetinin politikas neticesinde Trkistan ve Ka-
178
Sadri Maksudi Arsal (1880-1957): Politikac ve ilim adam. Pariste hukuk tahsili yapt. 1906da Rusyaya dnerek politika ve cemiyet ileri ile uramaya balad. 19.1.1918 ile 25.4.1918 tarihleri arasnda faaliyette bulunan Rusya ve Sibirya TrkTatarlar Milli daresinin bakanln yapt. 1923te Sorbon (Paris) niversitesinde Trk tarihi dersleri verdi. 1925te Trkiyeye davet edildi. Hukuk mektebinde dersler verdi. 1930-1934 dneminde ebin Karahisar, 19341938 dneminde Giresunda mebus seildi. 1934ten itibaren emeklilik tarihi olan 1945e kadar stanbul niversitesi Hukuk Fakltesinde hocalk yapt. 1950de Demokrat Partisinden Ankara mebusu seildi. 1957de stanbulda vefat etti. Geni bilgi iin bk. N. Devlet, Doumunun 90. yl Dolays ile Ord. Prof. Sadri Maksudi Arsal (1880-1957), Kazan, 1970, say: 2, s. 26-28. A. B. Taymas, Kazanl Trk Mehurlarndan ki Maksudiler, stanbul 1959;Sadri Maksudi says, Trk Kltr, say: 53, Mart 1967; A. Ayda, Sadri Maksudi Arsal, Ankara 1991.
Rusya Tarihi
Resim 6.1 Ord. Prof. Dr. Sadri Maksudi (Arsal) (1880-1957).
zakistandaki Trk topraklarnda Rus ounluu gittike artyordu. Hkmetin bu bask yoluyla g ettirme faaliyetine Dumadaki Trk mebuslar ciddi bir mukavemet gsteremediler. III. Devlet Dumas devrinde Ruslar bir de ilkokul tahsilini mecbur klan bir eitim kanunu projesi hazrladlar (31 Mart 1907). Buna gre gayri Ruslarn okullarnda da Rusa mecburi ders olacakt. Eitim Bakan Tolstoyun bu projesi bilhassa Mslmanlar arasnda byk tepki ile karland. Duma yesi Sadri Maksudi (Arsal) Mslmanlar arasndaki durumu ve kanun projesi ile ilgili meseleleri incelemek zere 1912 ylnn yaznda dil-Ural, Trkistan ve Bozkr Eyaletine geziler yapt ve bu mnasebetle baz ehirlerde, mesela Ufada Dumadaki Mslman Fraksiyonunun faaliyetleri hakknda halka bilgiler verdi. Seyahati esnasnda edindii intibalar drt madde halinde toplayarak bunlarn, Dumada mecburi ilk tahsil kanun teklifi grlrken dikkate alnmas iin urat. Baz maddeler kanun teklifi kapsamna girdi ise de, bu kanun 1914te sava kt iin uygulanamad. III. Duma devrinde Rus basks artm, Trkler arasndaki milli cereyanlar ve yenilik hareketlerini bastrmak iin Rus hkmeti tarafndan da sk tedbirler alnmt. Bilhassa ilerlemeye ynelik messeseler ve okullar takip edilerek kapatlmakta idi. Birok Trk aydn srgne gnderilmi veya hapsedilmiti. Basklarn artmas neticesinde Yusuf Akura ve Kad Reid brahim gibi Rusya Trklerinin ileri gelen ahslar Trkiyeye g ettiler (1908). Sansrn iddeti yznden Trk basn da eski heyecann devam ettiremez oldu. Zaten 442 yelik III. Dumada yer alan ancak 10 temsilciden de fazla bir ey beklenemezdi. 9 Haziran 1912de Devlet Dumas arn emri ile kapand ve IV. Duma iin seimlere geildi.
IV. Devlet Dumas (15 Kasm 191225 Ekim 1917)

Trl kstlamalarla yaplan IV. Duma seimlerinde Rus milliyetileri ekseriyeti ele geirme imkann buldular. Bu Dumaya ise Mslmanlarn ancak yedi temsilcisi girebildi. Tannm Sadri MakKaynak : http://tr.wikipedia.org/wiki/Sadri_Maksudi_Arsal sudi dahi seim kstlamalar dolaysyla IV. Dumaya seilememiti. Her Dumada olduu gibi IV. Dumada da Mslman Fraksiyonu kuruldu. Fraksiyon bakanlna geen dnemde olduu gibi Kutlu-Muhammed Tevkil(ev), sekreterliine ise . Ahtem(ov) seildiler. . H. Yenikey(ev) ayn zamanda Devlet Dumas sekreteryasnda nemli bir greve getirilmiti. Mslman Fraksiyonu saysnn az olmas dolaysyla III. Devlet Davasnda mebus olan dokuz temsilciyi de dahil etti. Daha sonra basnn da basks ile Rusya Trklerinin meselelerini hal etmede Mslman Fraksiyonunun gcn arttrmak iin deiik blgelerden seilen delegeler de Mslman Fraksiyonunun brosunu tekil ettiler. Bu ancak ubat 1916da gerekletiyse de bu broya seilenler mebuslar gibi 350 ruble maa almaya baladlar. Tabii ki, onlarn maalar Rus devleti tarafndan deil, Rusya Mslmanlarndan, bilhassa zenginlerinden toplanan paralarla karlanyordu. IV. Dumada doru drst alamam, sk sk uzun tatiller yapmak zorunda kalmt. IV. Duma Mslman Fraksiyonunun yapabildii belki de en mspet i
179
1914 ylnn 15-25 Hazirannda Petersburgta bir Rusya Mslmanlar toplants dzenlemi olmasdr. IV. Dumann alt srede Rusyann bana byk felaketler geldi 1914 Austosunda Rusyann I. Dnya Savana katlmas, lkede sava ekonomisi balatt. Bu durum zgrlkler konusunun gndemden dmesine neden oldu. Dumann esas grevi artk savala ilgili konulard. Sava yllarnda Orta Asyada kan isyanlar baka bir bsknt konusu oldu. Btn bunlar sonunda arln yklmasna yol at. IV. Duma 1917 ubat Devrimi ile arlk yklnca Geici Hkmeti oluturarak lke ynetiminde sz sahibi oldu. Ancak 7 aylk alkantl dnemden sonra hakimiyetini Boleviklere kaptrd. Bu srete Mslman Fraksiyonu nun baars ise 1-11 Mays 1917 tarihlerinde Moskovada Btn Rusya Mslmanlar Kurultayn toplamas olmutur.
SIRA SZDE Devlet Dumalarnda halkn gerek istekleri neden yanstlamyordu?
RUSYA DNYA SAVAINDA (1914-1917) Savan Genel Gidii
SIRA SZDE
DNELM
DNELM S O R U
S O R U Rusya mparatorluu 1904te Uzak Douda Japon-Rus Savanda byk darbe aldktan sonra, d politikada dikkatini tekrar Avrupa ve Yakn Douya teksif etti. Trkiyeye kar emperyalist maksatlar tayordu. nce, Tokyo anlaarak, JaD ile KKA T ponyann Byk Britanya mparatorluu ile Rusya aleyhine bir dostluk kurmasna mani oldu. Sonra randaki petrol kaynaklar dolaysyla Byk Britanya mparatorSIRA SZDE luu ile Rusya mparatorluu arasnda kan srtme tatlya baland ve 31 Austos 1907de de ran, Afganistan ve Tibetle ilgili olarak iki tarafn da menfaatlerini gzeten bir anlama yapld. Bu siyasi gelime Almanya iin AMALARIMIZ byk tehlikeler douruyordu. Rusyann Antanta katlmasn mteakip, l tilaf devletleriyle (Almanya, Avusturya-Macaristan, talya) bir sava kma ihtimali daha da kuvvetlendi. Zira Avrupa devletleri arasndaki ihtilafn znde, ngiliz-Alman yatK T A rekabeti P yordu. Rusya da bu ihtilafn bymesinde rol oynad. Daha Byk Petro zamanndan beri stanbul ve anakkale Boazlarn ele geirmek isteyen Rusya, bu yeni artlarda emelini gerekletirme frsatnn doduu kanaatinde idi. TELEV Z Y Almanyann ON Trkiye zerinde nfuz kazanmaya balamasndan sonra, Rusyann geleneksel siyasetini tahakkuk ettirmek iin bata Kayzer Wilhelm Almanyasnn ezilmesi gerektii aikard. Ayrca Rusyann Slavlarn himayecisi olarak Avusturya-Macaristan NTERNET mparatorluu snrlarnda yaayan Slav milletlerini korumak, bilhassa Bosna ve Hersekin Srbistana verilmesi suretiyle byk Yugoslavya (Gney Slav Devleti) kurmak plan da mevcuttu. Avusturya-Macaristan mparatorluunun yklmasyla ekler de siyasi haklar bakmndan Macarlar derecesine karlarak bir AvusturyaMacar-ek mparatorluu kurulacakt. Bu planlar gerekletii takdirde btn Slavlarn Rus hegemonyas altna girecekleri ve Danilevski, Hamyakov ve Dostoyevski vb. Pan-slavistlerin (Slav Birlii taraftarlar) hlyalarnn gerekleecei dnlyordu. Bu gaye ile 1907-1913 yllarnda silahlanmak iin 4 milyar ruble gibi byk bir para sarf edildi. Orduyu tehiz etmek iin yalnz 1914 ylnda 975 milyon ruble harcanmt. Bylece Rusya kendine gre hazrlklarn yaparak, bir frsatn kmasn beklemeye balad.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Savan Balamas
Beklenen frsatlar ok gecikmeden kt. Saray Bosnada Avusturya veliahtt Franz Ferdinand Byk Srbistan gizli rgtne ye bir talebe tarafndan 28 Haziran
180
Rusya Tarihi
1914te ldrld. 28 Austos 1914te Avusturya-Macaristan mparatorluu Srbistana sava ilan etti. 30 Temmuz 1914te II. Nikolay, Harbiye Bakan Suhomlinova genel seferberlik iin emir verdi. Almanya da 1 (19 Temmuz) Austos 1914te Rusyaya sava at. Bylece I. Dnya Sava balam oldu. Bir tarafta Almanya, Avusturya-Macaristan (talya sonradan tilaf devletleri safna geti) ve sonradan Osmanl mparatorluu, dier tarafta Rusya, ngiltere ve Fransa olmak zere byk atmaya giriildi. Savan balamas Rusyada byk milli heyecan dourmu, Dumadaki btn partiler (5 Bolevik ye hari) sava lehine oy vermilerdi. Rus halk abuk bir galibiyet kazanlacan zannediyordu. Grevler durmu, iiler heyecanl bildiriler yaynlamlar, on binlerce kii askere gnll yazlmaya balamt.
Sava Yllarnda Durum

Savan balamasyla Ruslarda yabanc dmanl artt; hatta baehir Petersburgun ad Almanca olduu iin Petrograda evrildi. Tannenberg malubiyeti ii, kyl, burjuva ve yksek snfn arn etrafnda toplanmasna yol at. Duma 1915de Ocak tatil edilmi, hkmet Anayasann 87. maddesi ne dayanarak memleketi Duma sz idareye balamt. arn Ukaz (kararname)lar kanun yerine gemekte idi. Sava ekonomik hayatta da tesirini gsteriyordu. Byk iftlik sahipleri kredi skntsna dtklerinden retimlerini azaltmak zorunda kaldlar. ktisatlar tahl fiyatlarnn ykselmesi iftlik sahiplerini daha fazla retime zorlayacak diye tahmin ediyorlard. Kredi, esas olarak sanayi dalna kaydrlmt. Rus anonim irketlerinin raporlarna gre sava yllarnda 1 milyar 256 milyon ruble kredi datlm olup, bunun 920 milyon rublesi fabrika inasna ve makina sanayiine yatrlmt. 1916 ylnda fabrikalar imalatlarnn %80ini orduya sevk ediyorlard. Sava neticesinde ihracat byk sekteye urad. Rusyann ekonomisini sava endstrisi, i pazar ve mttefiklerden alnan krediler ayakta tutabiliyordu. 1914 ylnda bata Fransa ile ngiltere gibi mttefiklerinden toplam olmak zere 2 milyar 243 milyon dolar deerinde kredi alnd. Bu kredinin te biri endstriye yatrlmt. Rusyaya dnya pazarlarnn kapanmas yakt, kmr, petrol, demir vb. hammadde skntlarna yol at. Tren yollarnn bilhassa askeri ihtiyalar iin kullanlmas ulama sekte vurdu. Kalifiye elemanlarn silahaltna alnmas, hammaddenin pahalanmas iktisadi skntlar arttryordu. Bunlara bal olarak parann deeri dm ve hayat ok pahalanmt. Sava ncesi genel geim endeksini 100 olarak kabul ettiimizde, genel geim endeksi Aralk 1915te %156ya, Haziran 1916da %196ya, Temmuz 1916da %122ye ykselmiti. Ayn sre iinde etin fiyat %332, yan %220, unun %265, patatesin %144, tuzun %585 artmt. Esasen, kyllerin byk ounluu imparatorluktaki toprak dalm sisteminden memnun deildi. Savan balamasyla kyllerin kyllerinde askara alnmas tarm sektrnde ii (rgat) skntsn balatmt. 1916larda ii cretleri %300 kadar artmt. Erkeklerin cepheye yollanmasyla iftlik ileri kadnlar ve ocuklarn omuzuna yklendi. 27 eyalette 13.200.000 kadna karlk ancak 8.400.000 erkek alyordu. Fakat her eye ramen savan ilk yllarnda kylnn kazanc artmt. Ayrca askere alnanlarn ailelerine tazminat veriliyordu. Kyllere harcama yapmalar yasaklanmt. Dier taraftan ise, daha nce olduu gibi paraya ihtiyalar olmadndan tahllarn yok pahasna deil istedikleri gibi yksek fiyatlara satma imkann elde ettiler. Bu ise sava yllarnda kylnn maddi gcnn artmasna sebep oldu. Dolaysyla da 1917 ihtilalini kyl ihtilali-ayaklanmas eklinde yorumlamak doru deildir.
181
Sava esnasnda dman eline geen veya mdafaa maksadyla ordunun idaresine verilen blgelerde fabrikalar yklm veya nakledilmiti, hammaddelere, ahsi mallara ise ordu el koyuyor, halk i blgelere naklediliyor, iftlik hayvanlar da dk fiyata orduya satlmak zorunda braklyordu. Ayrca kylnn elindeki tahl toplamak, depolamak ve ihtiya sahiplerine sevk etmek de byk problemdi. Her ey ordunun ihtiyacna gre ayarland iin serbest piyasada eya bulmak glemiti. Askerin et ihtiyacn karlamak iin hayvan srleri dorudan doru askeriyeye devrediliyordu. Bu durum memleketin iindeki aznlklar da huzursuz ediyordu. Btn bu faktrler ve savataki baarszlklar, savan sonunda Rusyann 842 bin kilometre karelik topran, endstri kurulularnn te birini ve nfusunun % 23n kaybetmesine sebep oldu. Sava yllarnda halkn en byk ikyeti ne idi?
SIRA SZDE SIRA SZDE
1916 SYANLARI
1914-1915 yllarnda Rus ordular byk kayplar verdi. Bu kayplar yeni askere alnan acemilerle kapatlmaya allyordu. Savan ilk yllarnda Orta Asyadan yani S O R U Bozkr Genel Valilii (Kazakistan ile Krgzistan) ile Trkistan Genel Valilii (Trkmenistan, Tacikistan ve zbekistan)nden kimse askere alnmamt. Orta Asyada yerli halk gibi burada doan veya 15 yandan ufakkenDburaya gelen Rus KKAT gmenleri de askerlikten muaftlar. Ayrca askerlik yanda olup da g etmi olanlar da 6 yl askerlik hizmetinden affediliyorlard. Rus hkmetinin Kazakistan SIRA SZDE ve Trkistandaki Trklerden asker almamasna, bir yerde bu yerleri igali esnasnda Rus illerindeki askeri hizmet iin Mslmanlar armayacana dair verdii ve 1866da bir kanunla teyit ettii sz de sebep oluyordu. Rus AMALARIMIZ hkmeti bunun acsn Trklerden toplad ar vergilerle karma yolunu semiti. Savan ilk yllarnda Trkistan Genel Valisi Kurapatkin 2.400.000 ruble hediye ve 20 milyon ruble sava ihtiyalar vergisi toplamt. Rus hkmetinin vesayetini K T A Pkabul etmi olan Hive Hanlndan bile 24 eit vergi alnyordu. Bu hara 553 bin rubleyi bulmutu. 1 Ocak 1915te Trkistanllara askere gitmedikleri iin gelirlerinin %21ine vergi kondu. TELEVZYON Savan balamasyla Orta Asyann ana gelir kaynan tekil eden pamuk ihracat durmu, hkmet de fiyatlar dondurmutu. Ama buna karlk Trkistana getirilen tahl fiyatlarnda %400lk bir art oldu. Pamuk yetitirenler taNT ERNET hl rnlerini satn alabilmek iin ok borca girmek ve hatta tarlalarn satmak zorunda kaldlar. Avrupa Rusyasnda imal edilen eker, giyecek gibi gndelik hayatn devam iin gerekli olan mallar da %200 ile %4.000 arasnda pahalanmt. Bu skntlarn stne Rus hkmeti yerli halkn elindeki hayvanlar da askeri ihtiya iin dk fiyata alyordu. Serbest piyasada 150-200 ruble deerinde olan bir at iin resmi makamlar 30-50 ruble veriyorlard. Ayn ekilde 1012 rublelik koyunlar da halkn elinden zorla 6 rubleye alnyordu. Kendi topraklarnn gasp edilerek, buralara Rus gmenlerinin yerletirilmesi, Orta Asya Trklerini rahatsz eden faktrlerden birini tekil ediyordu. Takriben 45 milyon hektar toprak yerli halkn elinden alnarak, bu Rus gmenlerine datlmt. Mesela Kazak topraklarna Ruslarn yerletirilmesi, 1868 ve 1883 yllarnda yrrle giren kanunlar esasna gre yrtlyordu. 1914te 33.639, 1915te 28.185, 1916da 9.209 ve 1917de ise 4.820 gmen yerletirilmiti. Sava yllarnda Rus gmenlerinin yerini sava esirleri almt denilebilir. Ruslarn Galiyadan esir aldklar 25 bin kadar Avusturyal ve Macar harp esiri elyabinsk,
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
182
Rusya Tarihi
Orenburg, Petropavlosk (Kzlyar), Ust-Kamenogorsk vb. gibi yerlerdeki esir kamplarna yerletirilmiti. Bunun dnda 200.000 sava esiri Trkistandaki Fergana, Perovsk, Troisk, Katta-Kurgan, Semerkant, Ahabat ve Krasnovodsk gibi yerlerdeki 25 kampa datlmt. Bunlarn kt bakm, salgn hastalklar ve alk neticesinde saylar 1917de 38 bine indi. Cephede byk kayplar verilmesi neticesinde Rus hkmeti evresinde Kazakistan ve Trkistandaki yerli halktan, yani Mslmanlardan da asker alnmas gerektii fikri ilenmeye balad. Orta Asyadaki Rus basn, bilhassa Turkistanskiye Vedomostii (Trkistan Haberleri) ubat 1916da Rus hkmetinin imdiye kadar seferberlie dhil edilmeyen yabanclarn, yani balca Orta Asya Trk-Mslmanlarnn inaat, siper kazma gibi hizmetleri grmek zere askere almak kararna vardn bildirdi. Fermann ilanndan ksa bir sre sonra belirtildii gibi Askeri urann toplantsnda ordunun siper kazma ve yol inas gibi ihtiyalar iin gereken askeri ii says tespit edildi. Buna gre, Trkistan Genel Valiliinden toplam olarak 250 bin (Sr Deryadan: 87 bin, Semireieden: 60 bin, Ferganadan: 50 bin, Semerkanttan: 38 bin, Hazar tesinden: 15 bin) Bozkr Genel Valiliinden (Kazakistan ile Krgzistan) yaklak 250 bin (Uraldan: 50 bin, Akmolladan: 48 bin, Semipalatinskten: 85 bin, Turgaydan: 60 bin kii, yani toplam olarak yaklak 500 bin MslmanTrk geri hizmete alnacakt.
Hive Hanlnda (Trkmenlerde) syan

Hive Hanlndaki ayaklanma aslnda dorudan doruya seferberliin ilan ile alakal olmayp, halkn Rus ve yerli idarecilerin smrlerinden, istismarlarndan ve rvetiliklerinden, yksek vergilerden, su kullanma haklarnn bozulmasndan zarar vermelerinin neticesi idi. Ruslarn Avrupada savamalarn frsat bilen Cneyt Han 1915 ylnn baharnda Trkmenlerin banda hcuma geti. Fakat Sr-Derya Oblastnn Rus Askeri Valisi General Galkinin stn kuvvetleri karsnda ekilmek zorunda kald. General Galkin, bir milyon ruble deerinde Trkmen mallarn msadere etti. Cneyt Han taraftarlarnn birou ile rana kat ve ubat (1917) htilaline kadar orada kald.
Trkistan Genel Valiliinde (zbeklerde) syan

arn ferman Takente 28 Temmuz 1916da ulat. arn yerli halktan siper kazdrmak, yol ina ettirmek iin asker (ii) alaca haberi duyulunca zbekistanda ilk isyan hareketi Semerkant oblastnn Hockent ehrinde kt. arn fermann protesto ederek polis merkezine talarla hcum eden ahali zerine ate alm, iki kii lm ve 30 kii yaralanmt. syan haberi blgeden blgeye, klaktan klaa yaylyordu. 9 Temmuz 1916da Sr Derya Oblastnn Endican ehrinde toplanan 5 bin kadar zbek yerli memurlarn ferman izaha almalarn dinlemeyerek, Biz ii vermek istemiyoruz nidalar ile mollalarn da teviki ile ehrin Rus mahallelerine doru yrmeye baladlar. 11 Temmuzda Sr Derya Oblastnn Takent ehrinin zbeklerin youn olduu (Eski Takent) semtlerde binlerce zbek toplad. Bu kalabalk gurup, polis mdrlnn nne gelerek, ii celp katlarnn hazrlanmasna mani olmak istediler. En byk ayaklanmalardan biri Semerkant Oblastnn (eyalet) izah uyezdinde oldu. syan bir hafta kadar srd ve ancak Takent ve Semerkanttan gelen askeri birlikler olaylar kontrol altna alabildiler. Albay P. P. vanov (1918 ylnda Kolak hkmetinde Savunma Bakan olan General vanov-Rinov) ve Popengut
183
komutasndaki 13 piyade bl, 3 bin Rus Kozak svarisi, bir blk asker ve bir zrhl tren isyan blgesine geldi. 17 Temmuzda telgraf ve tren balants yeniden kuruldu. syanclarn bir ksm dalara kat. Tenkil birlikleri nlerine kan her zbei ldryordu. izah ehrinin eski ksm tamamen yklmakla kalmayp, izahn 15 kilometre evresindeki 50 kadar ky yakld. Duma yesi Cafer(ov), 13 Aralk 1916da Dumada yapt konumada Tenkil birlikleri, yerli kyafetle dolaan herkesi ldrd diye bildiriyordu. atmalarda Trklerden binlerce kii lm, 184 kii de idam edilmiti. Rus ordusunun tenkil hareketleri yerli halka korku salaca yerde, Ruslara olan dmanlk daha artm, baka yerlerde de ayaklanmalar patlak vermiti. Devlet Dumas bu ayaklanmalar zerine zel bir komisyon yollad. Komisyonda gelecein Geici Hkmeti Babakan olacak sosyalist A. F. Kerenski ile Mslman Fraksiyonunun bakan Tevkil(ev) de vard. Onlar 15 Austos-12 Eyll 1916 tarihleri arasnda tetkik gezisi yaptlar. Rus hkmeti ayaklanmalar neticesinde Trkistan Genel Valiliinden toplamay planlad 250 bin kii yerine ancak 123 bin kiiyi toplamakla iktifa etmek zorunda kald. Bunlarn 113 bini Avrupa Rusyasna yollandlar. Rus idaresi katliamlarda ldrdklerinin dnda 3 bin kadar kiiyi mahkemeye vermiti. Bunlardan 300den fazlas idam edildi. 100 kiiye mr boyu hapis cezas, kalanlara 10 ile 20 yl arasnda hapis cezas verildi.
Semireiede ( Krgzlarda) syan

Tanr Dalar eteklerinde yer alan kuzey Semireie Vadisinin iklimi yumuak, topraklar gayet bereketli idi. Krgzlar burada hayvanclk ile megul olurlarken, bir hayli Rus ve Ukraynal gmen yerletirilmesi neticesinde bu yrede Krgz ve Kazaklarn meralar azalm, halk fakirlemeye balamt. i celbiyle ilgili ferman burada 8 Temmuz 1916da ilan edilmiti. Bunun zerine bir ksm Krgz genleri komu ine katlar. Yerli halkta Ruslara duyulan ak dmanlk sonucu Krgzistanda ayaklanma, 6 Austosta Pipek (Sovyet dneminde Frunze, bugn Bikek) etrafnda balad ve dier blgelere sratle yayld. Mcadele esnasnda Rus askerleri l, yaral olarak 171 kayp, Rus idarecileri ve sivil halk 2.044 l ve 1.088 kayp verdiler. Tenkil birliklerinin katliamna maruz kalan Krgzlar ise srf Prejevalsk ile Pipekte 30 binden fazla l verdiler. Bilhassa Yedisu vilayetindeki Kazak ve Krgzlar ellerindeki atlarn %50sini, srlarn %39unu, develerin %55ini ve koyun-keinin %58ini kaybettiler. Prejevalsk, Pipek, Carkent ve Czzan kazalarnda isyanclarn 347si idam, 505i de eitli hapis ve srgn cezalarna arptrld. Askeri birliklerin dnda, Rus kylleri de Krgzlar ldryorlar, mallarn yama ediyorlard. 1917 ylnda yaplan tahkikata gre yalnz Krgzlardan 80.000 kii ldrlmt. Rus askerleri ve gmenlerinin katliam mezaliminden ise 150.000 kadar Krgz ve Kazak, kurtuluu in idaresindeki Dou Trkistann Kulca ve Kakar ehirlerine kamakta bulmutu. Bylece Semireie oblastndaki istiklal hareketi pek kanl ekilde bastrlm; Krgzlar byk maddi-manevi kayplara uramlard.
Bozkr Genel Valiliinde (Kazaklarda) syan

1917 ubat htilaline kadar Avrupadan Sibirya ve Orta Asyaya takriben 6.500.00 Rus gmeni gelmiti. Bunlarn yaklak olarak te biri bugn Kazakistan olarak bilinen blgede yerletiler. Rus hkmeti bylece bir tala iki ku vurmu oluyordu. Bir yandan Trklerin lkelerinde Rus nfusunu arttrmak suretiyle asker gc ile igal ettii blgelerde smr politikasna direnecek yerli halk karsnda stn-
184
Rusya Tarihi
Desyatin(a). Takriben bir hektar biraz aan yzlm birimi (1,092 hektar).Bir hektar ise 10 bin metrekareye denk gelir.
lk salayarak, emperyalist-kolonyalist maksatlarna hizmet ediyordu. Dier yandan Avrupa Rusyasndaki topraksz kylleri toprak sahibi yaparak, o blgedeki sosyal huzursuzluu da azaltmaya alyordu. 1897-1916 yllarnda Bozkr eyaletindeki gmen Ruslarn says 1.257.952 kii artmken, Kazaklardaki art ancak %14 (yani 351.051) olmutu. 1917lere doru Avrupadan g eden Slavlarn (bata Rus olmak zere, Ukraynal ve Beloruslarn) says 2 milyonu gemiti. 1916 ylnda Bozkr Eyaleti nfusunun %35ini onlar tekil ediyor, ihtilal baladnda ellerinde 25 milyon desyatin(a) topran %75i Rus gmenler tarafndan iletiliyordu. Bilhassa hayvanclkla geinen Kazaklar topraklarn ve hayvanlar iin elverili meralarn Ruslara devretmek zorunda kalmlard. te Kazaklar arasnda bu memnuniyetsizlik hkm srerken arn yukardaki ferman ilan edildi. Yaplan plana gre Kazakistan ve Krgzistan (Bozkr Genel Valilii)dan takriben 250 bin kii askeriyenin hizmetlerini grmek zere ii olarak alnacakt. Kazaklar iin ya ve cins belirten nfus ktkleri hazrlanmam, ancak aile bana verilmi dokmanlarn mevcudiyeti Rus idarecileri iin ilk zorluu tekil etmiti. Ferman ilan edilir edilmez zenginler ocuklarnn yalarn klttler ve onlarn yerine bakalarn yollama arelerini aramaya baladlar. Bozkr Eyaletindeki en iddetli ve en uzun ayaklanma Turgay oblastnda oldu. Kpak, Argun ve Nayman urular aralarndaki eski dmanlklar bir tarafa brakarak, dmana kar birlikte harekete getiler. Bu esnada Akmolla ve Sr Deryadaki Kazak isyanclar bastrmak iin General Lavrenteyev komutasnda bir kolordu yolland. Bu kolorduda 18 topu bl, 10u makineli tfekle donatlm 17 piyade bl, 1.800 Rus Kozak svarisi ve ayrca 4 svari bl mevcuttu. 10-12 bin kiilik Kazak kuvvetleri Rus askerleri ile Tunkoyma mevkiinde karlatlar. Kazaklar malup oldular ve Rus askerleri Turgaya girdi. Bundan sonra ayaklanmalar seyrek olarak devam etmise de, Ruslar iin esas tehlikeyi tekil eden Kpak, Nayman, Argun urularnn harekat durdurulmu ve aralarndaki ibirlii paralanm oldu.
syanlarn Sonular
Bu isyanlardan en byk zarar phesiz Trkler grm olmakla beraber, Rus devletine de can ve mal kayb bakmndan olduka pahalya mal oldu. Hatta 1917 htilalinin kmasn hzlandran sebeplerden biri de bu isyanlar saylabilir. Ruslar, Rus olmayanlara aa gzle bakyorlard. syanlardan sonra Takentte bir delegeyi kabul eden (21 Austos 1916) Genel Vali Kurapatkin onlara hadlerini bilmelerini ihtar ederek: Rusya mparatorluu gldr; onun kurulmasnda, glenmesinde ve yaylmasnda Ruslar rol oynamtr... Rusya iindeki eitli halklarn hepsi bir babann, byk hakim mparatorun ve bir anann, Byk Rusyann ocuklardr. Bu ok yeli ailede Ruslarn hepsinin aabeyleri olmas icap eder... demiti. Onun bu szleri genel olarak Ruslarn kendilerinden olmayanlara nasl bir gzle baktklarnn ak bir ifadesidir. Rus idarecileri sulh devrinde yerli halktan rvet ve trl hediyeler almaktan geri kalmadklar gibi ayaklanmalar esnasnda da halk yamalamaktan ekinmemilerdi. Trkmenlerle mcadele eden General Madridov 1917 Ekim htilalinden sonra tevkif edilince, Trkmen kadnlarndan yama edilen 275 kilodan fazla gm ve 60tan fazla en iyi kalitede Trkmen hals bulundu. Ksacas, her Rus kendi rtbesine gre soygun yapmt. Rusya hkmeti insan olarak fazla kayp vermemi olmakla birlikte, harp cephesindeki baz ktalarn geri ekerek, isyanclara kar kullanmak zorunda kalmt. Sosyalist Kerenski 13 Aralk 1916da Dumada yapt bir konumasnda Rus hkmetini sulayarak: Btn cephelere bir de Trkistan cephesi eklendi...
185
Grmyor musunuz beyler, Trkistan ve Krgz (Kazak) bozkrlar bir Tula veya Tambov eyaleti deildir. Meseleye ngiliz ve Franszlarn kendi kolonilerinde grmeye altklar ekilde bakmak lazm demiti. Trkistan vilayetlerindeki isyanlar bastrmak iin 14 tabur piyade, 33 tabur svari, 42 top, 69 ar makineli tfek kullanld. Yerli halk bilhassa Yedisu (Semireie) oblastnda Pipek, Kara SIRA SZDE Kl (Prejevalsk) uyezdlerinde, Semerkant oblastnda izahta krld. Bu son uyezdde albay (sonradan General) vanov-Rinov 15 bin kiilik Rus Kozak svarisi ile yerli halk 20 gn boyunca soydu ve kltan geirdi. Resmi Rus makamDNELM lar 347 kiiye lm, 168 kiiye krek ve 129una eitli hapis cezalar verdiler. syan cezas olarak Yedisu oblastnn Almat (Verniy) uyezdinde 35 bin Kazakn S O R U mal ve mlk msadere edildi. Pipek, Kara Kl, Yarkent uyezdlerinde 2.510.366 desyatin toprak Rus gmenlerinin faydasna tahsis edildi. 37.355 hane mensubu Kazak ve Krgz dalara ve llere srld. Sibiryaya srlen Trkistanllarn saDKKAT ys 168 bine yaklayordu. 300 bin kadar Kazak-Krgz da Dou Trkistana kamak zorunda kalmt. Trkler arasnda can kayb da byk oldu. Sovyet SIRA SZDE nfus uzmanlar 1914 ile 1918 yllarnda Trkistann nfusunun 1.230.000 azaldn tahmin etmektedirler. Bunun 300 binini Dou Trkistana kaan KazakKrgzlar tekil etmekte olup, Trk nfusunun genel kayb 673 bin civarnda AMALARIMIZ hesaplanmaktadr. Devlet, N. (1999), Rusya Trklerinin Milli Mcadelesi (1905-1917), K s.231-245. T A P
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
KNC RUS DEVRM (27 UBAT 1917)

Sava ve isyanlarn yarat olumsuz artlar halk ve iiler arasndaki T E L E V Z huzursuzluu YON had safhaya ulatrmt. Ocak 1917de Rusya tarihi iin belki de en mhim olay grevler oldu. Btn Rusyada 267 iyerinde 232.025 ii greve balad. En gl grev hareketleri Petrogradla Moskovada oldu. ubatta durum daha da ktleti, N T E R N Etakriben T Petrograd ile Moskovadaki btn iiler greve gittiler, Petrogradta 200 bin, Moskovada ise 161 bin ve Rusyann dier yerlerinde ise 71 bin ii i brakmlard. 25 ubat 1917de grevler had safhaya ulat. Bu zamanda ar, Pskov ehrinde bulunuyordu. Karklklar haber alnca Petrograd garnizonu komutan Habalova isyan durdurmas iin emir vermekle iktifa etti. 26 ubat ta Petrogradn Viborg semti iilerin eline gemi, askerler de isyanclar safna katlmaya balamlard. 26 ubatta Duma reisi, ara halkn ricalarn nazar- itibara almasn rica eden bir telgraf yollaynca, ar Dumay dattn bildirdi. Duma yeleri arn bu emrine uymadlar ve toplantlarn yapld Tavrida Saraynda kaldlar. ar bunun zerine Petrograda bir takm askeri alaylar yolladysa da, bunlardan ou ihtilalcilere katld. 27 ubat 1917de Petrogradda ihtilalciler galip geldiler. Duma bakan Rodzyankonun bakanlnda geici bir komite kuruldu. 2 Martta ise Knez Lvovun bakanlnda Geici Hkmet tekil edildi. Ayn zamanda Dumadaki ii gurubunun yeleri i ve Asker Mmessillerinin uras (Sovyet)n kurmulard. Moskova da ihtilalciler eline geince, ayn tarihte, yani 2 Mart 1917de, ar II. Nikolay tahttan feragat ederek yerini kardei Mihaile brakt; fakat Mihail de taht istemeyerek, yeni anayasay hazrlayacak Ureditelni Sobraniye (Kurucu Meclis) toplanan kadar Rusyada idarenin Geici Hkmete ait olduunu bildirdi. 2 Mart 1917de Knez Lvov bakanlnda kurulan Geici Hkmette Milyukov Dileri, Gukov Savunma, Tereenko (liberal bir milyoner) Maliye ve Kerenski de Adalet Bakan olmulard. Hkmette sosyalistlerden, i ve Asker Mmessilleri Sovyetinden olan Kerenskiden baka hi bir kimse katlmamt. Rusyada
TELEVZYON
NTERNET
Kerenski, Aleksandr (1881-1970): Rus politikacs, babakan. Rus Geici Hkmetinin kinci Babakan olarak tarihe gemitir. dil zerindeki Simbirsk (Sovyet dneminde Ulyanovsk)te domutur. Leninin kk yata Kerenskinin babasnn mdrlk yapt okulda renci olduu biliniyor. Belki iki aile tanmlard. Kerenskinin babas Takente tayin edilince Aleksandr 8 yanda iken Orta Asyaya gitti ve orada byd. Tekrar batya dnmesi yksek tahsil dneminde oldu. 1899da St. Petersburg niversitesinde tarih ve filoloji tahsili yapmaya balad. Daha sonra politikaya girdi ve 1912de IV. Devlet Dumasna milletvekili seildi. O burada lml ii hareketi ve arn reformlarn destekleyen Trudovik (ii birlii) fraksiyonuna dhildi.
186
Rusya Tarihi
arlk yklm, Geici Hkmetle i ve Asker Mmessilleri uras iktidar paylamak iin mcadele etmeye balamlard. Geici Hkmet vazifeye balar balamaz basn ve konuma hrriyeti getirdi; btn siyasi mahkumlar serbest brakld, polis tekilat datld. Rusyadaki bu kark durumdan, dman zayflatmak iin, Alman hkmeti yurt dndaki ihtilalcileri Rusyaya sokmak sureti ile faydalanmaya alt. Nisan aynda sviredeki, 19u Bolevik olmak zere 32 ihtilalci sve yoluyla Rusyaya sokuldu; bunlarn arasnda Lenin de vard. Rus Geici Hkmeti idareden acizdi. Mays aynda Petrogradda byk nmayiler oldu. Hkmette 6 tane sosyaliste bakanlk verildi. Kerenski Savunma Bakan olmutu. O sava durdurma taraftar olmayp, son bir hcuma geilmesini istiyordu. Bu esnada btn politik partiler ve sosyalist partiler de kendi glerini deneme yarna gemiler, taraftar kazanmak iin byk propaganda kampanyasna balamlard. Sendika faaliyetleri bymekteydi. 1917 ylnn ikinci yarsnda sendikaya kayt olan iilerin says 1.326.000e ulat. Moskovada ehir Dumas ile Moskova evresindeki 17 nahiyenin Duma meclislerine yaplan ilk ve son serbest seimlerin neticeleri partilerin glerini gsteren en iyi rneklerden biridir. Moskova ehir Dumasna 18 Haziranda yaplan seimlerde SR (Sosyalist htilalciler) oylarn % 58ini, liberal Kadetler % 11ini, Menevikler % 9unu ve Bolevikler % 11ini almlard. Moskovann 17 nahiyesindeki Duma meclislerine 5 Eyll 1917de yaplan seimlerde ise Bolevikler % 51, Kadetler % 26, SRler % 14, Menevikler % 4 oy aldlar. Seime katlan dier 12 parti ise % 5 oyu aralarnda paylatlar. Bu neticeden grlecei zere Bolevikler Moskovada iki- ay iinde tesirlerini beklenmedik ekilde arttrmlard. te bu durumda politik mcadeleler, grevler, hkmet aleyhine gsteriler srerken Lenin ve Bolevik partisinin Alman hkmetinden para aldn gsteren belgelerin ortaya kmasyla halk bu sefer Bolevikler aleyhine dnd ve Lenin kamak zorunda kald. Temmuz aynda tekrar hkmet deiiklii oldu; bu sefer Kerenski Babakanla seildi. 1917 ubat Devrimi patlak verdiinde Devlet Dumas Geici Komitesinde yelik yapt. Kurulan Geici hkmette Sava Bakan oldu. Olduka lml siyasi grlere sahip olmasna ramen savan devamnn Rusyaya menfaat salayacana inanyordu. Babakan seilince de ayn kanaatini korudu. Aslnda bu srar iktidarn kaybetmesinin balca nedeni oldu. Halk savatan bkmt, lkede yokluk ve sefalet balamt. Lenin ve arkadalar ise sava hemen bitirme vaadi veriyorlard. Bu da onlarn Ekim 1917de baarl olmalarna ve iktidar ele geirmelerine neden oldu. Kerenski bu devrime kar silahl gler topladysa da baarl olmad. Bata Pskova, oradan da yurt dna kat. 1940 ylna kadar Pariste yaad. 2. Dnya Sava sebebiyle ABDye g etti. Burada gmen Rus dernekleri ve siyasi akmlar ile ilikilerini srdrd. Bir hayli makale ve eser kaleme ald. 1970ta New York ehrinde vefat etti.
RUSYA MSLMANLARININ GENEL KURULTAYI (MOSKOVA 1-11 MAYIS 1917)

ubat 1917 htilalinden sonra Geici Hkmetin her eit siyasi toplantlara izin vermesi zerine Devlet Dumasndaki Mslman Fraksiyonunun inisiyatifi ile iki ay gibi ksa bir srede olaanst bir kongre iin gerekli zemin hazrlanmt. Rusyann her kesinde, her kesimden 450 civarnda delege davet edilmi olmasna ramen, talebin fazlal dolaysyla bu delege says iki misli artm ve alta 980 delege olduu tespit edilmiti. Kurultayn en ilgin yanlarndan birini de delegelerin arasnda hanmlarn, dnemine gre ok sayda olmalar tekil ediyordu. ye-
187
lerin 112sinin kadn olmas onlarn ayn zamanda iyi organize olduklarnn bir gsSZDE tergesi idi. Heyecann ve beklentilerin had safhada olduu SIRA bu kurultay Moskovada Azeri zenginlerinden emsi Asadulla(yev)in Mslmanlara hediye ettii binada Rusya Mslmanlar Geici Merkez Brosu bakan Kafkasyal Ahmet SaDNELM lih(ov)un [Tsalikov] bakanlnda almalarna balad. Bu kurultayn nemi, btn Trk boylarnn eitli grteki vekillerinin fikirlerini, S O R U ilk defa olarak birbirleri nnde aka belirtebilmi olmalarna dayanmaktadr. Kongre sresince konuan yeler arasnda muhafazakarlar, ar dinciler, liberaller, Trk Birlii taraftar olanlar, lml ve en ar ulara mensup sosyalistler de bulunuyordu. DKKAT Kurultay, baz eksikliklerine ramen, devrine gre nemli kararlar da almt. Fakat hi birinin balayc gc yoktu. Zaten kurultaydan sonraki siyasi gelimeler, kurultay dSZDE zenleyenlerin ahsi istek ve arzularna gre gelimemiti. arlnSIRA k, geni bir zgrlk havasnn esmesi Trk boylarnda ortak dmana (Ruslara) kar Trk Birlii kurmak gerektii gereini grmelerine mani oldu. Daha dorusu, bu uur gelimeAMALARIMIZ miti ve dolaysyla her boy kendi yerel kar ve problemlerine eildi. Devlet, N.(2011), Millet ile Sovyet Arasnda, stanbul: Balk. s.57-71. K T A P
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Devrimin ilk aylarnda bakomutanlk Geici HkResim 6.2 metin hemen tm isteklerini yerine getirdi. Ancak Aleksandr Kerenski 1917 taarruzunun bozgunla sonulanmas ve Gene(1881-1970) NTERNET NTERNET ral Kornilovun Bakomutanla getirilmesi zerine Bolevik ordu komutanlar siyaset sahnesine kmaya balaiktidarndan nceki son dlar. Kornilov grevi kabul ederken otorite ve diBabakan. siplin konusunda talepler ortaya koymu ve bu kabul edilmiti. Fakat 9 Eyllde Kerenski kendisini grevden ald. Bunun zerine Kornilov 10 Eyllde isyan hareketi balatt. Bunun zerine Kerenski tm sosyalist guruplar arkasna alarak Kornilova, bal Kaynak: http://www.biografiasyvidas.com/biografibirliklerin Petrograda gelmesini engelledi. Bylece a/k/kerenski.htm Kerenskinin de gc kalmam oldu. nk dayand ordunun destei kalmam, askerler kendi ilerinde blnmlerdi. Boleviklerin bilhassa ordu iindeki propaganda faaliyetleri Kerenski hkmetini atl hale getirdi. K balam, gsteriler artmt; nihayet 25 Ekim 1917de Lenin ve Trotskiy tarafndan dzenlenen silahl ayaklanma ile Bolevikler iktidar ele aldlar. Bolevik htilali, Rusyay Brest-Litovsk Atekes Antlamasn yapmaa zorlad gibi Ukrayna, Letonya, Finlandiya, Sibirya ve Kafkasyann merkezden kopmasna, Rusyann birok ehrinde i savan kmasna, ok kan dklmesine, ala ve sefalete yol at ve aznlklar da bamszlk mcadelesine giritiler.
NC RUS DEVRM (EKM VEYA BOLEVK DEVRM) (25 EKM 1917) TELEVZYON
TELEVZYON
188
Rusya Tarihi
zet
A M A
Rusya mparatorluunun kne neden olan faktrleri deerlendirmek Rus arlar hkimiyetlerini hibir ekilde paylamak istemiyorlard. Rakipleri Osmanl Devletinde bile 1876da Birinci Merutiyet ilan edilmi, yani padiah bir Meclis-i Mebusan (Millet meclisi) kurdurarak bir takm haklarn paylamak gerektiini grmt. Rusyada ara kar ilk isyann tarihi ise 1825e kadar dayanyordu. Batdaki fikir akmlar aydnlar, yazar, airler ve hatta okur-yazarlar arasnda bile etkili olmaya balamt. Bu fikirlerin nemli ksm sosyalist ierikteydi. nsan haklar, ii ve kyl haklar tartlyordu. Yer alt siyasi faaliyetler balamt. ar bu gelimelere kulak asmak yerine, istihbarat Ohranka tekilatn kuvvetlendirmekle yetindi. Yani I. Merutiyeti yok eden II. Abdlhamid gibi davrand. 1904 ylnda Japonyann douda beklenmedik saldrs ve 1905te Ruslarn yz kzartc bir ekilde malup olmalarna sebep oldu, bu durum ise halk ok mutsuz etti. Sava nedeniyle artan huzursuzluk iiler arasnda yaygnlat, grevler, demiryollarnn alamaz duruma gelmesi St. Petersburg ve Moskova gibi ehirlerde byk protesto gsterilerinin patlak vermesine yol at. Memnuniyetsizlik dalga dalga btn lkeye yayld. iler, kyller, sosyalistler, liberaller hatta muhafazakarlar lkede daha iyi artlar talep ediyorlard. arlk bu gelimeleri bildii tek metot olan askeri, polisiye ve siyasi basklarla zmeye kalkt. Bu ise byk bir hata oldu. 1917 ubat Devriminde gtren gelimeleri aklayabilmek, ar II. Nikolay evresindeki brokrat, soylu ve bir takm danmalarnn kendisine verdikleri yanl bilgiler dolaysyla bir hayli hata yapmt. St. Petersburgta kendisini desteklemek iin toplanan kalabala ate atrarak, daha da byk hata yapt. Artk topluluklar durdurulamaz hale gelmiti. Halk at. Sonuta ar aresizce sz, toplanma, basn zgrlklerini verme ve Devlet Dumasn (Millet Meclisin) amak zorunda kald. Dier bir ifade ile Rusya Meruti Monari sistemine gemi oldu. Osmanlda ise II. Merutiyet 1908de askerlerin marifeti ile gereklemiti. Her iki lkenin de bu yola ynelmeleri, artk im-
paratorluklarda mutlakyet sisteminin kalmamasnn bir etkisi idi. Dnyadaki bilimsel, teknolojik ve ekonomik artlar tek bir ahsn imparatorluklar ynetmesine izin vermiyordu, Rusya Trklerinin bu yllardaki mcadelesini tartabilmek, Btn mparatorluklar gibi arlk Rusyas tek bir halktan olumuyordu. Bnyesinde eitli uluslar, etnik guruplar ve deiik inanca sahip vatandalar vard. Ruslar aslnda kendileri nfusun %50sini tekil ediyordu. arlk Rusyasnda ancak sosyal snflar deil, ite bu gibi aznlklar da eitli siyasi, ekonomik ve dini kstlamalara maruz kalyorlard. 1905 Devriminin getirdii sz, toplanma, basn ve hatta siyasi temsil frsatndan yararlanmak istediler. Dolaysyla lkenin dil-Ural, Krm, Kafkaslar ve Orta Asya blgelerinde youn olarak yaayan deiik Trki topluluklar ounluunun Mslman olmas dolaysyla bata masum gzken dini haklarn iyiletirmek iin toplanmaya baladlar. Daha sonra ortaya siyasi talepler de koydular. Bazlar (Tatar, Bakurt uvalar) neredeyse drt asr Rus hakimiyeti altnda yaayan bu Trkiler ekinerek de olsa da bir takm rahatszlklar dile getirmeye baladlar. Bunun iin bata ikisi gizli, en sonunda ise biri ak olmak zere toplant dzenlediler Bunlara lkenin deiik Trki topluluklarnn belli bal temsilcileri katld ttifak adl bir siyasi parti kurma teebbsnde bulundularsa da baaramadlar, bata Kadet partisi ile Duma seimlerine gittiler. Bu onlar iin aslnda byk bir deiim ve siyasi tecrbe oldu.
AM A
AM A
189
A M A
Rusyada Meruti Monari ve Meclis arasndaki ilikileri aklayabilmek, ar II. Nikolayn ferman ile Rusyada ilk defa gerekleen seimlerden sonra 1906 ylnda I. Devlet Dumas toplant. Sosyalistlerin ounun seimleri boykot ermesi neticesinde Anayasac Demokratlar (Kadet) ve kyl temsilcileri ounluu saladlar. Ancak parlamentoya gelen milletvekillerin byk ounluunun siyasi tecrbeleri yoktu. ok ar taleplerle ar rkttler ve iki ay kadar bir zaman sonra datld. II. Devlet Dumasnda bu sefer sosyalistler benzer ar taleplerle ortaya knca, o da drt ay gibi ksa bir sreden sonra datld. Seim kanunun deitirilerek arln tercih ettii siyasi yapda oluan III. Devlet Dumas be yllk sresini tamamlad. Ancak o da siyasi, ekonomik veya haklar konusunda fazla bir deiiklik gerekletiremedi. 1912de seilen IV. Devlet Dumas lkenin en ar dneminde, sava yllarnda ve Orta Asyada kan isyan dneminde vazife grd. En byk baars arln devrilmesi ile Geici Hkmeti kurmas oldu.
AM A
ubat Devriminin baarszl ve Ekim Devriminin baarsn deerlendirebilmek. 1914 ortalarnda balayan I. Dnya Sava Rusyann eitli cephelerde savamasna neden oldu. Sava demek lkenin ekonomisinin tamamen ordunun ihtiyalarna gre belirlenmesi demektir. Dolaysyla halk byk skntlara, gda yetersizliine katlanmak, enflasyonla mcadele etmek zorunda kalmt. Sava uzadka, halkta da memnuniyetsizlik artyordu. Sonuta ubat 1917de ar II. Nikolay tahtndan feragat etmek zorunda kald. Hakimiyet IV. Devlet Dumas ve onun kurduu Geici Hkmetin eline geti. Ancak Bolevikler daha akll taktik uygulayarak, asker ve halkn bkt savaa hayr diyerek, ounluu kendi taraflarna ekebildiler. Bu kark dnemde aznlklar da kendi ynetimlerini oluma gayreti iindeydiler. Sonuta Geici Hkmet kontrol elinden kard ve Leninin liderliindeki Bolevikler iktidar ele geirdiler. Mutlak hakimiyetlerini ise 3-4 yl srecek i savatan sonra yerletireceklerdi.
190
Rusya Tarihi
Kendimizi Snayalm Sorular

1. Menevik ne anlama gelir? a. ounluk taraftar b. Aznlk taraftar c. Tarafsz d. Sol eilimli e. Sa eilimli 2. Aadakilerden hangisi Rusya Sosyal Demokrat iler Partisini kurmutur? a. Lenin b. Engels c. Trotskiy d. Neayev e. Plehanov 3. Tsuima aadakilerden hangisine yakndr? a. Yalu b. Vladivostok c. Port Arthur d. Manurya e. Mukden 4. oban (ulpan) Yldz adl siyasi belgeyi yazan kii aadakilerden hangisidir? a. Abdrreid brahim b. smail Gaspral c. Yusuf Akura d. Musa Carullah Bigi e. Ali Merdan Topuba 5. Rusya Mslmanlarnn resmi izinle gerekletirdikleri kongreleri aadakilerden hangisidir? a. Birinci b. kinci c. nc d. Drdnc e. Beinci 6. Aadakilerden hangisi en uzun mrl kanc Devlet Dumasdr? a. Birinci b. kinci c. nc d. Drdnc e. Beinci 7. 1916da Trkistan Genel Valiliinden ka kii askeri hizmete alnabilen kii says katr? a. 38 bin b. 0 bin c. 87bin d. 123 bin e. 250 bin 8. ar II. Nikolay hangi tarihte tahtndan feragat etmitir? a. 25 ubat 1917 b. 2 Mart 1917 c. 10 Nisan 1917 d. 1 Mays 1917 e. 9 Eyll 1917 9. Aadakilerden hangisi geici hkmetin son babakandr? a. Witte b. Lvov c. Kerenski d. Kornilov e. Milyukov 10. 25 Ekim 1917de Petrogradta iktidar hangi siyasi parti aadakilerden hangisidir? a. Sosyal revolutsiyonerler b. Kadetler c. Menevikler d. Bolevikler e. Trudovikler
191
Okuma Paras
Rusyada htilal balam, arlk rejiminin ve Romanovlar slalesinin artk tutunmasna imkan kalmamt; nk en yksek mahfillerde bile, harbi kazanmak iin bir htilal kmas ve mevcut rejimin deimesi gerektii kanaati hkm srmekte idi. Michail bu durumdan haberdar olduu iin, 3/16 Mart 1917 gn tahttan vazgeti. Yeni bir Tekilat- Esasiye kanunu hazrlayacak Meclisin (Ureditelnoye Sobranye) toplanmasna kadar, Rusyada yksek hakimiyetin Muvakkat Hkmete ait olduunu bildirdi. Bununla Rusyada 303 yl sren Romanovlar slalesinin hakimiyeti sona erdi. Rusya tarihi hi umulmadk bir istikamette yrmekte idi; tarihte misli grlmemi hrriyet saflarndan sonra, mthi kanl ihtilaller, takibat, alk, ktlk, byk sosyal, ekonomik ve siyasi devrimler birbirini kovalad, Rusya Korkun van ve Deli Petro devirlerini, ikisini birden ve ayn zamanda tekrar yaamaa balam gibiydi. Kaynak: Kurat, A.N. (1987), Rusya Tarihi, 2. Bsk. ,Ankara TTK Yaynlar, s. 434.

Sra Sizde 1 Rusya Sosyal Demokrat iler Partisi, batdan gelen Marksist fikirlerin etkisi ile yer altnda kuruldu. Markn ngiliz ve Alman iilerini gz nnde tutarak onlarn ezildii ve smrld gereini ortaya atmt. Bu iki lkede de endstri devrimi gerekletii iin krsal kesimden daha ok fabrika, maden vb. retim alanlarnda alanlarn says oktu. Rusyadaki kyller ile bilimsel almalar yoktu. Dolaysyla RSDPni kuranlarn elkitabnda bu fikirler mevcuttu. Ayrca Rusyada kyller kadar iiler de eziliyor, bir hayli haklardan yoksun braklyordu. Sra Sizde 2 Kanl Pazar olaynn patlak vermesinde aslnda rejimin iileri kendi saflarna ekme gayreti yatyordu. Gizli servis halkn gvenini kazanm ahslar bu nevi maksatl faaliyetlere ynlendiriyordu. Sosyalist fikirlerden bylece kurtulacaklarn var sayyorlard. Ancak gizli servis le ar korumakla ykml gvenlik glerinin arasndaki iletiimsizlik kan dklmesine neden oldu. Bu ise arln dn hzlandran bir karmaa ortaya kard Gizli Servis Ohrankann bu plan tutmam, tersine tepmi oldu. Ksacas fikir hareketlerini polisiye tedbirlerle yok etmenin mmkn olmad ok eitli rneklerle kendini gstermitir. Sra Sizde 3 Rusya Mslmanlar 1905 Devriminin getirdii zgrlk ortamnda asrlardan beri bastrlm dertlerini ortaya koymaya baladlar. Aralarnda yeterince aydn yazar, gazeteci olmadndan toplum iin en acil olarak zlmesi gereken konular olarak iki konuya arlkla eildiler. lki dini tekilat sorunlar idi. nk arlk, Mslmanlarn drt adet mftln ok sk kontrol ediyor ve bir hayli kstlamalar getiriyordu. kincisi ise halkn cehaleti idi. Gncel, modern eitim alamayan Mslman genler hayatn hemen her alannda geride kalyorlard. Bunu zmenin yolu ise Mslmanlarn gittikleri mektep ve medreselerde eitim reformu yapmak ve Rus eitim sistemine entegre etmekten geiyordu.

1. b 2. e 3. c 4. a 5. c Yantnz yanl ise, Devrim Hareketlerine Ksa Bir Bak konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Devrim Hareketlerine Ksa Bir Bak konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Japon-Rus sava (19041905) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, 1905 Devriminde Rusya Trkleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Rusya Mslmanlarnn nc Toplants (16-21 Austos 1906) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, III. Devlet Dumas (1 Kasm 1907-9 Haziran 1912) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Trkistan Genel Valiliinde (zbeklerde) syan konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, kinci Rus Devrimi (27 ubat 1917) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, nc Rus Devrimi (Ekim veya Bolevik Devrimi) (25 Ekim 1917) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, nc Rus Devrimi (Ekim veya Bolevik Devrimi) (25 Ekim 1917) konusunu yeniden gzden geiriniz.
6. c
7. d
8. b 9. c
10. d
192
Rusya Tarihi
Sra Sizde 4 Devlet Dumas arn ferman ile kuruldu. lk ikisi ar ve yandalarna gre ar taleplerde bulununca ksa srelerde datldlar. Seim kanunu deitirilerek ar taraftar muhafazakrlarn seilmesinin salanmas yoluyla oluturulan III. Devlet Dumas neredeyse arln szln yapt. Dolaysyla ciddi siyasi ve ekonomik konularn hi birine deinmedi. IV. Duma ise sava artlarnda, ska tatile karlarak bir grev yapmaya alt. Ska kapand iin o da ar sava artlarnda ar II. Nikolay mspet bir yne gtrmeyi beceremedi. Sra Sizde 5 Sava yllar her lke iin olduu gibi Rusya iin de zor yllar oldu. Bata aileler gen oullarn cepheye, yani maceraya yollamak zorunda brakldlar. Sava demek lm demektir. lm olmasa bile sakat kalma ihtimali kuvvetlidir. Sava ekonomisi ise halkn varn younu buna yatrmasna neden oldu. Kyllerin hayvanlar ve rnleri devletin belirledii dk crete sattrld veya msadere edildi. ehir halk ise gda, yakacak, giyecek gibi maddelerin yokluu ve stne enflasyonu yaad. Sava ilerledike can ve mal kayplar artt. Gelecek iin her hangi bir umut gzkmyordu. En byk ikayet ise bu belirsizlikti ve halk arlk rejimin bu sorunlar zeceine dair inancn tamamen kaybetmiti. Devlet, N. (1999), Rusya Trklerinin Milli Mcadelesi (1905-1917), 2. Bsk. stanbul: TTK Yaynlar. Devlet, N. (2011), Millet ile Sovyet Arasnda, stanbul: Bask Yaynlar. Kurat, A.N. (1987), Rusya Tarihi, 2. Bsk., Ankara: TTK Yaynlar. Vernadsky, G. (2009), Rusya Tarihi, ev. D Mzrak ve E.. Mzrak, stanbul: Selenge Yaynlar.
7
Amalarmz

RUSYA TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; savatan sonra uygulanmaya balanan Yeni Ekonomik Plan deerlendirebilecek, Ar sanayi atlmnn neticelerini aklayabilecek, Rakiplere kar terr metodunun neticelerini deerlendirebilecek, SSCBnin kinci Dnya Savandaki baarlarn aklayabilecek, Siyasi, sosyal ve kltrel kurumlarn her eye ramen k durduramamalarnn sebebini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Lenin Stalin Stalin Terr alma Kamplar kinci Dnya Sava Hruov Brejnev Gorbaov
indekiler
LENN VE YEN EKONOMK PLAN STALN DNEM (1922-1953) KNC DNYA SAVAI HRUOV, BREJNEV GORBAOV DNEM SOVYET SSTEM SOSYAL VE KLTREL DURUM ETM BLM VE TEKNOLOJ
Rusya Tarihi
Sovyetler Birlii Dnemi
Sovyetler Birlii Dnemi

LENN VE YEN EKONOMK PLAN
Sovyet hkmeti Rusyann kontroln ele geirse de ierdeki dmanlarn tamamn ortadan kaldramamt. Uzun kanl, maddi ve manevi kaypl neredeyse I. Dnya Sava kadar uzun srecek -drt yl bir i sava bataklna sapland. 1920lerden sonra Rusya yeni ideolojiye gre inaya balad. Stalin, arlk dneminde dnlmeyen aznlklarn kendi adlarn resmen belirtecekleri siyasi-idari cumhuriyet veya blgeler tesis etti. Lenin, ekonomiyi canlandrmak iin NEP (Yeni Ekonomik Plan) uygulamaya soktu. Zaman iinde her ey devletletirildi. Yeni ynetim, yeni siyasi anlay ve yeni idealler geldi. Kanl da olsa arlk Rusyasnn yerine yeni bir imparatorluk Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliini kurulmu oldu. Tek bir parti Sovyetler Birlii Komnist Partisi, tek bir lider Sovyetler Birlii Komnist Partisi Genel Sekreteri, on be ura cumhuriyetinden Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii adndaki federal bir yap ortaya kmt. Bu totaliter sistem 70 yldan sonra dald. Yeni Ekonomi Politikas, Rus ekonomisini kten kurtarmak amacyla Lenin tarafndan ortaya konan ekonomik politikaidi. Baz zel iletmelere izin verilerek, NEP sayesinde kk iletmelerin kapitalizmde olduu gibi kar mantyla devam etmesini ieren politikada sosyalist devlet, bankalar, byk sanayi kurulularn ve d ticareti tekel olarak kontrol etmeye devam ediyordu. NEP, Sovyetler Birlii Komnist Partisi X. Kongresinde kararlatrld ve resmi olarak 21 Mart 1921 tarihinde yrrle girdi. Bu kararla kyllerden zorla alnan fazla tarmsal rn alm durdurulmu, bunun yerine rn zerinden vergi alnmaya baland. Sanayi kurulularyla ilgili ek kararlarla politika netletirildi. NEP politikalar kapsamnda ncelikli olarak Sava Komnizmi uygulamalarndan en tepki ekeni olan, tarmsal rn zoralmna son verildi. Kyllerin rnlerini belirli bir kr orannda pazarda satmalarna izin verildi. Kyller artk fazla rnlerini istedikleri gibi pazarda satabiliyor ve fazla rn retmek iin aba gsteriyordu. Tarmsal sektr, ar sanayiden ok hzl bymekteydi. Fabrikalar dengeyi salayabilmek iin imal edilen rnleri daha yksek fiyattan satmakta, kyller ise bu tketim rnlerini satn alabilmek iin daha fazla retim yapmaktayd. Tarmsal rnlerin fiyat ise dolaysyla dmekteydi. Bu durumu fark eden kyller fazla rnlerini hemen pazara getirmeyip en yksek fiyat verecek alcy beklemeye baladlar. Bu amaz ortaya yeni bir vurguncu zmrenin kmasna yol at. NEP men denilen bu insanlar genellikle tccar ve tefeciydi, yksek fiyatlardan
196
Rusya Tarihi
rnleri alarak kendi komisyonlarn koyup bu rnleri devlete satmaktayd. Bu durum sosyalist bir dzen iin kabul edilemez bir durum olmasna ramen gei aamasnda bu gibi durumlar Bolevikler ve iiler tarafndan genel ekonomik kalknma adna sineye ekildi. NEP politikalar sayesinde I. Dnya Sava ve Rus Sava yznden harabeye dnen ekonomik yap ayaa kalkt. 1925 ylna gelindiinde siyasi, ekonomik ve kltrel olarak byk bir deiim gerekletirilmi; kk iletmeler ve hafif sanayi tamamen zel giriimci ve kooperatiflerin eline gemiti. 1928 ylna gelindiinde tarmsal ve sanayi retimi 1913 sava ncesinin seviyelerine gelmiti. Leninin lmnden 1 yl sonra 1925 ylnda yeni sekreter Stalin, Trotskiyye kar Buharin ile beraber destekledii NEP politikalarndan artk klmas gerektiini savundu. Staline gre NEP dnemi sosyalist devletin mutlaka gerekletirmesi gereken sanayileme hamlesi iin bir sermaye birikim dnemi olmutu. zleyen yllardaki dev sanayi atlmlar ve 5 yllk kalknma planlaryla ortaya kacak muazzam yap bu ngry dorulamaktadr. Leninin lmnden sonra Sovyetler Birliinde liderlik mcadelesinde Stalin hakimiyeti kendi eline geirmeyi baard. O, Sovyetler Birlii tarihinde hakimiyette en fazla kalan ahs oldu. lk Sovyet lideri Lenin (1917-1922) drt yldan biraz fazla iktidarda kalmken, Stalin 31 yldan fazla (1922-1953) iktidar elinde tutan lider oldu. Ondan sonra Nikita Hruov (1953-1964) 11 yl, Leonid Brejnev (19641982) 18 yl, Yuri Andropov (1982-1984) iki yl, Konstantin ernenko (1984-1985) bir yl ve sonuncu Mihail Gorbaov (1985-1991) alt yldan biraz fazla SBKP Genel Sekreterlii grevinde kalan ahslar oldular.
Resim 7.1 Ebeveynlerimizi vurduun iin teekkr sana Stalin
Kaynak:http://www.cwporter.com/INPRAISEOFSTALIN.htmSTALN DNEM (1922-1953)
Ar Sanayi
Devrimin ilk gnlerinden beri Leninin yannda bulunan Stalin 1917 ile 1925 yllar arasnda ksaca Narkomnats, yani Milletler i in Halk Komiserliinin (Bakanl) Komiseri (Bakan) olarak ynettii bakanlk sayesinde Sovyetler Birliine yeni ekil veren ahs oldu. Aslnda Stalin, Leninin de tesinde Sovyetler Birliini
7. nite - Sovyetler Birlii Dnemi
197
gerekletiren ve gcne kavuturan kiiydi. Bu uygulamalar ok can yakt ve ok kimseyi madur etti. Dolaysyla literatrde Stalin terr eklinde bir tabir ortaya kt. Leninin lmnden sonra Genel Sekreterlik grevine getirilen Stalin, be yl iinde parti ve devlet ynetiminde mutlak hakimiyetini kurdu. Toplam 30 yl aan hakimiyeti dneminde bilhassa -drt zellii ile dikkati ekti. lki tarm lkesi olan Rusyay dnyann etkili bir sanayi lkesine evirdi. lkeyi kolektifletirdi, hemen her eyi devletletirerek, neredeyse zel mlkiyeti ortadan kaldrd. Btn bunlar yaparken milyonlarca insan alma kamplarna koyarak, uluslar top yekn srerek, insan haklarn ineyerek, hukuku ayaklar altna alarak rnei pek grlmemi terr metotlarn kulland. kinci Dnya Savann galipleri arasnda yer ald. Dier ifade ile Stalin kmekte olan arlk rejimini dnya gc olan Sovyetler Birliine dntrd. Stalin 1928 ylnda Be Yllk Kalknma Plan ilan etti. Bu plan sayesinde drt ylda SSCBnin yllk ulusal geliri iki misline katland. Devasa endstriyel yatrmlar yapt. Ancak lkede kalifiye mhendis, teknisyen ve ii olmadndan skntlar yaanyordu. Dolaysyla teknik eitime nem verildi ve ikinci be ylda bu ak neredeyse kapatld. Zaman iinde milyonlarca eitimsiz gen, makine sistemlerinden anlayan kalifiye bir yedek ii gurubuna dntrlmt. Belki de daha nemlisi, Sovyet hkmeti pek ok makine, insan hayat ve byk miktarlarda para kaybetme pahasna kyllerin kroniklemi hastalklarnn zerlerinden atlmasn baarmas idi. Rus halk bu dnemde byk skntlar ektiyse de devlet, plann baaryla uygulad.1914-1917, yani Birinci Dnya Sava dnemi ile Devrim dneminden sonra 1920-1921 yllar arasnda byk alk yaam olan Rus halknn bu dnemdeki zorluklara kar nasl dik durabildiini anlamak pek mmkn deildir. Esasnda, hkmetin ekonomiyi hayata geirmede baarl olmasnn ana sebebi farkl guruplarn birikim ve emeklerinden faydalanmasyd. Sosyolojik adan bakldnda ard ardna be yllk plan, Ruslarn tarm topluSIRA SZDE mundan yar endstriyel topluma gemesini salamt. Bu deiiklik beraberinde Sovyetler Birliinde ekonomik gruplar arasnda farkl dengelerin kurulmasna vesile olmutu. Kolektif tarma geile birlikte, ufak iftliklerini ileten kyller, koDNELM lektif tarm iftlikleri (Kolhoz) iin alan kyller ve devletin sahip olduu iftliklerde (Sovhoz) alan kyller, farkl snflar olmaktan kt ve iiler gibi tek vS O R U cuda dnerek yekpare yeni bir snf oluturuldu. Rus sanayisinin gelimesinde en nemli kilometre talarndan biri olan Ural blgesindeki Magnitogorsk elik Fabrikas, ikinci be yllk plan ina D K Ksrecinde AT edildi. Bu dnemde Nijini Novgorod (Gorki), Harkov, Rostov, Volgograd (Stalingrad) ve elyabinsk gibi ehirlerde birok traktr, tarm makinesi ve otomobil fabSIRA SZDE rikalar kuruldu. Byk bir katk ise Kuzey Kafkasyada, bugn eenistann bakenti olan Grozniden kp Karadeniz liman Tuapseye giden petrol boru hatt ile Trkistan-Sibirya demiryolunun inasdr. Bu nevi inaatlarda esir i gc ska AMALARIMIZ kullanmtr. Vernadsky, G. (2009), Rusya Tarihi (ev. D. Mzrak-E.. Mzrak), s.420-421. K T A P
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
198
Gizli Servisler: Normal polis tekilatnn grevini stlenen milis yannda gizli gvenlik birimleri de mevcuttu. 1917de arlk dneminin OHRANKAsnn devam olan EKA, daha sonra GRU ve MDV adn KGB olarak deitirdi. Bugn ise Rusya Federasyonunda FSB (Federal Gvenlik Kurumu) ayn grevi yapar. Ad geen kurumlar halk arasnda, hatta yurt dnda korku salmlardr. nk bu kurumlar yalnz istihbarat toplamaz, gvenlie tehdit oluturabilecek unsurlara ynelik eylemlerde de bulunurlard.
Rusya Tarihi
Terr Yllar
Sovyetler Birlii ok kurbanlar verilerek kuruldu. Gizli Servisler bata EKA, daha sonra NKVD ve KGB (bugn FSB) rejim dmanlarn (!) izlemek ve yakalamakta uzmanlamlard. SBKP ve liderleri halk dmanlar ile mcadeleye ok nem verdiler. Neticede bilhassa Stalin en yakn alanlarn dahi bir takm sulamalarla en hafifinden 10-20 yllk sreler iin alma kamplarna (Gulag) yollamaktan veya ldrtmekten hi ekinmedi. Bu terr, korku salmak hususunda yneticiler iin ok yararl oldu. lkede muhalefet kalmad ve partinin emirleri harfiyen yerine getirildi. Adi sulardan veya siyasi nedenden milyonlarca insan bu alma kamplarnda kaldlar. Ar artlara dayanamayanlar bu kamplarda ldler. KGB ne anlama SIRAgelir? SZDE
Harita 7.1
DNELM S O R U
SIRA SZDE
EKA: Boleviklerin DNE LM hakimiyete gelmesinden hemen sonra kuruldu. eka, herhangi bir kanuna bal olmakszn serbeste hareket S O R U edebiliyordu. Emirlerini dorudan SBKP Politbrosundan alyordu. GPU: sava sona D K K A eka T GPU erince1922de (Gosudarstvenno Politieskoye Upravleniye) Devlet Siyasi Ynetimi SIRA SZDE adn ald. NKVD: (Narodny Kommisariat Vnutrennih Del) ileri Halk Komiserlii 1934te AMALARIMIZ GPUnun lav edilmesi ile onun yerini ald. NKVDnin bnyesinde olaanst glerle donatlm olan zel Danma (osoboye soveaniye) K T A brosu P tehlikeli bulduu ahslar be yla kadar hapsetmek veya srmek hakkna sahipti. Stalin dneminde NKVD T ELEV Z Yartrd. ON gcn hayli Yzbinlerce kyly yerlerinden skp alma kamplarna sokmutu. KGB: 1953te Stalinin lmnden sonra NKVD KGB N (Komitet TERNET Gosudarstvennoy Bezopasnosti) Devlet Gvenlik Komitesi adn ald. Grevleri arasnda zararl yabanc ajanlar takip ve yakalama; siyasi sular takip etme; devletin snrlarn koruma; ideolojik sabotaja kar lkeyi korumak gibi grevler bulunuyordu. Yani i ve d gvenlik konular KGBnin uzmanlk alanndayd. MDV: ileri Bakanl (Ministerstvo Vnutrennih Del) siyasi olmayan sular takip ederdi. FSB: Federal Gvenlik Hizmeti (Federalnaya slujba bezopastnosti) SSCB daldktan sonra Rusya Federasyonunda KGB yerine geen gvenlik rgt. Dier cumhuriyetlerde de eski KGB rneinde benzer rgtler bulunur.
SSCBdeki alma Kamplarnn (Gulag) Dalm
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET Kaynak:http://www.gulag.memorial.de/
GULAG (Devlet alma Kamplar Yksek daresi) Koullar

Sovyetler Birliindeki alma kamplarnda geirilen ilk aylarda grlen ve % 80lere varan yksek lm orannn balca nedenleri, ar retimin hedeflenmesi, alk, acmaszlk ve zulmdr. Kerestecilik ve madencilik en yaygn ve en ar faaliyetlerdi. GULAG madeninde bir kiinin gnlk retim kotas 13.000 kga kadar kabilirdi. Bu kota daha yukar ekilerek, mahkumlar gardiyanlarla iyi ilikiler kurmaya, hilekarla, rvete, cinsel tacize sevk ediliyor, bunlar sayesinde yaplandan fazla i yaplm gibi gsterilebiliyordu. Kotay tutturamamak hayati maddelerin eksiltilmesine yol aabilirdi. rnein bir kiiye gnde verilen kara avdar ekmei 300 grama, un 5 grama, makarna veya karabuday 25 grama, et 27 grama ve patates 170 grama drle-
199
Gulag:Devlet Kamplar Yksek Ynetimi anlamna gelir. SSCBde milyonlarca insann ok ar artlarda altrld kamplardr. Kendisi de Gulag mahkumu olan Nobel Edebiyat dll Rus yazar Alexander Soljenitsinin Arhipelag Gulag adl iki ciltlik roman 1973te Pariste yaymland. Eser Gulagtaki artlar ok iyi aklanmaktadr. Eser Gulag Takmadalar adyla Trkeye de evrildi. Baka bir Gulag mahkmu Tatar yazar brahim Salahovun Kolma Hikyeleri (Kazan 1989)adl eseri de ayn konuyu iler. Bu konuyla ilgili en kapsaml eser ise SIRA SZDE Pulitzer dll Amerikal yazar Applebaum, A. (2008), GULAG, (ev. U. Demirta), Ankara: Arkada, tarafndan D NELM kaleme alnd
bilirdi. Daha az gda, daha az retim demekti ki, bu lmcl dng alktan, gdaszlktan bir deri bir kemie dnmeye ve sonunda Rusadaki dayanma gc tkenmi anlamna gelen dohodit yani gidici haline gelmeye iaret ediyordu. Her ne kadar, gidici durumuna gelen birine, sper retken saylan udarnik ile ayn olanaklar salanyorsa da, rnein daha iyi barnak, daha fazla yiyecek (mesela gnde 1 kilo ekmek gibi); bunlar bile yksek retim kotasn doldurmak iin harcanan muazzam bedensel enerjiyi karlamaktan uzakt. Mahkumlar ounlukla insanlk d koullarda almaya zorlanyordu. Dondurucu soua ramen giyim, gda, tbbi yardm alamamalar bir yana, vitamin yetersizliinin yol at iskorbt gibi beslenme bozukluklarna kar da savunmaszdlar. Gnlk gdann nemli bir ksmn oluturan kalitesiz ekmein salad enerji 1200 kalori civarndayd. Dnya Salk rgtnn (WHO) verilerine gre, ar ilerde alan birinin gnlk enerji ihtiyac en az 3100 - 3900 kalori arasndadr. SIRA SZDE tutulduu Kamp yneticileri dzenli olarak mahkumlara ayrlm malzemelerin depolardan malzeme alar ve stlerine rvet olarak datrlard. Bunun sonucunda mahkumlar, aradaki fark (yiyecek, iecek gibi) kazanmak uruna D N E L Mdaha fazla almak zorundaydlar.
alma Kamp Ardndan
S O R U
S O R U
Bir alma kampnda veya hapishanede bulunan birisi iin, mahkumiyet sonras DKKAT i seenekleri de fazla deildi. Daha nce mahkum olmak, yeniden yarglanma olasln iinde barndryordu. Gizli polis tekilat asndan siyasi tutuklular, tahSIRA SZDE Kamplarliye olduktan sonra izlenmesi gereken ba belalar haline geliyorlard. dan tahliye edilenlerin byk bir ounluuna byk ehirlere yerlemek yasaklanmt. AMALARIMIZ Uzun yllarn alma kampnda geirenler, eski mesleki becerilerini ve evrelerini kaybetmi olarak tahliye olurlard. Bu sebepten nihai salverilmenin ardndan T A karar P ou gnll olarak kampta kalmaya, yani serbest yerleimci K olmaya verirdi. Bu kararda nereye gitseler bir takm yasaklar ve engellerle karlaacaklarn bilmeleri de etkili olmutur. Daha nce salverilenler, 1947de balayan yeni tutuklama TELEVZYON dalgas ile tekrar ele geirildiler ki, bunlarn ou kamplarda veya kamp yaknlarnda serbest yerleimci olmaktansa kendi memleketine dnmeyi tercih edenlerdi. http://www.devletkildi.net/index.php/GULAG
NTERNET
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NKVD belgelerine gre, 1929 ile 1953 yllar arasnda Gulag Kamplarnda ve kolonilerinden mahkumlarn says 18 milyon olarak tahmin ediliyor. Stalinin ahs kltn ortaya karan, yani onun cinayetlerini aklayan KPSS Genel Sekreteri Hruov 1937 ile 1953 yllar arasnda alma kamplarndan 17 milyon kii geti diye bahsetmitir.
Siyasi Kurbanlar
Lenin ve Stalin dnemlerinde (1917-1953) siyasi bahanelerle tutuklananlarn says 4 milyon olarak tahmin edilmektedir. Bunlarn 800 bini kuruna dizilerek, 600 bini alma kamplarndaki insanlk d artlara dayanamayarak ld, yani toplam 1
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
200
K T A P
Rusya Tarihi K T A P
TELEVZYON
milyon 400 bin kii, hayatn kaybetti. Stalinin terr ynetimi vatandalara korku TELEVZYON salmak iin 1921-1940 yllar arasnda siyasi sulamalarla 2.944.879 kiiyi tutuklayarak sorguya ekmi ve 1.062.000ini deiik cezalara mahkum etmiti. http://www.devletkildi.net/index.php/Sovyetler_Birli%C4%9Fi_D%C3%B6neminde_SiyaNTERNET si_Kurbanlar
NTERNET
Mahkum ve l Says
Sovyet kaynaklar bu nevi rakamlar aklamadklarndan tam olarak gerek saylar ortaya kamamaktadr. Ayrca SSCB, yabanclar da yaadklar lkelerden zorla kopararak alma kamplarna mahkum edebilmekteydi. rnek vermek gerekirse bu satrlarn yazarnn anne ve babas Rukiye ile brahim Devlet Kildi 1945 ylnda inin kuzeyindeki Manurya blgesinin Mukden (enyang) ehrinde tutuklanm, on yl alma kamp ile alt yl Sibiryaya srgn edilmilerdi. alma kampna mahkum edilen siyasi tutuklular dnda sava esirleri, sava sonras mahkumlar, kolektifletirme srasnda srlen kulaklar (varlkl kyller) da vard. 1939dan sonra yurtlarndan srlen Polonyallar, Baltk halklar ile Volga boyu Almanlar, sava sonrasnda srlen Volga boyundan Mool asll Kalmuklar, Krmdan Tatarlar, Ermeniler ve Yunanllar, Kuzey Kafkasyadan een, ngu, Karaay, Balkarlar ve Grcistandan Ahska Trkleri bu mahkumiyet kervannn mensuplar oldular. te bu zel srgnlerden kulaklarn says iki milyonu biraz aarken, dierleri de eklendiinde bu say 6 milyon 15 bine ular. Btn yukardaki rakamlar topladmzda SSCBdeki zorunlu altrlanlarn says 28 milyon 700 bini bulmaktadr. Bu kadar mahkum ve srgnden ka ld veya ldrld? Bu konuda kesin rakamlar bulmak nerdeyse imkanszdr. nk kaytlar salkl deildir. Yukarda SIRA SZDE da aklanmaya alld zere kamplardaki ok ar alma koullar ve yetersiz beslenme, salk hizmetlerinin neredeyse hi olmamas herkesin mahkumiyet sresini tamamlayamadn, yani ldn gstermektedir. Yetersiz verilere gre DNELM lenlerin says 2.279.163dr.
S O R U alma kamplarnda SIRA SZDEmahkmlara ne gibi iler yaptrlrd?
SIRA SZDE
DNELM S O R U SIRA SZDE DKKAT DNELM
SIRA SZDE S O R U AMALARIMIZ DKKAT SIRA K T SZDE A P
Sovyet gizli polisi insanlar ldrmek istediklerinde, ormanlarda toplu idamlar DKK AT N Everilerine LM yaparlard.DAriv gre, 1934 ile 1953 yllar arasnda yaklak 800 bin kii siyasi nedenlerden idam edilmitir. Ancak bu rakamlara srgn esnasnda trenSIRA SZDE lerde ve sorgu srasnda len, 1940 ylnda Smolensk yaknndaki Katin OrmaS O R U nnda esir alnan 20 bin civarnda Polonyal asker ve subayn kuruna dizilmesi gibi olaylar dahil edilmemitir. Dolaysyla aratrmaclar l saysn 10 ila 20 milyon AMALARIMIZ DKKAT arasnda vermektedirler.
SIRA Applebaum,K A. (2008), TSZDE A P GULAG,(ev. U. Demirta) ,Ankara: Arkada, s. 579-587.
AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON
Toplu Srgnler
arlk Rusyasnda bilhassa siyasi mahkumlar Sibiryann geni corafyasnda, yaTELEVZYO N am artlar ar olan blgelere srme gelenei yaygnd. Adi sulularn ou genellikle srldkleri blgelerden geri dnmemekteydi. Bu durum nfusu ok az K T A P olan Sibiryann da nfusuna katk salanmaktayd. Bu metodu ngilizler de kullanNTERNET m, mahkmlar Amerika ve Avustralya gibi uzak kolonilerine yollamlard.
TELEVZYON AMALARIMIZ
NTERNET
NTERNET
201
Sovyetler Birlii dneminde de bu metot kullanld. zellikle alma kampndan kanlar Sibiryann cra kelerine yerletirildiler. Stalin bu metodu daha da gelitirerek toplu srgnler organize etti. kinci Dnya Sava patlak verir vermez 1941 ylnda Volga (dil) boyunda yaayan bir milyon 220 bin Alman Sibirya ve Orta Asya cumhuriyetlerine srgn edildiler. Dmanla ibirlii sulamasna maruz kalan Almanlarn srgn edilmelerinin gerekesi Alman kkenli olmalaryd. Aslnda onlarn tek suu Alman kkenli olmalaryd. arie II. Katerina onlar dil boyundaki gebelerE tarm kltrn retmeleri iin davet etmi, 1763-1767 yllarnda bata Bavyera olmak zere Almanyann eitli yerlerinden gelerek yerlemilerdi. Neredeyse 175 yldr anavatanlar ile ilikileri yoktu.1924 ile 1941 yllar arasnda Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyetine bal Volga boyu Alman SSCi kuruldu. Srgnden sonra 1941de lav edildi. Hruovun affndan sonra tekrar blgelerine dnme izini verilmedii iin zerk cumhuriyetleri yeniden kurulmad. Volga boyundan srlen ikinci halk ise Mool kkenli Budist Kalmuklar oldu. 1920de onlara RSFSC iinde Volga (dil) boyunda Kalmuk zerk Blgesi tesis edilmi, 1935te zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti stats verilmiti. 1941da Alman ordular blgeye girerek Aralk 1942ye kadar burada kaldlar. Sovyet ordular blgeyi tekrar ele geirince 100 bin kadar Kalmuk ibirliinden sulanarak srld. Hruov affndan sonra 1958te cumhuriyetleri yeniden kuruldu. 1944 ylnda ise gene ayn sulamayla Kuzey Kafkasya halklarndan een (310 bin), ngu, Trk kkenli Karaay, Balkar ve baz dierleri toplam 500 bin kii Orta Asya ve Sibiryann eitli yerlerine srldler. Bir miktar Hruov aff ile yeniden tesis edilen een-ngu Cumhuriyetine geri dnebildi. Ancak dier dnen srgnler gibi toprak ve evlerine bakalar yerletirilmiti. kinci olarak 1941-1944 yllar arasnda Alman ordusunun igali altnda kalan Krmdaki sakinler srgne tabii tutuldu. Sovyet ordusu Krm tekrar ele geirir geirmez Mays 1944ta bir gecede Krm Tatar, Rum, Bulgar, Ermeni toplam 200 bin kiiyi (165 bin Krm Tatar) balca zbekistan olmak zere Orta Asya ve Sibiryaya hayvan katarlar ile srdler. Gerek srgn esnasnda, daha sonra srgn kamplarnda yz binden fazlas hastalk, alk gibi nedenlerden ld. Onlar da dman Almanya ile ibirlii yapmakta sulanmlard. 1945 ylnda ise Krm SSC lav edildi. 1957 Hruov affnda Krm Tatarlar ile Almanlar da haksz yere srgn edildikleri belirtiliyor, ancak vatanlarna dnme izni verilmiyordu. Srgne urayan halklar arasnda sular belli olmayanlar ise Grcistanda yayorlard. Onlara bir su atfetmek zordu, nk Almanlar buraya girememilerdi. Buna ramen burada yaayan 100 bin kadar Trk (Ahska Trk), Krt ve Heminli srgn edildiler. Baltk lkeleri tekrar Sovyetler Birliinin hakimiyetine girince sulu unsurlar olarak belirlenen 140 bin kadar Litvanyal, Letonyal ve Eston srgne uradlar. Bazlar ise dorudan alma kamplarna yolland. Kesin rakamlar bilinmemekle birlikte deiik uluslara mensup 2,5 milyon insann topluca srld tahmin edilmektedir. Srgn edilenler byk can kayplarna da uramlardr. Ancak dnya literatrnde bu srgnler soykrm olarak addedilmektedir. Belki de Sovyetler Birliinin savatan galip kmasnda bunun rol vardr. Stalin bu srgnlerle bir tala iki ku vurmak istemitir. lki sulu kabul edilen unsurlar cezalandrarak baka ulus ve topluluklara gzda vermekse, ikincisi Rusyadaki halklarn bir biri ile karmasn salamaktr. nk Stalin, Sovyet
202
Rusya Tarihi
nsann oluturmak iin milli gelenek ve unsurlarn engel olduunun farkndayd. Deiik topluluklarn karmasndan ortaya kacak nesiller Rusa konuacak ve onlar iin milli unsurlar nemsizleecekti. Bu da millete deil, snfa dayanan Sosyalist Sovyet nsannn ortaya kmasn salayacakt.
SIRA SZDE
SIRA SZDE kinci Dnya Sava esansnda hangi Trk boylar srlmt?
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
23 Austos 1939da imzalanan Sovyet-Alman Saldrmazlk Paktnda yer alan gizli ek protokole gre, Bat Belorusya, Bat Ukrayna, Letonya, Estonya ve Finlandiya S O R U hakimiyet alan iinde kabul ediliyordu. Ayrca Almanya, SovSovyetler Birliinin yetler Birliinin Besarabyadaki haklarn tanyordu. Bu gizli anlamadan sonra Almanya 1 Eyll 1939da Polonyay igal etti. Kzl Ordu birlikleri de 17 Eyll 1939da DK KAT Polonya snrndan ieri girdi ve iki lke arasnda snr olarak kabul edilen Vistl Irmann bat akm boyunca ilerledi. 28 Eyllde Alman-Sovyet snrnda yeni bir SIRA SZDE anlama yapld. Buna gre, ilk anlamada bahsi edilmeyen Baltk lkesi Litvanya da Sovyet etki alanna brakld. Buna karlk Sovyetler iki lke arasndaki yeni snr olarak AMALARIMIZ Vistl yerine Bat Bug Irman kabul ettiler. Temmuz 1940ta Baltk lkesi de Sovyetler Birlii ile birletiler. Romanyaya ltimatom verdikten sonra Besarabya ve Kuzey Bukovina Sovyet ordularnca igal K halknn T A P edildi. Esasen ounluu Ukraynal olan bu blgelerde Moldova Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurularak Sovyetler Birliinin bir paras oldu. 29 Kasm 1939da ise Sovyetler Birlii Finlandiyaya saldrd. Finliler ilk iki ay boyunca kar koymu TELEV Z Y O N ve hatta Sovyetleri pskrtebilmilerdi. Ancak ubat 1940ta Kzl Ordu yeniden yapland ve btn gcyle savaa balad. Neticede Finlandiya 12 Mart 1940ta ar artlar ieren anlamay imzalad. Buna gre Karelya blgesi, Vborg kenti ve evresi Sovyetler Birliine brakld. Finlandiyadan ilhak edilen NTERNET topraklarda Karelya-Fin Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu. Bylece Sovyetler Alman-Sovyet antlamasndan had safhada kazan elde etmi oldular. 22 Haziran 1941de Hitler, Alman Ordularna Sovyetler Birliine girme emri verdi. Alman taarruzu Sovyetleri artp, onlar uygun bir savunma hatt kurma frsat vermeden malup etme stratejisi zerine kurulu bir taktik ve belki de askerlik tarihinde ei benzeri grlmemi hareketti. Almanlarn modern ordusu ve titizlikle hazrlanm saldr planlar vard. kinci Dnya Sava sresince Almanya aralarnda Fransa, Finlandiya, Slovakya, Macaristan, Romanya ve Hrvatistann da bulunduu tm Avrupay fethetmi veya peyk haline getirilmi lkelerden destek alabilecek durumdayd. Almanlar 1939da Polonyay igal ettiklerinden beri askerlik tarihine Blitzkrieg (Yldrm Sava) adyla giren tank, piyade, her trl askeri ara ve sava uaklarnn ayn anda saldrya getii bir taktik gelitirmilerdi. Sovyetler Birlii ise tehdidi nceden gremedi. stila haberinden sonra Stalinin bakanlnda toplanan Yksek Savunma Konseyi, milli direnii organize etti. Bu konseyde Sovyet toplumunun her kesiminden temsilci vard. Konseydeki tek askeri temsilci Stalinin danman olan Mareal Boris apanikov idi (1943te Mareal Aleksandr Vasilevski geti). Ardndan Stalin kendisini Sovyet Silahl Kuvvetlerinin Bakomutan olarak atad. in ilgin taraf Almanya tarafnda sivil Hitler orduyu ynlendirirken, Sovyetler Birliinde baka bir sivil Stalin, bakomutan olmutu. Blitzkrieg Sovyet ordularn geri ekilmeye mecbur etti. Bu arada esir alnanlarn says da 620 bine ulamt. Almanlar bu kadar ksa zamanda byle bir baa-
KNC DDNYA SAVAI NELM
203
r ve bu kadar ok sava esiri beklemiyorlard. Modern sava artlarna uygun eitim verilmemi olmas cephenin dier taraflarnda da Ruslara pahalya mal oldu. Almanlar ancak Rusyann kat souu durdurabilirdi. Nitekim yle oldu da. Alman ordular 22 Haziran ile 5 Aralk 1941 tarihlerinde Baltk kysndaki Litvanya, Letonya, Estonya, douda Ruslara braklan Polonyann kalan ksm, Belorusya, Ukrayna ve o dnemde RSFSCye bal Krm SSCyi ele geirerek, Moskovaya kadar dayandlar. Ancak 6 Aralk 1941de k artlarna uygun giyecei olmayan Almanlara kar Sovyet ordular dikkatle hazrlanm baarl bir kar taarruz gerekletirdiler. Sonunda Moskovann boynuna geirilmi ilmik kesilerek, donmu ve moralini kaybetmi Almanlar Sovyet birliklerince sktrldlar ve byk kayplar vererek bir miktar geri ekilmek zorunda kaldlar. Nazizmin stn insan ideolojisi ile beslenen Alman askerlerinin halka yaptklar aalayc tavr ve uyguladklar zulm Sovyet ideolojisi ve basklardan bkan yerli haklar dahi Almanlardan souttu. nk baz blgelerde Almanlar kurtarc olarak karlanmt. Dier yandan Sovyetler Birliinde de sivil ve askeri alanda ksa bir srede rgtlenme balad. Askeri tehizat ve malzemenin retimi artrld. Kyller de btn gda maddelerine el koymaya uraan Alman igalcilerden nefret etmeye balamt. Bu arada SSCB ile Byk Britanya ibirlii anlamas imzalamt. Ayn zamanda Kzl Ordu da glenip kuvvetlenmi, savunma ve saldr savanda nemli tecrbeler elde emiti. Ural blgesinde gven iinde olan Sovyet sanayileri hzla tehizat retirken, ngiliz ve Amerikan malzeme yardmlar da byk oranda gelmekteydi. Moral de ykselmiti. 7 Mays 1942de balayan ikinci Alman taarruzunun hedefi Voronej ile Rostov arasndaki Don blgesiydi. Saldrnn bir kolu Moskovaya doru olup, Sovyetler Voronejde byk diren gsterince, Alman hcumu ancak gney ve gneydouya, yani Kafkaslar ve Aa Volgaya doru genileyebildi. Almanlar petrol ihtiyacn karlamak iin Azerbaycandaki Bak petrol yataklarn ele geirmeyi planlyorlard. Alman ordularnn snand yer Volga (dil) Nehri sahilindeki Stalingrad (bugn Volgograd) oldu. Almanlar yine korkun k artlarnn kurban oldular. Napolyon da Moskovay alm ancak geri ekilmek zorunda kalmt. Rusyann kn amak yabanc olduklar iin pek mmkn gzkmyordu. Hitler ve Alman Ordular Stalingrad almay onurlar haline getirmilerdi. Ancak 3500 yorgun Alman askeri Sovyet askerlerinin kskac altnda kaldlar. Sava sokak sokak, ev ev devam etti. Mareal Jukov ve General Rokosovski komutas altndaki Kzl Ordu Alman ordusu kar baarlar kazanmaya balad. Ocak 1943te kuatma altnda kalan 90 bin kiilik Alman ordusu teslim oldu. Kalan gler ise geri ekildiler. Her iki taraf da byk kayp verdiler. Bu savatan Ruslar byk bir stnlk duygusu kazandlar, Almanlar ise artk bu corafyada tutunamayacaklarn anlamaya baladlar. Almanlar Kasm 1942de SSCBnin Belorusya ve Ukrayna dahil Moskovaya kadar olan bat topraklarn ele geirmi, Orta Avrupada svire, skandinavyada sve ve gney douda spanya hari btn Avrupay, Kuzey Afrikada Fas, Cezayir ve Tunusu dorudan veya mttefikleri arac ile (rnek talya) kontrol eder durumu gelmilerdi. Ancak Almanya ile SSCB arasndaki sava dnya savana dnm, bir tarafta Almanya, talya ve onlarn kk mttefikleri, dier tarafta SSCB, Byk Britanya ve kolonileri, en nemli olarak da A.B.D. gleri vard. Sava Avrupa ile Afrikada deil, Uzak Douda Japonyaya kar da sryordu. A:B.D.in savaa girmesi aslnda dnya savann kaderini deitirdi. Bu, Birinci Dnya Sava esnasnda da byle olmutu.
Nazizim: 1930lu yllarda Adolf Hitler ve arkadalarnn ortaya att milliyeti sosyalizm (Natsionalsosializmus) szcklerinin ilk hecelerinden oluan bir ideolojidir. Buna gre Almanlar Ari rka mensuptur. En byk dman da Yahudilerdir. talyada Mussolini tarafndan ortaya atlan Faizmin deiik bir eklidir. Bu ideoloji nedeniyle Germen rkndan gelmeyenler daha aa topluluklardr. Dnyada yksek (bermensch) ve aa (Untermensch) insanlar vardr. Bu nedenden dolay milyonlarca Yahudi, Roman(ingene), akl hastas, homoseksel ve dier insanlar gaz odalarnda veya kuruna dizilerek ldrlmtr.
204
Rusya Tarihi
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
1943 ylnn sonu aslnda savan kaderini belirlemeye balamt.1944 ylnda Sovyet Ordular Almanlar tarafndan igal edilen Baltk lkesi Litvanya, Letonya ve Estonyay geri aldlar. Ayn ekilde igal veya ibirlii iinde bulunan Belorusya, Ukrayna, Polonya, Romanya, Bulgaristan, Macaristan ve Yugoslavyann bir ksm Sovyet nfuzu altna girdi. SIRA SZDE 1 Ocak ile 11 Mays 1945 Nazi Almanyasnn sonunu getiren savalara sahne oldu. Batdan Amerikallar, ngilizler ve Franszlar, doudan ise Sovyetler AlmanD aldlar. N E L M Sovyet Ordular, Dou Prusyay igal ederek Dresden ehriyay kskaca ne dayand, buradan ekoslovakya ve Avusturyay ele geirdi. 1 Mays 1945te Hitler Berlindeki S O R Usnanda intihar etti. 7 Mays 1945te de Almanya mttefiklere kaytsz artsz teslim oldu. Japonya ise 15 Austosta ayn ekilde Amerikallara kaytsz artsz teslim oldu. Bylece dnyann en kanl sava sona erdi. DKKAT 1941de sava balarken Alman ordularnn 3 milyon 767 bin askerine kar Sovyetlerin 2 milyon 680 bin askeri mevcuttu. Nisan 1945de sava sonunda Alman asSIRA SZDE kerlerinin toplam says 2 milyon 680 bine inmiken, Sovyet ordularnn says 6 milyon 410 bine ykselmiti. Sivil kayplar 16-17 milyon olarak tahmin edilmekte ve 11 milyondan fazlas Sovyet veya komularndaki vatandalardan olumaktayd. AMALARIMIZ Sava esnasnda 5 milyon 178 bin Alman (4 milyon 300 bin) ve mttefiki olan asker lmt. 5 milyon 450 bin Alman ve mttefik askeri ise Sovyetler Birliine esir dm, bunlarn 800 binden fazlas esir kamplarnda lmt. K T A P Sovyet askerlerinin 10 milyon 600 bini lm, 5 milyon 200 bini esir dm, 3 milyon 600 bini esir kamplarnda lmtr. Bu rakamlar iinde sakat kalanlarn says bulunmuyor. Bu len, esir den, sakat kalanlarn aileleri ve akrabalar da heTELEVZYON saplandnda kinci Dnya Savann ne kadar byk insan kaybna, acya ve maddi kayba neden olduunu anlalabilir. Eastern Front (World NT E R N E T War II), http://en.wikipedia.org/wiki/Soviet%E2%80%93German_War (eriim: 28 Nisan 2012)
NTERNET
Sava Sonras Kayplar ve Kazanlar

Resmi raporlara gre Alman igali altnda kalan 100 bin kadar irili ufakl fabrika, 137 bin traktr, 49 bin bier-dver, 300 kadar tarm makinesi yok olmutu. Hayvanclkta 7 milyon ba at, 17 milyon ba sr, 20 milyon ba domuz ve 27 milyon ba koyun ve kei kaybedilmiti veya Almanlar tarafndan gtrlmt. 25 milyon insan evsiz kalmt. Almanyaya ii olarak zorla gtrlen 7 milyon insan vard. Genel nfus kayb ise, doumlarn dmesiyle, 20-25 milyon civarnda idi. Dier yandan Sovyetler Birlii, evresinde kendine sadk sosyalist rejimler oluturmu ve bunlardan da gelir elde eder duruma gelmiti. Sava sonrasnda Sovyet ordular igal ettikleri blgelerde kalarak buralarda Komnist rejimlerin olumasn saladlar. Bunlar srasyla Dou veya Alman Demokratik Cumhuriyeti, ekoslovakya, Polonya, Macaristan, Romanya ve Bulgaristan idi. Josef Bros Tito liderliindeki Yugoslavya, sosyalist rejimi beendiyse de 1948de alakasn kesmiti. Sovyetler Birlii Avusturyada da ayn stratejiyi uygulamaya altysa da mttefiklerinin srar zerine burada bir plebisit, yani referandum yaplmasna imkan vermi, Avusturya halk da Sovyet blokuna katlmay reddetmiti. Arnavutluk ise uzun yllar Moskovann yanda olarak kald. Moskovann baka lkelerin i ilerine mdahalesi 1936da Cumhuriyetiler ile Franko taraftarlar arasnda patlak veren i sava dneminde olmutu. Uluslararas ambargo uygulanmasna ramen Stalin spanyaya uak, top, tfek ve Sovyet gnllleri-
205
ni yollamt. 1946da Yunanistanda meydana gelen i savaa katldna dair pheler olunca ngiltere ile Amerika antikomnistleri desteklemiler ve sava kaybeden Komnist liderlerle, spanya i sava sonucunda olduu gibi SSCBye snmlard. Kore Yarmadas, kinci Dnya Sava sonras Sovyet ve Amerikan igal blgelerinden oluuyordu. Moskova iki blgenin birlemesine izin vermedi ve 1948de Moskova himayesinde Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti veya daha yaygn adyla Kuzey Kore Devleti ortaya kt. Bu durum Kore Sava diye bilinen 1950-1953 arasndaki savaa neden oldu. Kuzey Kore Sovyetler Birlii ile in Halk Cumhuriyetinin desteini alrken, Gney Kore BMin kararyla A.B.D. ve Trkiye gibi lkeler tarafndan desteklendi. Kore Savanda iki milyon sivil ve asker ld. Stalin, Uzak Douda in Komnistlerine yllarca maddi ve manevi destek verdi. Neticede Mao liderliinde in Halk Cumhuriyeti kuruldu. Bu sosyalist lke tam Sovyet modelini rnek olarak yapland. Bata Sovyet danmanlar, bilim adamlar, teknisyenleri ve askerleri inlilere kendi kurumlarn oluturmada yardmc oldular. Ancak Stalinin lm ile iki lkenin aras bozuldu. Moolistan ise benzer sosyalist bir sisteme sahip olup, burada ok sayda Sovyet tank ve piyade tmeni konulanmt.
SIRA SZDE Sovyetler Birlii sava sonrasnda hangi lkeleri kendi snrlar iine ald?
HRUOV, BREJNEV VE GORBAOV DNEMLER

Stalinin lmnden sonra SBKP Genel Sekreterliine seilen Nikita Hruovun ilk ilerinden biri rejimi biraz nefes alnacak duruma getirmesi oldu. Hruov Stalinin S O Rortaya U ahs kltn ykt ve onun zel olarak aznlklara kar sularn kard. Milyonlarca aznlk haksz sulamalarla srldler diyerek Trki topluluklardan Krm Tatar, Karaay, Balkar, Ahska Trk ile Volga boyu Almanlar, Kalmuklar KuDKKAT zey Kafkasya halklar een ve ngularn adlarn sayd. ktidar esnasnda 1956da Macaristanda rejime kar bir ayaklanma olunca, Sovyet tanklarn yollad. Drt SIRA SZDE bin Macarn ldrlmesi ile isyan bastrld. Bu Sovyetler Birliinin bir mttefikine ilk defa aka bir mdahalesi idi.
AMALARIMIZ
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ Resim 7.2
K T A P
Nikita Hruov bir konumasnda
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Kaynak: http://www.jfklancer.com/ccrisis.html
A.B.D. ile iyi ilikiler srdrrken fze yarna giriildi ve ICBM ktalar aras balistik fzeler says arttrld. Bylece Sovyetler Birliinin dnyaya nkleer teh-
206
Rusya Tarihi
didi de artt. Trkiyeden kalkan Amerikan casus ua U-2 Sovyetler Birliinde drlnce kan krizi zerine mttefiki Kbaya nkleer fzeler ykl sava gemileri yollamas A.B.D. ile ciddi bir soruna yol at.
ekil 7.3 Leonid Berjnev Dou Alman lideri Honekeri eski Rus geleneine gre kucaklarken
Kaynak:http://www.dreamstime.com/editorial-photo-kiss-between-brezhnev-and-honecker-image12742611
Resim 7.4 Son Sovyet lideri Mihail Gorbaov Kaynak http://www.dbu.de/ 533bild25908__30 651.html
Yerine Leonid Brejnev geti ve Hruovtan daha fazla 18 yl hakimiyette kald. O Hruov dneminde verilen kstl zgrlkleri ortadan kaldrd. Tarm ve endstri retimi artrma konusunda programlar dzenledi. Bu abasnda baarl da oldu. 1973 ylna kadar tarm retiminde ancak % 3lk bir art olmusa da, endstri ile madencilik alannda % 130dan fazla bir art kaydedildi. Halkn yaam seviyesi ykseldi, geliri artt. Ancak 1973ten sonra beklenmedik bir durgunluk yaanmaya balad. Bylece Brejnevin batl lkeler ve A.B.D.yi yakalama ansn kaybetti. Brejnev tarihe Gney Kore ile Kuzey Kore arasnda sren savaa katklar ile de geti. Komnist bir rejime sahip olan Kuzey Koreye in ile Sovyetler yardm ederken, Gney Koreye Amerika yardm ediyordu. Brejnev Sovyetler Birlii ordusunu kullanmay gerekli gren bir liderdi. ekoslovakya lideri Aleksandr Dupek lkeyi liberalletirme gayreti iine girince Moskova Austos 1968de Varova Pakt lkeleri ( Bulgaristan, Dou Almanya, Macaristan ve Polonya) ve kendi askerleri ile Praga girerek kanl ekilde Dubek taraftarlarnn bir ksmn ldrd, dierleri ise tutukland ve eski kat rejim geri dnd. Brejnev ekonomik kalknma politikasnn yrmediini grerek bu sefer Afganistan Marksist-Leninist Demokratik Afganistan Cumhuriyetine yardm bahanesi ile 24 Aralk 1979da ordusunu soktu. Bu hkmete kar Afgan mcahitleri duruyordu. Daha sonralar bu mcahitler Amerikadan yardmlar da aldlar. Sovyetler Birlii Afganistanda bir kmaza girdi. 10 yl sren sava Gorbaov zamannda sona erdi. Mihail Gorbaov Mart 1985te SBKP Genel Sekreterliine seilen son ahs oldu. Mart 1990da Devlet Bakan da seildi. lk grevi alt yldan, ikinci grevi ise bir yldan biraz
207
fazla srd. Gorbaov SSCBnin dnyaya Komnizm ideallerini yaymann etesinde 22,5 milyon kilometrekarelik dnyann en byk lkesini nasl ynetebilecei sorusuyla kar karyayd. SSCBde sosyalist sistem halka mutluluk getirmemi, tekdzelik hakim olmutu. Mttefikleri Moskovadan memnun deildi. Dier taraftan lke ok pahalya mal olan Afganistan askeri macerasna girmi bulunuyordu. Endstrinin ve bir hayli retim aralarnn modern dnyadaki gelimelere ayak uyduramamas, alanlarn kaytsz devlet iilerine dnmesi SSCBnin geleceini karartyordu. Bunlardan kurtulmak iin Gorbaov Glasnost (effaflk) ve Perestroyka (yeniden yaplanma) reform programn balatt.
Perestroyka - Glasnost
1985lerden sonra Sovyetler Birliinde yrtlen Glasnost (effaflk) ve Perestroyka (yeniden yaplanma) politikalar esasta lkeyi ekonomik ynden canlandrmay ve rejimi sarsntdan kurtarmay gz nnde tutmakta idi. Bu politika bilhassa Sovyet aydnlarnn desteini almt. Sovyet aydn bu politikay yle yorumluyordu. retimde z-idare (self management) ve parti ile devlette genel olarak demokrasinin yerletirilmesi arttr. Yllarca sren ekonomik durgunluk iin dorudan doruya ve ana sorumlu brokrasidir. Yeni devlet mekanizmasnn ana grevi topluma emir vermek deil, onun menfaatlerini kollamaktr. Tabii ki, gerekli deiiklikler devlete en az zarar verecek ekilde yaplmaldr. Seim sisteminde de deiiklik yaplarak, semenlere birka aday arasndan seme imkan verilmelidir. Sovyetler Birliinde Perestroykay destekleyen elemanlar gittike aktif olmaktadrlar. Bunlarn arasnda maalarndan memnun olmayan iiler, merkezden gelen emirler dolaysyla elleri kollar bal olan fabrika mdrleri, Perestroykann ok ar gelimesinden ikayeti olan aydnlar ve genler bulunmaktadr. Dier yandan ise bu gelimeler neticesinde devlette en yksek mevkilerde bulunan ve buna bal olarak bir takm stnlk ve menfaatlerini kaybetmekten korkanlar vardr. lk ve ikinci gruplar aslnda Sovyet topluluunun ufak bir kesimini temsil etmektedirler. Hangi grubun stnlk kazanaca halka bal olacaktr. Son zamanlarda ba artmaya balayan milli problemler ise ancak ekonomik reformlar ve baarlarla zlebilecektir. Perestroyka ne anlama gelir?
SIRA SZDE SIRA SZDE
Gorbaov souk sava sona erdirerek A.B.D. ve mttefikleri ile iyi ilikiler baDNELM latt. O, bu reform politikasn ekonomi alannda dnmse de, sosyal ve siyasi alanda talepler ortaya kmaya balad. Bata Baltk lkeleri olmak zere Rusya FeS O R U derasyonundaki zerk cumhuriyetler de bir takm siyasi taleplerle ortaya kmaya baladlar. Bunun SSCBnin sonunu getireceini dnen bir grup darbe yapt. Ancak darbe baarl olmad, fakat k balad. 8 Aralk 1991de Belarusyann Brest DKKAT kasabasnda toplanan Rusya, Belarusya ve Ukrayna liderleri lkenin Bamsz Devletler Topluluunu (Sodrujesstvo Nezavismh Gosudarstv) kurduklarn ilan etSIRA SZDE tiler. 13 Aralkta Takentte toplanan Orta Asya Cumhuriyetleri liderleri de bu toplulua katldklarn belirtiler, onlar dierleri takip etti. Ancak Baltk lkeleri tamamen bamszlklarn ilan ettiler. Bylece 70 yllk bir dnem resmen 1 Ocak AMALARIMIZ 1992de sona ermi oldu. SSCBnin 15 birlik cumhuriyeti de bamsz lkelere dntler. Dier ifade ile dev arlk Rusyasndan ortaya kan SSCB dalm, 5 milyon kilometrekareden fazla topran kaybetmitir. Tarihte buK nevi kansz bir par T A P alanmaya ok az rastlanmaktadr.
TELEVZYON
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Rusya Tarihi
AMALARIMIZ
208
AMALARIMIZ
K T A P
Devlet, N. (1993), ada Trkiler, Doutan Gnmze Byk slam Tarihine ek cilt, sK T A P tanbul: a, s. 138.
TELEVZYON
NTERNET
Lenin, deil halk, iiler bile Marksizm retisinin doruluunu (gerek olduunu) bilmiyorlar, ancak ok ufak bir aznlk bu tarihi gelimeyi kavramaktadr. demekte ve bylece (Marksizmi gerekletirecek) bir siyasi partinin gerekli olduu N T E srmekteydi. RNET grn ileri Lenine gre, ite bu gerei gren aznlk birleerek, proleterleri idare etmeli, onlar tarihi greve hazrlamal ve neticede komnizmi aydnlk geleceine gtrmelidir. Lenine gre, bu nevi bir partide iiler snfnn en iyi ve uurlu temsilcileri bulunacaktr. Komnist Partisinin Tarihi: Geen yzylda Rusyada ii tekilatlar kurulmaya balamt. Bunlarn politik grleri, XIX. Yzyln ikinci yarsnda sosyalizm fikrine inanm olan aydnlarn ihtilalci hareketleri ve 1870lerden sonra Rusyada Marksn grlerinin yaylmaya balamasyla onun tesiri altnda kaldlar. Bu 1898de Minskte Btn Rusya Sosyal Demokrat iler Partisinin kurulmas ile neticelendi. Bata arlk rejiminin takibatna urayarak tesirsiz kalan bu parti, Lenin ve arkadalarnn gayreti ile 1903de Bolevik (ounluk) ve Menevik (aznlk) olmak zere ikiye ayrld. Rusyada 1917 Ekim htilalinde ite bu Bolevikler stn kt. Netice Btn Rusya Sosyal Demokrat iler Partisi 1924te Sovyetler Birlii Komnist Partisi (Bolevik) adn ald, Bolevik tabiri ise 1932de terk edildi ve sadece SBKP denilmeye baland. yelik, Sosyal ve Milli Yap: SBKPnin 17,5 milyondan (1980) fazla yesi bulunmakta idi. Baka bir ifade ile her 15-16 Sovyet vatandandan biri KP yesi idi. KP yeleri partiye girdikten sonra btn gleri ile komnizmi kurtarmak iin almak ve partinin btn emirlerini harfiyen yerine getirmek zorunda idiler. Onlarn davranlar, hatta ahsi hayatlar bile herhangi bir Sovyet vatandannkinden daha sk kontrol altnda tutulurdu. Fakat yneticilik gibi yksek pozisyonlar, ancak bu parti yesi olmakla mmkn olduundan Sovyet vatandalar, btn bu skntlar sineye ekerek, KP yesi olmak isterlerdi. KP saflarnda ii kkenlilerin ounlukta olmas gerekirken, 1959da yelerin ancak %31,4 ii ise, kalanlar (%68,6) devlet, parti, iktisadi ve cemiyetler gibi tekilatlarda vazife alan aydnlard. Dolaysyla da ideoloji, parti iinde devaml tartlan bir konu idi. Parti iinde hkimiyet iin yaplan mcadelelerde stn kan ahs, kendini ideolojiye sadk kalan rakiplerini de prensiplerden ayrlanlar diye lanse ederdi. KPnin btn organlar prensipte aadan yukar doru seilirdi. Fakat en son karar mercii SBKPnin Sekreterlii olduu iin en ufak sekreterlik pozisyonuna bile tesir gc ok fazla idi. Baka ifade ile yukar mercilerin arzulamad bir ahs seilemezdi. KP iinde deiik grlere sahip fraksiyonlar kurmak yasakt. Ancak en yksek parti kurulularnn kararlar geerli idi. SBKP, prensipte federatif bir kurulu olmasna ramen ynetim tam anlamda merkeziyeti idi. Komnist Partisinin milli yapsna baktmzda yine bata Slavlarn (Rus, Ukrain ve Belarus) %79,6 gibi bir ounlua sahip olduklarn gryoruz. Komnist Partisinde Grc, Ermeni ve Yahudi yeleri olduka mhim bir yer tutmakla birlikte, Trkler de Slavlardan kalan %20lik yelikte olduka mhim yer igal ederlerdi. Fakat Komnist Partisi yesi olan Trklerin oran Ruslarn yannda ok ehemmiyetsiz kalmaktayd.
SOVYET T E L ESSTEM VZYON
209
Komnist Partisi yesi olan Trklerin toplam saysnn 1982 yl verilerine gre 1.759.036ya veya toplamda %9,9a ulatn grrz. Sovyetler Birliinde btn idari mekanizmann Komnist Partisi kontrolnde olduu dnldnde, Trklerin bu partideki yeliklerinin nfuslaryla mtecanis olmadn grmekteyiz. Ayrca srf parti yesi olmak da bir ey ifade etmemektedir. Mhim olan parti iinde tesirli pozisyonlara getirilmektir.
Sovyetler Birlii Komnist Partisinin (SBKP) Tekilatlar

1. Genel Kurul: SBKPnin ne yksek organ prensipte, drt-be ylda bir toplanan genel kuruldu. Toplantlar birka gnden fazla srmediinden buras, yneticilerin kendi icraatlar hakknda bilgi sunduklar bir forum olmaktan ileri gitmemekte idi. Teoride Btn - ttifak (Sovyetler Birlii) Kongresi partinin en yksek organ idi. Kongre Merkezi Komite ve Merkezi Revizyon (Kontrol) Komitesini seerdi. Merkezi Komite de Politbro, Genel Sekreterlik ve Parti Kontrol Komitelerini seerdi. 2. Merkezi Komite (MK): Genel Kurul ok seyrek topland iin grevlerini bu Merkezi Komiteye devretmiti. 1986 ylnn Mart aynda yaplan SBKP 27. Kurultaynda 307 (125i yeni) asil ve 170 yedek (toplam 477) yesi mevcuttu. Son yllarda Sovyet yneticilerini genletirmek gibi bir dnce hakim olmasna ramen 240 yesini ya 50den yukar olanlar tekil etmekte idi. 3. MK Revizyon Komitesi: Merkezi Revizyon (kontrol, tefti) Komitesinin ye says 1986da 83 kiiye karlm olup, bir yardmc ve yeden mteekkil bir ynetime sahipti. Merkezi Revizyon Komitesinin icraatta fazla rol olmamakla birlikte, bu komiteye ye olanlar MKye seilme ansna sahiptiler. Fakat seilme oran MK yedek yelerinde olduu kadar yksek deildi. 4. MK Siyasi Brosu (Politbro): Sovyetler Birliinde gerek hakimiyet ite bu organn ve onun sekreterliinin elinde idi. 1986 Martnda yaplan 27. Kongreden sonra ye says 12ye ykseltilmiti. 7 tane yedek yesi bulunmakta idi. Teorik olarak partinin ancak ynetim organ olmasna ramen, grevi yalnz SBKPni ynetmekle kalmamakta idi. Ald kararlar, dorudan doruya devlet kurumlar tarafndan harfiyen tatbik edilirdi. Her Politbro yesi devlet veya hkmetin herhangi bir bran (sanayi, iktisat, askeri, vb.) iin sorumlu idi. Politbronun Genel Sekreteri ise genel siyaseti belirlemek ve uygulamakla ykml idi. Baka bir ifade ile btn iler onda biterdi. 5. MK Sekreterlii: SBKP MK Politbrosunun gnlk ilerini yrten esas bu tekilat idi. Sekreterlik, gnlk ilerinin dnda kadrolar tespit etmek, semek ve kontrol mekanizmasn iler ekilde tutmakla ykmlyd. Bu ekilde devlet kurulular SBKPnin arzular dorultusunda almak zorundayd. MK Sekreterliinin ba yneticisi ve sorumlusu da yine Genel Sekreter olan ahst. SBKPnin 27. Kongresinden sonra MK Sekreterliinde 11 ye mevcuttu. Bunlarn ikisi Politbronun asil ve biri de yedek yesi olan ahslard.
Sovyetler Birliinde Devlet Tekilat

Resmi ideolojiye gre, komnizmin son safhasnda devlet denilen tekilata gerek kalmayacak ve devlet tamamen ortadan kalkacakt. Fakat bu safhaya ulaana kadar, proleter (ii) diktatrlne dayanan yeni bir cemiyet kurmak iin bu tekilata gerek vard. te bu tekilat (devlet) ancak geici bir gayeye hizmet iin var olduundan, hibir devlet veya toplumsal kurulu komnizmi kurmay kendine ana hedef belleyen SBKPnin direktifleri dnda alamazd. Dolaysyla Sovyetler Bir-
210
Rusya Tarihi
liinde devlet kurulular partinin arzu ve direktifleri dna kmamakta veya kamamaktayd. Zaten resmi ideolojiye gre, SBKP gayesine ulanca, yani SSCBnde komnizm kurulunca devlet fonksiyonu tamamlanm olacak ve ortadan kalkacakt. Kurulularn temeli Sovyetler: SSCBnde her trl devlet kuruluu iin temeli Sovyetler (uralar) tekil ederdi. Bu Sovyetler, icra organlarnn ve deiik tekilatlarn bel kemii idi. Bylece Sovyetlerin vastasyla ehir ve krsal alandaki btn hakimiyet teoride emekilerin eline gemi olurdu. SSCBnde Sovyetler politik temelin esasn olutururlard. En ufak kylerden balayarak ittifak (birlik) cumhuriyetlerine kadar olan her trl dzeydeki devlet idaresinde Sovyetler bulunmakta idi. Bu Sovyetler emeki (alan) halkn temsilcisi olarak kabul edilirlerdi. Sovyetler, d grn ynnden parlamento ve yerine gre mahalli meclislerle mukayese edilebilirlerdi. Fakat pratikte Sovyetler, Komnist Partisinin devletin her trl kademesindeki stn rol dolaysyla bu fonksiyonlarn batdaki manada icra edememekte ve Sovyet halkn geek temsilcisi olduklar intiban uyandrmaktan ileri gidememekte idi. Sovyetlerin Seimi: Sovyetler Birlii eitli idari blgelere ayrlm olup, bunlar ayn zamanda birer seim blgesi saylmakta idi. te bu belirlenen seim blgelerinin her biri iin yaplan Sovyet seimlerinde, seim yaplacak bir pozisyon iin ancak tek bir aday tespit edilirdi.
Sovyet Hakimiyetinin En Yksek Organlar

1. Yksek Sovyet: Teoride devlet hakimiyetinin en yksek organ Yksek Sovyet idi. Anayasaya gre Yksek Sovyet SSCBndeki en yksek devlet organ olduu, kanun karma hakkna sahip olduu halde, ylda iki defa toplanan, temsili fraksiyonlu bir organ olmaktan ileri gidemezdi. 2. Yksek Sovyet Prezidyumu: Yksek Sovyet Prezidyumu (Ynetim Kurulu) her iki Sovyetin (ttifak ve Milletler) ortak toplantsnda seilirdi ve 37 kiiden mteekkildi. Yksek Sovyet Prezidyumu Bakannn dnda 15 yardmcs (her cumhuriyetten bir tane), bir sekreteri ve 20 yesi bulunurdu. Yksek Sovyet Prezidyumu Bakannn (Devlet Bakan) vazifeleri arasnda kanunlar ilan etmek, milletler aras antlamalar tasdik etmek de vard. Yine bu organ da SBKPnin emirleri ile hareket ederdi. 3. Bakanlar Sovyeti (uras): Anayasann 132. maddesine gre; SSCBndeki en yksek icra organ olarak Bakanlar Sovyeti (uras) kabul edilirdi. 130 civarnda yesi mevcuttu. ttifak cumhuriyetlerin hkmet bakanlar da bu organa dahildi. yeleri, bakan veya devlet komite ve tekilatlarnn bakan olurlard.
Federal Sistem
Her bir ittifak cumhuriyetin ayn hukuk ve stnlklerden faydalanmas, ayn derecede muhtariyete (zerklie) sahip olmas ve federal gce ayn derecede bal olmas gerekmekteydi. Ayr cumhuriyetlerin ynetimleri milli rflere ve ekonomik artlara gre baz ufak deiikliklere sahip olabilirlerdi. Bu sylenenler ancak teoride geerli idi. Gerekte ise durum bambakayd. Baz cumhuriyetler aka dierlerine nazaran daha eit durumdaydlar, onlarn partisi, hkmeti ve gvenlik kuvvetleri de de facto dier cumhuriyetlere nazaran daha az federal kontrol altndayd. Bu durum cumhuriyetin esas halkndan olanlara kendi cumhuriyetlerindeki mhim pozisyonlarn ne kadarnn tevdi edildiine ve ayn ekilde Moskovadaki federal ynetime ne derecede katlma imkan salanmasnda kendini belli etmekte idi.
211
Trk cumhuriyetlerinde (Azerbaycan, Kazakistan Krgzistan, zbekistan ve Trkmenistan) mhim anahtar mevkilerin ekseriyetini merkezden yollanan Ruslar igal etmekteydiler. Ayrca yerli resmi ahslarn yardmclar da gvenilir Ruslar olmaktayd. Daha az tesirli olmakla birlikte ayn sistem Baltk lkesi ve Moldovya iin de kullanlmaktayd. Fakat karde Slav cumhuriyetleri olan Ukrayna ve Belarusyada genelde yerli komnistler yksek mevkileri igal etmekteydiler. Yksek mevkilere getirilen Ruslar da bu lkeyi kontrol iin bu grevlere getirilmi olduklar hissini vermemekteydiler. Gayr Rus cumhuriyetler gvenilir, iki pheli ve dokuz gvenilmez kategoride mtalaa edilirlerdi. Gvenilir cumhuriyetler olarak Slav cumhuriyetleri Ukrayna ve Belarus akla gelir. pheli olanlar ise iki Kafkasya cumhuriyeti Ermenistan ve Grcistandr. Onlar eski Rus mparatorluuna isteyerek olmasada kendi arzular ile katlmlard. Bu be az ya da ok gvenilir cumhuriyet halknn byk ounluu Ortodokstu ve Rusyayla kltrel balarla balydlar. arlk dneminde de Ruslardan sonra hayli stnlklere sahip olmulard. Gvenilmeyen milletleri slam ve skandinav kltrlerinden gelen halklar tekil ederdi ve bu lkeler, halklarnn arzular hilafna Rusya mparatorluu (veya SSCB) tarafndan igal edilmiti. arlk dneminde bunlarn bir ksm inoredts (yabanc) yani btn gebeleri, ilkel yerlileri ve Yahudileri iine alan bir kategoride snflandrlmlard. Moldovya ise suni bir kurulu olup (Karel - Fin cumhuriyet gibi) bu cumhuriyet Romanyadan zapt edilen topraklara kanuni bir renk vermek iin yaplmt. Gzle grlebilen en byk tehdidi byk yzlmleri, hzla artan nfuslar, tehlikeli rki, milli ve dini duygularla beslenen Trk - Mslman cumhuriyetleri tekil ederdi. Gayr Rus cumhuriyetlerin pozisyonlar ne olursa olsun, onlarn liderleri Moskovada gerek bir hakimiyet gstergesi olacak pozisyonu elde etmek hususunda ok az ansa sahiplerdi. Ancak karde Dou Slavlarna (Ukraynallar ve Beloruslar) Byk Ruslarla hakimiyeti paylaacak derecede itimat edilmekteydi. Hi kimse gayr Ruslarn ynetimdeki en yksek mevkiler iin mcadele edebileceine inanmamaktayd. 1917 htilali ve bunu mteakip 1920li yllarda olduu gibi gayr Rus liderlerin Moskovada hakimiyet iin mcadele etmeleri imkanszd. Gorbaevin yerine de herhangi bir gayr Rusun atanmas beklenemezdi.
SBKPnin Kulland Aralar

Merkezi Ekonomik dare: Sovyetler Birliinde zel iktisadi kurulular olmad ve her bir i yeri ticari veya snai vb. idare edilmek zorunda olduundan, bu ii stlenecek muazzam bir devlet organna ihtiya hasl olmutu. Komnizmi kurmak iin belli bir ekonomik standard tutturmak gerekmekteydi. Dolaysyla da lkenin ekonomisi ve ekonomik kurulular mhim bir politik unsur olmaktaydlar. nk iktisadi baarlar ideolojinin geerliliini ispatlamaktayd. Sovyet federalizminin tabiat: Sovyet federal sistemi dnyadaki ilk ok milletli federal sisteme rnek tekil etmektedir. Daha dorusu byle ifadeye almaktadr. Cidden de bu sistem kendine has bir durum arz eder. nk mesela Amerikan federal sistemi etnik llere deil, yerel llere dayanr. svirede kantonlar da ayr milli birimler olarak kabul edilmezler. nk drt milli grup, be deiik kantonda da mevcuttur. Ayrca svirede yaayan milletlerinin hepsinin de lke snrlar dnda soydalar bulunmaktadr. Federal Almanya Cumhuriyeti de bu Sovyet
212
Rusya Tarihi
sistemine benzemez. nk Almanyada federal cumhuriyetlerde yaayanlarn hepsi birer etnik birlik tekil ederler. Eski Yugoslavya Sosyalist Federatif Cumhuriyeti de Sovyet sistemine gerek rnek olamazd. nk orada da Arnavutlarn (Kosova) dnda hepsi akraba halklar olan Gney Slavlarnn cumhuriyetleri bulunmaktayd. Parti gruplar: Sendikalar, kooperatifler, Sovyetler vb. gibi parti d organizasyonlarda parti kendi arzusunu gerekletirmek iin KP yesi olanlardan bu kurulular iinde parti gruplar olutururdu. Bunlar bulunduklar blgedeki parti icra komitelerinin emri altnda olup, partinin talimatlarn bulunduklar tekilatlarda harfiyen yerine getirmekle ykmlydler. stihdam politikas: Partinin liderlik monopol SBKPnin kadro politikas esasna dayanrd. Bu politika da KPye kadrolar diledii ekilde belirleme hakkn vermekteydi. Sendikalar: Bunlar iileri temsil ettiklerinden, Sovyetler Birliinde mhim role sahiptiler. Sendikalar, her trl meslekteki emeki ve iiyi temsil ettiklerinden ideolojik faaliyetlerde onlarn rol bir hayli etkili olmaktayd. Sovyet sendikalarnn 70 milyon kadar yesi bulunmaktayd. Sendikalarn ba grevi ise iilerin menfaatini kollamak yerine halk ekonomisini gelitirmek, 5 yllk ekonomik planlar gerekletirmek eklinde kendini gstermekteydi. Eitlik ilkesi ad altnda kadnlar erkeklerin alt inaat, demiryolu, ar endstri dallarnda da altrlrd. Komsomol (Komnist Genlik) Tekilat: Okul andaki ocuklarn ve genlerin politik eitimi, partinin gzetimi altnda bulunan Komsomol ve Pioner (ilkokul seviyesindeki izci rgt) tekilatlar tarafndan yaplmaktayd. Komsomol tekilat, 15 ila 28 yandaki genleri iine almaktayd. (Komsomol: Vsesoyuzniy kommunistieskiy soyuz molodeji, yani Btn Sovyet Komnist Genler Birliinin ksaltmasdr.) Pioner tekilatna ise on yandan itibaren ye olunmaktayd. Basn - Yayn: Sovyetler Birliinde kamuoyu oluturmada en mhim rol basn oynard. Ancak basn, halkn gerekten ne dndn veya neyi arzuladn deil, dnmesi gerekeni aksettirirdi. Dolaysyla SSCBndeki her trl yayn organ, ilmi, ticari gibi zel konular kapsasa bile parti grn vermek zorundayd. Bolevikler iktidara gelince yaptklar ilk ilerden biri Bolevik olmayan basn kurulularn ortadan kaldrmak oldu. O gnden itibaren her trl basn yayn sk bir kontrol altnda tutulmaktayd. Yayn organlarnn bayazarlar ve belli bal grevlileri gvenilir parti yelerinden seilmekte ve onlar da partinin talimatlarn yerine getirmekle sorumlu tutulmaktaydlar. Dolaysyla da Sovyetler Birliinde yaymlanan ok fazla saydaki gazete ve dergiler deiik grleri deil, tek bir gr, Komnist Partisinin grn aksettirmekten ileri gitmemekteydiler. Buna ramen Sovyet yneticileri hoa gitmeyen kararlarn halka desteklettirmek istemilerdir. Bu, gazetede okuyucu mektuplarn basmak ve bir konu zerinde geni mnazaralar amak eklinde gerekletirilirdi. Esasnda eski Sovyetler Birliinde basn, hkmet kontrolnde deildi. nk en mhimleri parti tarafndan yaynlanrd. Basn, partinin propaganda blmnn kontrol altnda idi. lkenin en yetkili yayn organ SBKP Merkez Komitesinin resmi yayn organ olan Pravda (Gerek) olup dier mhim Moskova gazetesi zvestiya (Haber) ise hkmet tarafndan neredilmekteydi. (imdi bu gazeteler bamszdr) taradaki belli bal gazetelerin hepsi de blgesel parti tekilatlarnn yayn organlaryd. Bunun dnda Moskovada profesyonel kurulularn da kendi gnlk gazeteleri yaymlanmaktayd. Bunlarn da belli ballar Savunma Bakanl tarafn-
213
dan yaymlanan Krasnaya Zvezda (Kzl Yldz), Ulatrma Bakanl tarafndan yaymlanan Gudok (Ddk) demiryolu iilerine ynelik yayn yapmaktayd. Komsolmolskaya Pravda (Komsomol Gerei) da Komsomol tekilat tarafndan neredilmekteydi. Bu zel gazeteler de Pravda ve zvestiyada bulunan ayn genel haberleri basarlard. Ancak bu gazetelerde kendi rgtlerini ilgilendiren zel haberler de bulunurdu.
Ordunun zellii
Sovyet ordusunda gayr Rus askerlerin says her gn artmasna ramen, anane tamamen Rustu. Askeri komuta, eitim, kodlar ve askerlik hayatndaki her trl uygulama tamamen ihtilal ncesindeki Rus ordusuna dayanmaktayd. Baka etnik gruplarn eski gemilerini hatrlatmak kati surette yasaktr (7 Mart 1938deki kararname ile milli askeri birlikler ortadan kaldrlmt.) Komuta dili Rusa olup, askeri okullar ve akademilerde Rusa kullanlrd. Rtbeler ve niformalar arlk geleneklerine gre srdrlmekteydi . II. Dnya Sava ncesinde bu 1917 ncesi gelenee geri dnlmt. Sovyet zel blkler, eski ananeye gre yeniden tesis edilmiti. Hatta milli birlikler de buna gre kurulmu, fakat savan sonunda tekrar lavedilmiti. Gayr Ruslardan general olanlarn says da ok azd. Ordu ve politik sistem: Eski Sovyetler Birlii ekonomide, teknolojide veya kltr sahasnda sper g olamamsa da, askeri sahada bu gce erimitir. Sovyetler Birliinde askeri iler tamamen profesyonellerin elinde idi. II. Dnya Savandan sonra Savunma Bakan ekseri bir general olmutu. Savunma Bakanlnn i ilerine mdahalesi yok denecek kadar azd. Yksek Sovyetin veya Merkezi Komitenin askeri ve milli gvenlik meseleleri ile ilgilenen herhangi bir alt komisyonu veya komitesi yoktu. Genelkurmay Bakan, Savunma Bakanndan sonra ikinci durumdayd. Buna ramen Sovyet rejimi silahl kuvvetler zerinde prensipte bir sivil kontrol koymutu. Bu kontrol mekanizmasnn ad Savunma uras (Sovyet Oboron) idi. Bu urann Yksek Sovyet Prezidyumu tarafndan seildii ve Genel Sekreterin de ura bakan olduu bilinmekteydi. Bunun dndaki grevleri hakknda kesin bilgi bulunmamaktadr. Orduda politik tekilatlar: Silahl kuvvetlerin sadakati ve politik gvenilirlii partinin her zaman esas endiesini tekil etmiti. Subaylarn ounun parti veya Komsomol yesi olmasna ramen ordunun ancak 1/4e yakn parti yesiydi. 1918de Kzl Ordu kurulunca subaylar kontrol iin Politik Komiserler (politruk veya polit) tayin edilmiti. Siyasi subaylar Silahl Kuvvetler Siyasi Ba daresi ynetiminde almaktaydlar. Bu tekilat, Merkezi Komitenin bir blm statsne sahipti. Siyasi subaylarn ekserisi Silahl Kuvvetler Siyasi Ba daresinde kariyer yaparlard. Silahl Kuvvetlerdeki siyasi subaylarn says 40 bin diye tahmin edilmekteydi. Onlarn kendi zel akademileri (Lenin Askeri - Siyasi Komnist Silahl Kuvvetleri) vard.
SOSYAL VE KLTREL DURUM Vatanda Haklar

Anayasann 34-36 ve 39-69. maddeleri Sovyet vatandalarnn hkmet tarafndan korunan ok geni haklar olduunu belirtmekteydi. Bu hak ve hukuklar ana kategoride incelemek mmknd. Bunlar srasyla ekonomik, siyasi ve hukuk ile ilgili haklard.
214
Rusya Tarihi
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Ekonomik haklar: Ekonomik haklar ierisinde herkesin alma, tatil, salk, yallk veya sakatlkta yardma layk olma, konut, eitim ve kltrel faaliyetlere katlma haklar vard. Politik haklar iinde cemiyet ilerine katlma, hkmeti tenkit etme, konuma ve yazma hrriyeti, tekilatlara katlma hakk ve inan hrriyeti bulunmaktayd. Anayasa ayrca bir ahsa cinsiyeti milliyeti, sosyal tabakas dini inanc iin ayrm yapmay yasaklamaktayd. Anayasa tarafndan verilen haklar manasz deildi, yani lafta kalmamaktayd. Bilhassa ekonomik haklar garanti altndayd. Ancak politik haklarn, anayasann dikkatli bir ekilde okunmasndan sonra bir takm kstlamalara tabi olduu anlalrd. Fikir zgrl: Her ne kadar anayasa fikir zgrl vermekteyse de, bu hak iki ekilde kstlanmaktayd. Fikir zgrlnn nne anayasaya ters dmeyecek ekilde engeller konulmutu. kincisi ise ynetimin fikir zgrlne uygulad idari kontrold. Zaten fikir zgrl ile ilgili anayasann 50. maddesinde kstlamalar olduka ak ekilde ifade edilmiti. 50. maddede yle denilmekteydi: Sovyet vatandalarna konuma, yazma, toplanma zgrl halkn menfaatleri ve sosyalist sistemi glendirmek ve gelitirmek ile uyumlu bir ekilde olmak kaydyla garanti edilmektedir. Bu ifadede fikir zgrl, ahsn kendisi iin deil daha yksek devlet menfaati iin kullanlmasna garanti verildiini gstermekteydi. Sansr: En mhim idari kontrol 1920lerden beri uygulanmakta olan sansr sistemi ile gerekletirilmekteydi. Sansr Devlet Srlarn Koruma Ba Ynetimi veya eski ad ile Glavlit tarafndan uygulanrd. Birka istisnann dnda her ey ancak bu tekilatn msaadesiyle baslabilirdi. Sansr, bir yaynevine baslmak zere bir makale veya bir eser teslim edildii anda balard. Glavlitin basnda bahsedilmesi yasaklanan konular ihtiva eden gizli bir listesi mevcuttu. Sansr grevlileri bazen nairler gibi hareket ederlerdi. Baz bilgileri dorudan doruya yasaklamak yerine yazara metinde geni bir deiiklik yapmasn tavsiye ederlerdi. Nshada gerekli dzeltmeler yapldktan sonra tekrar gzden geirilir ve baslma emri verilirdi. Sansrlerin ii bununla da bitmez, baslan nsha datma verilmeden nce tekrar gzden geirilirdi. nan zgrl: Dini zgrlk anayasann 52. maddesinde ok iyi formle edilmiti. 52. maddede yle denilmekteydi: Sovyet vatandalarnn bir dine inanmak ya da inanmamak, dini kurallar yerine getirmek veya ateizm propagandas yapmakla ilgili SIRA vicdan SZDE zgrl mevcuttur. Dini inanla ilgili olarak dmanlk veya kin tevik etmek yasaktr. SSCBnde kilise devletten, okul da kiliseden ayrdr. Anayasann bu maddesi dikkatlice okununca her vatandan ateizm propagandas D N E L M sahip olduu anlalrd. Dini propaganda anayasa ile korunyapma zgrlne mamakta, devlet, ocuklara dini eitim vermeyi veya dini yaynlarda bulunmay anayasay ihlal S O etme R U olarak yorumlayarak yasaklayabilmekte ve yasaklamaktayd. Sosyal Devlet: Eski Sovyetler Birliinin sosyal yn ok glyd. lkede belli bir i gvenlii bulunmakta, salk hizmetleri ve eitim cretsiz karlanmaktayd. DKKAT alan bir Sovyet vatanda ruble ile maa almakta ve bu maa kendi ihtiyalar iin harcamaktayd. Bunun dnda talebelerin ekserisine burs, emeklilere emekli SIRA SZDE creti, sakatlara yardm, lohusalara doum creti ve aile yardmlar verilmekteydi. Yukarda da bahsedildii zere, bunun dnda salk ve eitim hizmetleri cretsiz karlanmakta, cretli izin verilmekteydi. Ayrca konut ve yiyecee devlet destei AMALARIMIZ salanarak bunlarn ucuz olmas temin edilmekteydi. Devlet, N. (1993), ada Trkiler, Doutan Gnmze Byk slam Tarihine Ek cilt, sK T A P tanbul: a, s. 47-78.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
215
Salk hizmetleri: Sovyetler Birliinde salk hizmetleri 3 deiik sistemde verilmekteydi. lki salk bakanlna ait poliklinik ve hastanelerde vatandalar cretsiz olarak muayene edilirdi. kincisi ise baz i yerlerinin kendi salk kurulular bulunmaktayd. nc sistemde ise yine salk bakanlna bal fakat cretli olarak alan klinikler vard. Bu salna dkn olan ve cretsiz salk hizmetinden memnun olmayanlarn tercih ettikleri bir sistemdi. Tp mensuplar zel muayenehane aabilmekle birlikte ok yksek vergiler demek zorunda kaldklarndan bu yolu tercih etmemekteydiler. Alkol problemi: Sovyet cemiyetinin en nemli problemlerinden birini alkolizm tekil etmektedir. Alkolizm bata sala zararl olduu (lm orann arttrd) iin mhim bir problem olmaktadr. Alkolizm ayn zamanda lkede retimin dk olmasna da sebep olmaktayd. Gndzleri, le paydoslarnda bile iki satan dkkanlar tka basa doluydu. Hkmet gelirinin nemli kaynaklarndan birini de tekelin satt ikilerden elde ettii iin alkol tketiminin azaltlmasyla pek ilgilenmemekte idi. Teoride alkol retimi drlebilirdi, Gorbaov bunu denemiti. Ancak evlerde yaplan samagon (kendin damt) ad verilen iki retimin kontrol olduka zordu. Son 25 ylda kii bana alkol tketimi %7,2 artmt. Genelde Mslmanlarn yaad blgelerde bu oran ok dkt. Konut: Sovyetler Birliinde konut meselesi vatandalarn en nemli problemini tekil etmekte ve rejim iin de ciddi bir sosyal problem olmaktayd. Hzl endstrileme devrinde konut yapmna gerekli nem verilmemiti. Hkmet konut datmn kontrol etmekteydi. Fakat elinde ok az sayda yeni ev mevcut olduundan bu datm tatminkar olmaktan ok uzakt. Neticede birka ailenin yaad bir evde mutfak ve banyo ortaklaa kullanlmak zorundayd. Sovyet ailelerinin %20sinden fazlas bu nevi ortak evlerde yaamaktaydlar.
Kltr
htilalin gayelerinden birini de kltr halka gtrmek tekil ediyordu. Sovyet rejiminin ilk yllarnda bu gaye btn halk eitmek ve cahillii bitirmek eklinde kendini gsterdi. Ancak ihtilalden bunca sene getikten sonra rejim srf bununla yetinemezdi. Daha nceleri kltr politikas ve uygulamas ile deiik messeseler sorumlu idi. 1953 ylnda Kltr Bakanlnn kurulmasndan sonra kltr ileri adeta bu bakanln tekeli altna girdi. nk Kltr Bakanl yksek eitimi, gzel sanatlar, basn-yayn endstrisini, radyo ve televizyonu kendi kontrolne alm ve Glavit yani sansr denetler hale gelmiti. Fakat birka yl sonra bakanlk bu sorumluluklar deiik ajanslara paylatrd. Kltr Bakanln grevleri ise iki kategoride toplanabilirdi. lki klasik manada kltr faaliyetleri (resim, heykeltralk vb.) gstermek, ikincisi ise kltr ynetmekti.
Sosyalist Gereklik
Kltr, eitimin bir yn olduuna gre bu da partinin ideolojik faaliyetlerinin bir ksmn tekil ediyordu. Bir Sovyet aliminin ifadesine gre eitim, eitli ilimler ve kltr, halkta komnizm uurunu yaratmak iin mhim aralardr. Dolaysyla da btn yaratc sanatkarlar, edebiyat ve sanat iin parti tarafndan konulan bu resmi ideolojiyi yeni sosyalist gerekliin idealizmini yaymak zorundaydlar. Bu kavramn aklamas ok gtr. Bu kavrama gre yaratc sanatkarlarn maksad dnyay resmi ideolojinin grd gibi yanstmak olmalyd. Bu ideolojide gelecekteki komnist cemiyetin bugnk cemiyetten daha gerek olduu eklindeydi. n-
216
Rusya Tarihi
k bugnk cemiyet olduka gayr mkemmeldi (SSCBde bile) ve hala gelimekteydi. Sanatkarlar da dolaysyla komnizmi kurma safhasnda olan Sovyet cemiyetinin eksikliklerini, yetersizliklerini veya hatalarn deil de gerek zaferi canlandrmak zorundaydlar. Sosyalist gereklik ruhunda gerekletirilen eserler halk mutlak gayeye ulamak iin daha fazla almaya yneltmeliydi. Sovyet edebiyatnn ikinci nemli prensibini partiinost yani sanatn parti izgisiyle uyumunu tekil eder. Bunun dnda sanat eserinin dostupnost yani geni halk tabakas tarafndan anlalr olmas gerekliydi. Btn bu sebepler dolaysyla kltr brokratik bir basknn altndayd. Gen sanatkarlar yazarlar birlii ve buna benzer birliklerin kontrol altnda olduu iin yenilikler getirmekten uzaktlar. nk bu gibi birimlerin banda geleneki yallar bulunmaktayd.
ETM Eitim Dili ve Ana Okullar

SSCBnde genelde eitim Rusa yaplrd. Ancak SSCBnin ittifak cumhuriyetlerinde az olmakla beraber o cumhuriyetin anadilinde eitim veren kurumlar da mevcuttu. Rusann fonksiyonunun gl olmasnda bu dilin ynetim, deiik topluluklar arasnda anlama, telekomnikasyon, ordu vb. sahalarda kullanlmas neden olmaktayd. Rusann gl fonksiyonu ve genelde yksekretimin bu dilde yaplmas gayr Rus ebeveynleri ve genleri de Rusa eitim veren okullara ekmekteydi. Hem siyasi hem de sosyal yaplanma Rusann etkisini arttrmak zerine kurulu olduundan kre ve yuvalardan balayarak Rusa eitim yaplmaktayd. Rusya Federasyonunda (RSFSR) halkn % 19undan fazlas gayr Rus olduu halde anaokullarnn %95,8i Rusa eitim veriyordu. SSCBndeki Trk cumhuriyetlerin yerli halknn dilindeki anaokullarnn oran ise cumhuriyetin nfus zelliine gre deimekteydi. Mesela Rusa eitim Kazakistanda %86,4 ile en yksek, Azerbaycanda %17,5 ile en dk seviyedeydi.
Orta Eitim
SSCBnde btn nfus, genler istisnasz ilk ve orta eitimden geirilirlerdi. Tabii ki, eitimin kalitesi ehirlere ve kylere gre deikenlik, farkllk gstermekteydi. Eski Sovyet sistemi genleri (VUZ: Yksek Eitim Kurumlar) yksek eitime hazrlamaya ynelikti. On yllk akademik program tamamlayanlar yksekokullara girme hakk kazansalar da, mracaatlarn okluu sebebiyle bu yksekokullar da talebeleri imtihanla kabul ederdi. SSCBnde 1989da 135.000 genel eitim veren okul, 8.000 teknik okul, 4.500 orta zel eitim okulu, 900 yksekokul vard. Takriben 105 milyon renci, ocuk ve yetikin bu eitim kurumlarndan yararlanmaktayd. SSCBnde (Trkiyede olduu gibi) yetikinler, gndz (vardiyal) okullarnda gece veya ak retim okullarnda yksek veya zel retim grme imkanna sahiplerdi. 1988de bu nevi okullara 1.083.000 kii, teknik okullara 1.484.000 ve yksekokullara 2.278.000 kii devam etmiti. On yllk eitim programn ancak bir ksm tamamlar. Bu eitimi bitiremeyenler ise bilgilerini gelitirmek iin imkana sahiplerdi. 1. Teknik Okullar: Bu okullar yar profesyoneller ve teknisyenler yetitirmekte idi. Genelde ilk ve orta eitimin 8 yllk dnemini tamamlayanlar teknik okullara girerek bu okullarda iki veya yllk eitim grrd. Teknik okullardan mezun olanlar ktphaneci, hemire, matbaac, muhasebeci veya bilgisayar uzman gibi meslekler elde ederlerdi.
217
2. Meslek Okullar (PTU): Bu okullar az bir eitimle belli bir meslee vasfl iiler hazrlarlard. 3. Genlik i Okullar: Bu okullar, tahsilini terk etmi olup alan genlere eitimlerini tamamlama imkan salamak iin genelde gece eitim veren messeselerdi. 1988-1989 dneminde SSCBnde 105 milyon rencinin eitli eitim kurumlarna devam ettii anlalmaktadr. Bunlarn iinde ilk ve orta retimde bulunanlarn says 44 milyondan biraz fazlayd biraz amaktadr. Yksekokullardakilerin toplam says ise 5 milyon civarnda idi. Bu tarihlerde Sovyetler Birliinin toplam nfusu 286 milyondu. imdi Rusya Federasyonun nfusu ise 140 milyon civarndadr.
Yksek Eitim
SSCBnde yksek eitim sistemi mtehassslar yetitirdi. niversiteler, yksek eitimin ancak kk bir ksmn tekil ederlerdi. En gelimi yksek eitim messeseleri profesyonel mtehassslar, doktorlar, mhendisler, retmenler, yneticiler yetitiren zel enstitlerdi. niversiteler ise bata alimler ve aratrmaclar yetitirmeye ynelikti. niversiteler, enstitler ve yksek eitimin baka merkezlerine VUZ denir idi. (Viviye Uebnye Zavenediia: Yksek Eitim Kurulular) Yksek eitim ihtisaslamt. Normal olarak orta retimi tamamlayan biri 18 yanda mesela tp enstitsne kaydolabilirdi. lk ylda tbbn hangi brann seeceine karar vermesi gerekir. Bir karar verdikten sonra onu deitirmek ok zordu. Gelecein tp doktoru, niversite ile hibir alakas olmayan tp enstitsnde eitimini srdrr, snflar, kald yurdu, ktphaneyi, sosyal hayatnn byk bir blmn dier tp talebeleri ile paylar. Dolaysyla da her meslek grubu birbirine ok sk balyd. Rekabet ar derecede katyd. Yksek okullara kabul, imtihanla yapld. hretli eitim kurumlarna (Mesela Moskova, Leningrad, Bauman teknik okulu veya Leningrad Politeknik Okulu) mracaat edenlerden ancak 50de biri kabul edilirken phesiz yksek snfa mensup ailelerin ocuklarnn bu okullara girme ans daha yksekti. Yine de Rusyada her snftan gelenin eitim ans vard. niversite veya yksekokula kaydn yaptran gelecee emniyetle bakmaya balayabilirdi. Ancak ok az konu hakknda karar vermesi gerekecektir. nk genelde belirlenmi ders programna uyulmas zorunluydu. Be yllk bir eitimden sonra en az yl kalaca bir ie yerletirilirdi. Eitim cretsiz olup ve talebelerin ekserisi devletten burs alrlard. Burs karlnda da mezun olunca kendisine takdim edilen o ii, nerede olursa olsun kabul etmeye mecburlard. Ancak devlete borcunu dedikten sonra, i bulabildii takdirde diledii yere gitmekte serbestti.
BLM VE TEKNOLOJ Bilimler Akademisi

Eski Sovyetler Birliinde bilimsel aratrmalar ve yeni teknolojiler gelitirmek iin niversiteler deil, limler Akademileri grevlidir. Sorumlu olduklar sahalar olduka geni olup tabii ilimler dnda sosyal ilimler ve hukuk bu ilgi sahasna girmektedir. BDT kurulana kadar SSCB limler Akademisi ve her bir ittifak cumhuriyetin kendi ilimler akademisi mevcuttu. Muhtar cumhuriyetler ise bu haktan mahrum edilmi, ancak SSCB Bilimler Akademisinin birer ubesi seviyesindeki akademilere sahip olabilmilerdir. SSCB dalp BDT kurulunca eski SSCB Bilimler Akademisi, Rusya Bilimler Akademisine dntrlmtr.
218
Rusya Tarihi
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Bilimler Akademisine bal eitli aratrma enstitleri bulunmaktayd. Rusya Bilimler Akademisi, her biri kendine has alt blmlere sahip 5 ubeden oluurdu. Bu ana ubeler, Fizik - Teknik ve Matematik, Kimya ve Biyoloji, Yer Bilimleri, Sosyal Bilimler ve Sibirya ubelerid idi. SSCBnde Akademiler sadece bilimsel almalar ve aratrmalarla megul olurSIRA SZDE lard. niversiteler ise bilimsel almalar da yapmakla birlikte esasen eitim ile grevliydiler. Baz bilim adamlar aratrma ile eitimin bu kadar kesin ekilde ayrlDNELM m olmasn eletirmektedirler. SSCBnde ad geen Bilimler Akademileri dnda (her cumhuriyetin kendi akaS O R U Zirai Bilimler Akademisi, Gzel Sanatlar Akademisi, Tbbi Bidemileri mevcuttur) limler Akademisi ve Pedagoji (Eitim Bilim) Akademisi olmak zere drt ayr zel akademi de Dmevcuttu. KKAT Bilimler Akademisi yesi olmak ok byk bir eref saylmakta ve bu paye kendi sahalarnda yaptklar aratrmalarn gerek bilimsel deeri olduunu tespit SIRA SZDE edilenlere verilmekteydi. Bilimler Akademisi yesi olanlar Akademisyen (Akademik) unvan almakta ve toplum iinde en imtiyazl yere sahip olabilmekteydiler. Bugn Rusya limler AkaAMALARIMIZ demisinin 250 kadar asil ve bir o kadar da aday (yedek) yesi bulunmaktadr. Devlet, N. (1993), ada Trkiler, Doutan Gnmze Byk slam Tarihine Ek cilt, sK T A P tanbul: a, s. 91-100. 1917 Ekim Devriminden sonra SSCB Devlet Bakan Lenin ve Sovyetler, bilim TELEV ZYON ve aratrmalarda Marksist-Leninist dnya bakn ne kardlar. SBKP teknik ve tabii bilimlere ncelik tannd. Felsefi ve sosyal bilimler balarda burjuva kalnts olarak deerlendirildiler ve yerine Marksizm retisi konuldu.
NTERNET
K T A P
TELEVZYON
NTERNET SIRA SZDE
SSCB Bilimler Akademisinde ka bran bulunurdu? SIRA SZDE Sovyetler Birliinin ncelii bilim ve teknoloji ile ekonomik alanlarda kalknDNELM may ngryordu. Btn Sovyet cumhuriyetlerinde kylleri okur-yazar yapmak, endstriletirmek ve teknik alt yapyla donatmak en nde giden gaye idi. Leninin O R U Sovyet hakimiyeti ve Elektrik slogan bilim, teknoloji ve lkeyi Komnizm Seittir elektrik hatlar ile donatmakta 230 milyonluk Sovyetler Birlii iin en nemli yol haritas olmaktayd. DKKAT 1920li yllarda i sava, alk, 3 milyon Rusun bunlarla birlikte bir hayli bilim adamnn lkeyi terk etmesi dolaysyla bu arzular hemen gerekleemedi. 1930lu SIRA SZDE yllarn sonlarnda Stalinin terr yllarnda bir hayli bilim adam alma kamplarna mahkum edilmiti. Buna ramen SSCB birka ylda bilimsel ve teknolojik olarak Almanya veya A.B.D. seviyesine ulamay baard. kinci Dnya Savandan AMALARIMIZ 25-30 milyon insann, bunlarn arasnda bilim adamlarn, mhendislerini ve teknisyenlerini, buna ek ehir, fabrika, aratrma merkezlerini kaybetmesine ramen 1991e kadar K A.B.D., T A P Fransa, ngiltere, Almanya ve Japonya ile bilim ve teknoloji alannda yarabilecek bir dnya gc olabildi. Askeri alanda ise sava sonrasnda A.B.Dnin gerekletirdii atom, kimyasal, biyolojik ve konvansiyonel alanlarda silahlanma almalar Sovyetler Birliinin de TEL EVZYON atom bombas, hidrojen bombas ve atom denizaltlarna ynelik almalarn hzlandrd.
NTERNET
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
219
SIRA SZDE
Uzay almalar
SIRA SZDE
1957 ile 1968 yllar arasnda uzay teknolojisinde Sovyetler Birlii birinci srada N E L M listesi aaD lklerin bulunuyordu. Bir hayli ilkleri Sovyet uzay bilimi gerekletirdi. daki gibidir: 1953 lk ktalar aras roket R-7 S O R U 1957 lk Satelit (yrnge) Sputnik 1 1957 Uzayda ilk canl (Laika adl kpek, yaamad) Sputnik 2 DKKAT 1959 Atmosfer dnda ilk uzay arac Lunik 1 1959 Aya ilk uzay aracnn inii Lunik 2 1959 Ayn arkasnn ilk fotoraflar Lunik 3 SIRA SZDE 1960 Uzay geziden ilk canl dnenler (Belka ve Strekla adl kpekler) Sputnik 5 1960 Uzayda ilk insan (Yuri Gagarin) Vostok 1 AMALARIMIZ 1962 Gurup halinde ilk defa uzayda Vostok 3 ve Vostok 4 1963 Uzayda ilk kadn (Valentina Terekova) Vostok 6 1964 Uzayda ilk astronot (ikisi bilim adam)Voshod 1 K T A P 1965 Uzaya ilk kan astronot (Aleksey Leonov) Voshod 2 1966 Aya ilk yumuak ini Luna 9 1966 Venuse ilk sert ini Venera 3 TELEVZYON 1971 lk uzay istasyonu Salyut 1 1986 Uzaydaki ilk daimi istasyon Mir (2001 ylna kadar kullanld). http://de.wikipedia.org/wiki/Sowjetische_Raumfahrt
NTERNET SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET SIRA SZDE
Bilimin Dier Alanlarndaki Bulular
1954de dnyann ilk nkleer elektrik santrali Moskova yaknda Obrinsk (kapasitesi 5 MW) yapld. 1957de Lenin adl ilk nkleer buz kran gemisi ina edildi.D N E L M 1958 RSFSR ilk bilgisayar (Setun) kullanlmaya baland. 1960de sperkavitasyon prensibi bulunarak kval adl saate km. hza ulaS 500 O R U an torpido yapld. 1970 ekirdek fzyonunu plazma ile ynlendirme kefedildi. D K K kefedildi. AT 1971 Denizaltlarnda kullanlacak 50 MW gcnde bir jeneratr SSCBdeki almalarndaki baarlarndan dolay bir hayli Sovyet bilim adam Nobel dllerine layk bulunmulard. SIRA SZDE Fizik alannda 1958, 1962, 1964, 1978,2001 ve 2003te on fiziki, 1956da bir kimyac, 6 matematiki Nobel dl aldlar. Ayrca Boris Pastenak (1958), Mihail AMALARIMIZ olohov (1965) ve Aleksandr Soljenitsin (1970) Edebiyat dalnda Nobel dlne layk bulundular. Nobel Bar dl ise (1975) tannm fiziki ve insan haklar mcadelecisi Andrey Saharov ile son SBKP Genel Sekreteri ve Devlet Bakan Mihail K T A P Gobaov (1990)a verildi. Boris Pasternak ile Andrey Saharova dllerini almak zere svee gitmelerine izin verilmemiti. SSCBnin dalmasndan sonra birok Sovyet bilim adam bata Amerika olmak TELEVZYON zere dnyann eitli lkelerine gittiler. nk ilk yllarda bilim ve aratrmaya yatrm ok azalmt. http://de.wikipedia.org/wiki/Wissenschaft_in_der_Sowjetunion
NTERNET
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
220
Rusya Tarihi
Sanat
Sovyetler Birlii dneminde halkn eitimine nem verildii kadar, kabiliyetlilerin gelitirilmesine de gerekli nem verilirdi. Dolaysyla normal eitimin dnda sanat okullar rencilerin diledikleri dalda kendilerini gelitirmelerine imkan salard. Dileyen mzik, el sanatlar, grsel sanatlar veya spor branlarnda eitim alrd. Aralarndan kabiliyetliler zellikle prestijli okul veya akademiler yollanrd. Dolaysyla srf SSCBde deil yurt dnda da hakl hret kazanan sanatkar, yazar, airler, mimarlar, film ve tiyatro rejisrleri yetimiti. Biz aada birka ismi saymakla yetineceiz. Edebiyat alannda: Anna Ahmatova, Mihail Bulgakov, lya Ehrenburg, Maksim Gorki, Yevgeni Yevtuenko, Boris Pasternak, Mihail olohov, Aleksandr Soljenitsin(son Nobel edebiyat dl ald). Ayrca Krgz kkenli Cengiz Aytmatov kayda deer. Mzik alannda (kompozitrler): Aram Haaturyan (Ermeni), Bulat Okucava (Grc), Sergey Prokofiyev, Mstislav Rastropovi, Dimitri ostokovi, Film rejisrleri: Sergey Bondaruk, Sergey Einstein, Kira Muratova (Ukraynal), Andrey Torkovskiy Bale: Moskovadaki Boloy Tiyatrosu ile St. Petersburgtaki Kirov Balesi dnya apnda bale ustas ve balerinin yetitii yerdi. Buradan yetien Tatar kkenli Rudolf Nuriyev SSCBden kaarak dnyada hret olmutu.
221
zet
A M A
savatan sonra uygulanmaya balanan Yeni Ekonomik Plan deerlendirebilecek Birinci Dnya Sava esnasnda Rusya byk insan ve ekonomik kayplara uramt. Halk sefil duruma dm, savatan bkmt. Bu artlarda halk kendi yanlarna ekebilen Bolevikler iktidar ele geirdiler. Ancak onlara kar olanlarla 3-4 yl savatlar. Yani yine halk huzura ve bollua kavuturamadlar. Rakiplerini ortadan kaldrnca Lenin ekonomiyi canlandrmak iin Yeni Ekonomik Plan aklad. Bunun byk yarar da oldu. Kyl retiyor ve halk da memnun oluyordu. Bu Boleviklerin belki de en nemli baarsyd. Ar sanayi atlmnn neticelerini aklayabilecek Stalin eitimsiz bir kyl toplumunu devraldn biliyordu. Onun hayali ise yeni rejimin Sovyetler Birliinde ar endstriyi gerekletirmesi idi. Ancak bunu yapabilecek bilgi ve beceride yeterince ne mhendis, ne teknisyen ne de kalifiye ii vard. Ancak Stalin bu zorluklar yenmek iin her trl basky, hatta terr metotlarn kulland. Neticede niversiteler ve teknik okullarda gerekli elemanlar yetitirildi. lkenin eitli yerlerine fabrikalar kuruldu ve retime geildi. Rakiplere kar terr metodunun neticelerini deerlendirebilecek Stalin Hitler ile anlaarak Avrupay paylama planlar yapm olmasna ramen bu dostluun uzun vadeli olmayacan anlamt. nk Hitler batya olduu kadar douya da genilemek istiyordu. Rusya onun iin bir tahl ve ham madde ambar idi. Ancak Stalin her eit kurban vererek Rusyann knda Almanlar malup etti. ngiltere, A.B.D. ve Fransa ile ibirlii Sovyet ordularnn Dou Avrupaya kadar yaylmasn salad. Bu sayede kendi rejimini gerek douda gerekse batda yayarak dnyann sosyalist/komnist ile demokratik bloklarna ayrlmasna neden oldu. Stalin ve onun halefleri dnyaya Komnizm ideolojisini yaymakta hibir fedakrlktan kanmadlar. arlk Rusyasnn kllerinden dev SSCB kmt.
A M A
SSCBnin kinci Dnya savandaki baarlarn aklayabilecek. Hruov Stalin dneminin terr korkusunu yumuattysa da, Brejnev tam tersi ile SSCByi dnyann bir numaral lkesi haline getireceine inand. Ancak halkn hayat standartlarn ykseltmek, bir nebze zgrlk vererek halk daha iyi motive edeceini dnmedi. Dolaysyla toplumda rejime olan inan azald, yolsuzluk artt, alma arzusu neredeyse yok oldu. Gorbaovun hkimiyetine ise mutsuz bir topluluk, gerileyen bir ekonomi kald. effaflk ve yeniden yaplandrma teebbsleri de baarl olamad. Halk artk ideoloji deil, iyi bir hayat istiyordu. Siyasi, sosyal ve kltrel kurumlarn her eye ramen k durduramamalarnn sebebini aklayabileceksiniz Her eit zgrln devletin kontrol mekanizma ve sistemleri ile sk bask altnda kalmas resmi kurumlardan korkan ve sorgu sualsiz itaat eden bir vatandalar kitlesi ortaya karmt. Devlet bu bask sistemiyle hayli adaletsizlik de yapyordu. Bunu yaparken halkn byk ounluunun doal ihtiyalarn da tatminkar derecede karlayamyordu. Dnyaya korku salan SSCBde insanlar gda, giyim vb. eyler iin saatlerce kuyruklarda beklemek zorunda kalyorlard. Bu durum da SSCBnin adm adm sonunu getirdi.
A M A
AM A
A M A
222
Rusya Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Yeni Ekonomik Plann yrrle girdii tarih aadakilerden hngisidir? a. 1913 b. 1917 c. 1921 d. 1925 e. 1928 2. 5 Yllk Kalknma Plannn yrrle girdii tarih aadakilerden hngisidir? a. 1913 b. 1917 c. 1921 d. 1925 e. 1928 3. 1953ten sonra Sovyetler Birlii gizli servisinin ald ad aadakilerden hangisidir? a. EKA b. GPU c. NKVD d. KGB e. FSB 4. Hruova gre 1937-1953 yllar arasnda alma kamplarna mahkum edilenlerin says ka milyondur? a. 1 milyon b. 2 milyon c. 3 milyon d. 17 milyon e. 18 milyon 5. Top yekn srgne urayan ulus aadakilerden hangisidir? a. Belorus b. Grc c. Balkar d. zbek e. Mordva 6. Sovyet Ordularnn igal ettii fakat Sosyalist rejimin kurulamad lke aadakilerden hangisidir? a. Avusturya b. ekoslovakya c. Polonya d. Macaristan e. Romanya 7. Brejnev dneminde Sovyet ekonomisinde durgunluun ba gsterdii tarih aadakilerden hangisidir? a. 1964 b. 1973 c. 1975 d. 1980 e. 1982 8. Bamsz Devletler Topluluuna dahil olmayan lke aadakilerden hangisidir? a. Rusya b. Estonya c. Ermenistan d. zbekistan e. Tacikistan 9. Sovyetler Birlii Komnist Partisinin en etkili organ aadakilerden hangisidir? a. Genel Kurul b. Merkezi Komite (MK) c. MK Revizyon Komitesi d. MK Siyasi Brosu (Politbro) e. MK Sekreterlii 10. Uzaya yollanan ilk (kozmonot)un ad aadakilerden hangisidir? a. Leika b. Gagarin c. Terekova d. Leonov e. Venera
223
Okuma Paras
1930larda Politbro yelii yapm zbek Nureddin Muhitdin(ov) Kremlinde Geen Yllar adl hatralarnda yle bir olay anlatr. Kruev, Hindistan, Birma ve Afganistana yapt geziden dnerken Takente urar ve lkeye gelii mnasebetiyle tertiplenen bir mitingde byk bir gaf yapar. Kruev konumasna. Selam, deerli Tacik kardelerim! Size Hindistan, Birma ve Afganistan haklarndan, komularnzdan scak selamlar getirdik. Bizi oralarda ok iyi biliyorlar.. diye balar ve yle srdrr szlerini: Siz Tacikler, gensiniz, iyi alyorsunuz ve iyi pamuk mahsul alyorsunuz.. Ama sizin komunuz zbekler, ii savsaklyor. ncelikle belirteyim ki, onlarn yneticilerinin arasnda ktlar var... Muhitdin(ov) hikayesini yle srdryor: Donup kalmtk. Hemen N.A. Bulganine Syleyin ona, kendisi u anda zbek halkna hitap etmektedir dedim, ama Sen kendin syle! diye cevap verdi. Yavaa Krueve sokuldum, fakat kendini konumaya kaptrm olduundan yzme bile bakmad. Bir dakika sonra tekrar yaklatm: Nikita Sergeyevi! Siz Takent ve zbekistan halknn karsnda bulunuyorsunuz. Tm zbekler sizi dikkatle dinliyorlar. Birden ban serte bana evirdi: Ne diyorsun sen? Sizi u anda dinleyenler zbeklerdir dedim. Neden daha nce sylemediniz? dedi ve mikrofona ynelerek konumasn srdrd: Sevgili Takentliler ve zbekistanllar! Alenen sizi tenkit etmek suretiyle snamak istemitim. Tepkinizin ne olduunu grmek istiyordum. Ve siz deerli Takentliler, benim aka ettiimi anlayp, dikkatlice dinlediniz. ok teekkr ederim! (Nureddin Muhitdinov, God provedeniya v Kremle, Takent:1994, s. 163) Kaynak: Vernandsky, G. (2009), Rusya Tarihi (ev. D. Mzrak-E.. Mzrak) stanbul: Selenge., s. 535

1. c 2. e 3. d 4. d 5. c 6. a 7. b Yantnz yanl ise Lenin ve Yeni Ekonomik Plan konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Ar Sanayi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Terr Yllar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise alma Kamp Ardndan konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toplu Srgnler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kinci Dnya Sava konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hruov, Brejnev ve Gorbaov Dnemleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Perestroyka - Glasnost konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sovyetler Birlii Komnist Partisinin (SBKP) Tekilatlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Uzay almalar konusunu yeniden gzden geiriniz.
8. b 9. d
10. b

Sra Sizde 1 Sovyetler Birlii 1917 Devriminin ilk gnlerinden itibaren ok etkili ve kendini hukuktan stn gren gizli servisleri aracl ile herkes zerinde kontrol salad. EKA, GPU, NKVD, KGB gibi deiik isimler alm olmasna ramen faaliyet sahasnda bir deiiklik olmad. nsanlar gece vakti apar topar evlerinden alp gtrlyordu. Bu yaplrken herhangi bir mahkemenin karar bulunmuyordu. Baz insanlar izsiz kayboluyordu. Ekserisi rejim dman, sabotajc, casus gibi sulamalarla en az 5 yl alma kampna yollanyordu. Bir ksm ise kuruna diziliyordu. Bu nevi mahkumiyet iin din adam olmak, zengin olmak, hatta yurt dndan biri ile haberlemek yeterli oluyordu. Sra Sizde 2 Sovyet rejiminin korku sald dier bir cezalandrma sistemi ise GULAG ad verilen alma kamplarna yollamak idi. ou adi sulular olmak zere siyasi muhaliflerin ekserisi bu kamplara 5-10 hatta 20 yla mahkum ediliyorlard. Bu mahkumlar insan salna zararl ma-
224
Rusya Tarihi
denlerde, kanal kazma, demiryolu deme, ormanlarda aa kesme gibi ar ilerde altrlyordu. Ekserisi Sibiryada souk iklimin srd yerlerde doru drst snamadan, ok az gdayla altrlyordu. ok sayda insan bu ar iler, gdaszlk, souk neticesinde eitli hastalklara yakalanarak lyorlard. Sovyetler Birlii iin bedava i gc olduundan GULAG mahkumlarnn says hibir dnemde azalmad. Sra Sizde 3 Stalin sosyalizmi gelitirmek iin yeni tip bir vatanda, Sovyet insan yaratmak istiyordu. Dolaysyla maddi adan eit, dili Rusa ve etnik veya milli uuru olmayan topluluklar yaratmak gerekiyordu. Dier ifade ile deiik etnik unsurlar kartrmak gerekirdi. kinci Dnya Sava ite bu frsat verdi. Stalin dmanla ibirlii bahanesi ile Volga Almanlar, Kalmuklar, Krm Tatarlar, Krmda yaayan Ermeni ve Yunanllar, Kafkas halklar, Karaay, Balkar, een, ngu, Grcistandaki Trkleri (Ahska) Sibirya ve Orta Asyaya srerek hem onlarn nfusunu azaltt hem de byk ksmnn kimliklerini kaybetmelerine neden oldu. SSCBdeki sosyalizm ancak fakirlikte eitlik yaratabilmiti. Sra Sizde 4 Stalinin ve dier Sovyet liderlerinin maksad Komnizm fikrini yayarak, rakipleri olan Bat ve dier zgr topluluklar sarsmakt. kinci Dnya Sava bu frsat verdi. Sovyet ordusunun igal ettii btn Dou Avrupa lkelerinde Marksist/Leninist gruplar desteklenerek onlarn iktidara gelmesi saland. Bylece Romanya, Bulgaristan, Macaristan, Polonya ve ekoslovakyada Moskovann emri ile hareket eden rejimler ortaya kt. Douda ise Moolistan, Kuzey Kore ve in Halk Cumhuriyeti, hatta Vietnam Moskovann mttefiki oldular. Sra Sizde 5 SSCBnin son lideri Mihail Gorbaov lkenin her alanda sorunlar olduunu ve batdan hayli geri kaldn grd. Sistemi tekrar canlandrmak iin Glasnost (effaflk) ve Perestroyka (yeniden yaplandrma) prensiplerini ortaya att. Ancak rejim o kadar salksz hale gelmiti ki, makyajlarla dzelecek gibi deildi. Dier liderler 15 lkeden oluan SSCBnin yaama kabiliyetini kaybettiini anlayarak SSCByi datmaya karar verdiler. Bu sayede kendini kurtaranlar kurtard. Rusya Federasyonu bir hayli skntdan kurtulmu oldu.
Sra Sizde 6 Sovyetler Birliinin dnya gc haline dnmesinde eitim ve bilime yapt yatrm ok nemli rol oynamtr. SSCB Bilimler Akademisi deiik branlar ile dnya apnda bululara imza atmtr. Bu sayede SSCB uzay yarnda A.B.D.yi gemitir. Bir nkleer g olmutur. Ancak sosyal bilimler alannda bu baary gsterememitir. nk fikir zgrl olmayan yerlerde felsefe, tarih vb. bilim dallarnn gelimesi mmkn deildir.
Applebaum, A. (2008), GULAG, (ev. U. Demirta), Ankara: Arkada. Devlet, N. (1993), ada Trkiler, Doutan Gnmze Byk slam Tarihine Ek cilt, stanbul: a. Vernadsy, G. (2009), Rusya Tarihi (ev. D. Mzrak-E.. Mzrak), stanbul: Selenga.
8
Amalarmz
ok Terapi Oligari Siloviki
RUSYA TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Sovyetler Birliinin dalmas sonrasnda Rusya Federasyonunda yaanan deiim ve dnmn temel dinamiklerini deerlendirebilecek, Devlet Bakan Boris Yeltsin (1990-1999) dneminde Rusya Federasyonunun i ve d politikasnn temel elerini tartabilecek, Devlet Bakan Vladimir Putin (2000-2008) dneminde Rusya Federasyonunun i ve d politikasnda meydana gelen deiiklikleri tanmlayabilecek, Rusya Federasyonu asndan Devlet Bakan Dmitriy Medvedev (20082012) dneminin Vladimir Putin dneminden farklar ve benzerliklerini tartabilecek, 1990lardan bu yana Trkiye Cumhuriyeti-Rusya Federasyonu ilikilerinin temel elerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Civiliki Putinizm Gdml Demokrasi
indekiler
GR BORS YELTSIN DNEM (1990-1999) VLADMR PUTN DNEM (2000-2008) DMTRY MEDVEDEV DNEM (2008-2012) SONU
Rusya Tarihi
Sovyetler Birliinin Dalmas ve Rusya Federasyonu
Sovyetler Birliinin Dalmas ve Rusya Federasyonu

GR
Sovyetler Birliinin dalmasndan bugne kadar geen srede Rusya Federasyonunda farkl i ve d dinamikleriyle ne kan ve Devlet Bakanlar (Boris Yeltsin, Vladimir Putin, Dmitriy Medvedev)nn kiiliinde sembolleen farkl dnemden bahsetmek mmkndr. Bu balamda Boris Yeltsin dnemi (1990-1999) daha ok Sovyet sonras deiim ve dnmn tm iddetiyle yaand, zorlu, karmak, inili-kl bir gei dnemi olarak kabul edilirken, Vladimir Putin dnemi (2000-2008) lkede artk gei aamasnn tamamland, u ya da bu ekilde istikrarn saland, uluslararas alanda Rusyann Boris Yeltsin dneminde azalan itibarnn yeniden artrld bir pekitirme dnemi, Dmitriy Medvedev dnemi (2008-2012) de Rusyada bir nceki Putin dnemi ile bir sonraki Putin dnemi arasnda devamll salamaya ynelik bir ara dnem olarak deerlendirilmektedir.
RUSYA FEDERASYONU BAKAN VE BABAKANLARI (1991-2012) Devlet bakanlar Seilme tarihi Boris Yeltsin Vladimir Putin Dimitri Medvedev Vladimir Putin Babakanlar Yegor Gaydar Viktor ernomirdin Sergei Kirienko Yevgeni Primakov Sergei Stepashin Vladimir Putin Mikhail Kasyanov Mikhail Fradkov Viktor Zubkov Vladimir Putin Dimitri Medvedev 12 Haziran 1991 26 Mart 2000 02 Mart 2008 04 Mart 2012 8 Aralk 1992 14 Aralk 1992 23 Mart 1998 10 Eyll 1998 12 Mays 1999 09 Austos 1999 07 Mays 2000 01 Mart 2004 12 Eyll 2007 07 Mays 2008 07 Mays 2012 Greve balama 10 Temmuz 1991 07 Mays 2000 07 Mays 2008 07 Mays 2012 ---14 Aralk 1992 24 Nisan 1998 11 Eyll 1998 19 Mays 1999 16 Austos 1999 17 Mays 2000 5 Mart 2004 14 Eyll 2007 08 Mays 2008 08 Mays 2012 Yeniden seilme tarihi 03 Temmuz 1993 14 Mart 2004 ---Grevin biti tarihi 31 Aralk 1999* 07 Mays 2008 07 Mays 2012 Grevin biti tarihi 09 Aralk 1992** 23 Mart 1998 23 Austos 1998 12 Mays 1999 09 Austos 1999 07 Mays 2000 24 ubat 2004 12 Eyll 2007 07 Mays 2008 07 Mays 2008
Aday gsterili tarihi Kabul edili tarihi Yeniden atanma tarihi ---10 Austos 1996 ------------12 Mays 2004 -------
* Boris Yeltsin ikinci dnem grev sresi bitmeden istifa etmi, Vladimir Putin Mays 2000de greve resmen balayana kadar Rusya Devlet Bakanln vekaleten yrtmtr. ** Yegor Gaydar 15 Haziran 1992 tarihinden itibaren babakanl vekaleten srdrmesine ramen, adayl 09 Aralk 1992de Rusya Halk Temsilcileri Kongresi tarafndan reddedilmitir. (White ve Mcallister, 2008: 606)
228
Rusya Tarihi
BORS YELTSN DNEM (1990-1999)

Sovyetler Birliinin siyasal yapsndaki zlmeler ncelikle Baltk lkelerinin bamszlk ilanlar ile balamtr. Litvanya Parlamentosu 11 Mart 1990, Letonya Parlamentosu 04 Mays 1990 ve Estonya Parlamentosu da 08 Mays 1990da lkelerinin bamszlklarn ilan etmilerdir. Baltk lkelerini 23 Austos 1990daki bamszlk ilanyla Ermenistan takip etmitir. Ukrayna 24 Austos 1991de, Belarus 25 Austos 1991de bamszln ilan etmitir. Azerbaycanda 30 Austos 1991de, zbekistan ve Krgzistanda 31 Austos 1991de, Trkmenistanda 27 Ekim 1991de ve Kazakistanda da 16 Aralk 1991de bamszlkla ilgili halk oylamalarna gidilmi ve mteakiben bu lkelerin de bamszlk ilanlar gereklemitir. 08 Aralk 1991de Sovyetler Birliinin Slav cumhuriyetinin (Rusya Federasyonu, Belarus ve Ukrayna) lideri Belarusta biraraya gelerek Sovyetler Birliinin resmen daldn ve bunun yerini alacak Bamsz Devletler Topluluu (BDT)nun kurulduunu aklamlardr.
1981 ylnda Komnist Partinin Merkez Komite yeliine seilen Boris Yeltsin 1990 ylna kadar bu grevini srdrm, 29 Mays 1990da Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Yksek Konseyi bakanlna atanm, 11 Haziran 1991de Rusya Federasyonu Cumhuriyetinin kendi Anayasasn Birlik Anayasasndan stn grdn belirterek bamszln ilan etmesinin ardndan 12 Temmuz 1991den itibaren de Rusya Federasyonu bakan olarak Sovyet sonras Rus siyasi hayatnn nemli isimlerinden biri olmann ilk admn atmtr.
Boris Yeltsin Dneminde Rusya Federasyonunun Politikas

Boris Yeltsinin 12 Temmuz 1991de Rusya Federasyonu bakan olmasndan 31 Aralk 1999daki istifasna kadar geen sreyi kabaca dneme (1991-1993, 19931996 ve 1996-1999) ayrmak mmkn gzkmektedir. lk dnem 1993de Devlet Bakan Boris Yeltsin ve Parlamento arasndaki yetki paylamndan doan sorunlar yznden Parlamentonun lavedilmesi ve Parlamento binasnn bombalanmas ve 12 Aralk 1993teki referandum sonrasnda Rusyada bakanlk rejimine dayanan Anayasann kabul edilmesiyle, ikinci dnem 03 Temmuz 1996da Boris Yeltsinin yeniden devlet bakanlna seilmesi, nc dnem ise 31 Aralk 1999da Boris Yeltsinin devlet bakanlndan istifas ile sona ermitir. Boris Yeltsinin ilk dnemi daha ok Rusyada yeni bir kimlik aray, devletleme ve eski kurumlarn yeniden yaplandrlmas almalarna odaklanld bir dnem olmutur. Bu dnemde Boris Yeltsin ekonomik ve siyasi reformlar anlamnda ok ey vaat eden karizmatik bir lider grntsndedir ve kurumlarn grece zayfl onun bu pozisyonunu glendirmitir. Ancak Rusyada 1991-1992 dneminde hzla paralanan siyasi ve ekonomik sistemin yeri ayn hzla serbest piyasa ekonomisi ve iyi ileyen bir demokratik rejim ile doldurulamayp, ciddi bir kargaa ve istikrarszlk ortam dounca geni halk kitlelerinin desteine dayanan Devlet Bakan ile Parlamento arasnda yetki kavgalar kmaya balam ve Parlamento Devlet Bakannn uygulamalarnn nn kesecek ekilde reform srecini bloke etme giriimlerinde bulunmutur. Bu ekilde kendi geleceinden duyduu kayg nedeniyle Boris Yeltsin mttefikler kazanmak adna lke iindeki yerel politikaclar ve i evrelerine daha fazla tavizler vererek demi merkeziyetiliin yolunu amtr. Parlamento ile yaad sorunlarn Parlamentonun lavedilmesi ve bombalanmas ile sonulanmasnn ardndan Boris Yeltsinin ikinci dnemi olarak adlandrlabilecek grece karizmasn ve etkinliini kaybettii bir dneme girilmitir. Muhalefetin g kullanlarak bastrlmas Rus toplumunun grece zayf yaps ile de birleince ortaya kan boluk siyasi adan ksmi otoriter bakanlk sistemi, ekonomik adan da oligarklar ve kstl piyasa sistemleri ile doldurulmu ve her iki alanda da yozlama ve mafya dzeni had safhaya ulamtr. Bu dnemde Rusyada oligarik, kriminal, otoriter ve liberal zellikler tayan oluumlarn tamamn birarada grmek mmkn olmutur. O dnemde Rus toplumunun oligarik boyutunu daha ok yeni zenginler, hkmette Devlet Bakanndan yerel politikaclara kadar her dzeyde hizmet alabilen ve kriminal rgtlerle de ibirlii iinde olup siyasi olarak desteklenen gruplar; kriminal boyutunu oligari tarafndan kontrol edilen ve pek ok kk ve orta lekli iletmenin kontroln elinde bulunduran yasad ve organize su rgtleri; otoriter boyutunu li-
8. nite - Sovyetler Birliinin Dalmas ve Rusya Federasyonu
229
derin ve brokrasinin lkeyi demokratik kurumlara riayet etmeden ynetme eilimi; liberal boyutunu ise demokratik kurumlar, Parlamento, mahkemeler, grece zgr medya, zel sektr ve bankalarn varl oluturmaktadr. te yandan yine bu dnemde toplumda byle bir yapnn olumasna sebep olarak gsterilen ok terapi uygulamalarnn ksa vadede tketici refahnn azalmas, isizlik, erken emeklilik ve sosyal travmalar gibi halk zerindeki olumsuz etkileri de ar olmutur. Ekonomik sorunlar sadece sanayi kesimini deil, tarm, altyap ve insan kaynaklarn da etkilemi ve bu yzden Sovyet dneminden miras kalan barnma, snma, ulam vs. altyap da olumsuz etkilenmitir. Yine bteden aratrma ve gelitirme faaliyetlerine ayrlan pay azald iin lkedeki pek ok bilim adam daha iyi yaam salayabilecekleri lkelere g etmek zorunda kalmtr. Toplumda gizli isizlik artm, emekli maalar denemez, sosyal hizmetlere de kolay ulalamaz olmutur. Rus basnnda bile Yeltsinin ikinci dneminin ekonomik ve siyasi durumunu tanmlamak zere nomenklatur kapitalizmi veya kriminal kapitalizm deyimleri kullanlmaya balanmtr. Bu sistemde Boris Brezovski (LogoVAZ), Vladimir Gusinski (Most Bank), Vladimir Potanin (Uneximbank), Aleksandr Smolenski (SBS Agro), Vladimir Vinogradov (Inkombank), Mihail Hodorkovski (Menatep), Rem Vyahirev (Gazprom) ve Vagit Alekperov (Lukoil) gibi kiilerin (oligarklarn), finans impratorluklarnn ve enerji tekellerinin etkisi byk olmutur. Yeltsinin ikinci dneminde merkez-evre arasnda yaanan problemler (ekonomik-vergi gelirlerinin paylam, mallarn fiyatlandrlmas, merkezin desteklenmesi ve siyasi- bamsz olma, politika yapm, yetki paylam) de nemli olmutur. Bu dnemin hemen balarnda (Aralk 1994) Birinci eenistan Sava balam ve sava 31 Austos 1996da imzalanan Hassavyurt Anlamas ile sona ermitir. Bu dnemde ksaca yukarda belirtildii ekilde cereyan eden gelimeler 1996 ylndaki devlet bakanl seimleri arifesinde lkede gcn toplumun deiik kesimleri arasnda rastgele dald, merkezi ynetimin otoritesini kaybettii, Devlet Bakan Boris Yeltsinin halk arasndaki popularitesini gittike yitirdii ve sisteme zayf kurumlarn hakim olduu bir durum ortaya karmtr. Yeltsinin nc dnemi ise 1996 Devlet Bakanl seimlerini kazanmas ile balam ve bu dnem tam anlamyla devlet otoritesinin yitirildii, devlet ynetiminin tamamen oligarklar ve ailenin eline getii, Yeltsinin salk durumunun iyice ktletii (genel salk sorunlar ve alkolizm) bir dnem olmutur.
ok Terapi: Rusyada 1990larn bandan itibaren Yegor Gaydar ve Anatoli ubais tarafndan uygulanan ve dorudan pazar ekonomisine geilmesinin salanmasn hedefleyen uygulamalar (devlet planlamasna son verilmesi, fiyatlarn serbest braklmas, zelletirilmesi vs.) btnn ieren bir programdr.
Resim 8.1 Vladimir Putin ve Boris Yeltsin Kaynak: BBC News, 30 Ocak 2012
Boris Yeltsin Dneminde Rusya Federasyonu D Politikas

Boris Yeltsin dnemi Rus d politika oluum srecine Souk Sava sonras deien uluslararas ortamn deien yaps kadar, lkenin kendi iinde yaanan deiim ve dnmn de etkisi olmutur.
230
Rusya Tarihi
Primakov doktrini Yevgeni Primakovun hem dileri hem de babakanl dneminde zellikle d politika alanna ilikin oluturduu dnceler btndr. Primakov doktrininin zetle drt nemli unsuru bulunmaktadr: ABDnin giriimlerine kar olmak, Rusyann dnya ekonomisine eklemlenmesi, yakn evre lkelerine yakn ilgi ve ok kutuplu dnya dzeninin kurulmas.
Yeltsin dneminde Rusyada kurulmaya allan yeni sistemin eski Sovyet sisteminden byk fark ieride liberalizm fikrinin benimsenmesi, d politikada ise farkl d politika alan ve konularna gre deien daha uysal, uzlamac ve pragmatik bir aray iine girilmi olmasdr. Yeltsin dneminde dank yrtme hiyerarisinin lke iinden gelebilecek basklara kar ak ve savunmasz olmas da lkede Sovyetler Birlii dneminde Komnist Partinin varl ile perinlenen siyasi g dengesini deitirmi ve bu d politika karar alma srecini daha karmak hale getirmiti. Sovyetler Birliinin dalmasn takip eden srete Rusyann milli karlarnn, milli kimliinin tanmlanmas konusunda lkede Batc ve Avrasyac fikirleri savunan iki temel farkl gr ortaya km ve bu grler yerini zamanla pragmatik milliyeti fikirlere brakmtr. Rusyada izlenen d politika da bu gelimelere paralel bir seyir izlemitir. SSCBnin dalmasnn hemen ardndan Rusyann Bat ile ilikilerinde grece pasif kalmasnda, o dnemde Rusyada yaanan kurumsal deimeler ve Rusyann uluslararas alanda hareket serbestisinin snrlarn alglamasnn etkisi byktr. Yeltsin dneminde d politika ncelikleri konusunda yaplan tartmalar ounlukla i politika kavgalarnn iine yerlemitir. lkede siyasi polemie girmek isteyen kiiler ounlukla d politika konular zerinden politika retmeyi tercih etmilerdir. Bu tartmalarn en nemli parasn ise Rus milli karlarnn ve milli kimliinin tanmlanmas sreci oluturmutur. Bu arada da Rusyann bir imparatorluk olarak kurulmas, tarih boyunca da varln deiik ekillerde imparator-devlet olarak devam ettirmesi bu tanmlamann nemli paras haline gelmitir. Yukarda da aklanmaya alld ekilde Yeltsin dneminde Rusyada d politika oluum sreci ieride yaanan dnm ve deiikliklerden etkilenmi ve bu i dinamikler zamana ve duruma bal olarak karar alma srecini farkl dzey ve seviyelerde etkilemitir. Yine bu dnemde Sovyetler Birliinde uygulanan ideolojiye dayal politikadan pragmatizme dayal bir politikaya kayma olmutur. Bu balamda Rusyada 1991-1992 yllarnda Mikhail Gorbaov dneminde (19851991) uygulamaya konulan ve Ortak Avrupa Evi, ortak insani deerler gibi fikirlere dayal d politikann devamnn uygulanmaya alldn sylemek mmkndr. 1993 ylndan itibaren ise Rusyadaki karar alclar ve karar alma srecine etki eden kurumlar belirli kalp ve konulara dayal d politika retmeyi brakarak, Rusyann milli karlarn tanmlama aamasna gemilerdir. NATOnun genilemesi, Batnn Rusyann yakn evresine, Balkanlara ve Ortadouya kar tutumunun Rusyada yapt souk du etkisi, ayn zamanda lkede yaanan ekonomik reformlarn sebep olduu sorunlarla da birleince Rusya da Batya kar daha mesafeli durmaya balamtr. te bu noktada da 1996lardan itibaren pragmatik eilim Rusyada hem i politika, hem de d politika asndan dengeleyici bir unsur olarak uygulanmaya balanmtr. Yine Batda Rusyay kim kaybetti? gibi sorular etrafnda ekillenen ve Rusyann Avrupann uzak bir paras olduu ynnde ortaya kan grler, Rus karar vericileri daha pragmatik davranarak farkl ittifaklar aramaya, farkl ikili ilikiler kurmaya itmi, Rusyann bu yeni tutumu (Primakov doktrini erevesinde ekillenen) Rus halk tarafndan da gnlden desteklenmitir. Bu yaklam ideolojik kalplar ierisinde tanmlanan d politikadan daha geleneksel bir politikadr. Bu politika ile Rusyann tarihinden gelen sembol ve mitler zerinde daha fazla durulmu ve bu politikann temelleri belirlenirken Rus tarihinden daha fazla yararlanlmtr. Ancak milli kara dayal daha pragmatik ve makul d politika oluturma
231
abalar da milli karlarn tam olarak tanmlanamamas ve Boris Yeltsinin gittike zayflayan otoritesi ile sekteye uramtr. Sonu olarak Boris Yeltsin dneminde eski Sovyet alanyla ilikiler Bat ile ilikilerin ardndan ikinci srada kalm, Primakovun giriimi bile bu gerei tam manasyla deitirememitir. Yeltsin dneminde ABDye olan bamllk srm, AB ve NATO ile ilikiler gelitirilmeye allmtr. Yine Sovyetler Birliinin ardl olmas sebebiyle BM Gvenlik Konseyinde veto hakk olan daimi ye bir lke olarak (ki, Yugoslavya krizinde bu hakk kullanmtr) yer alan Rusya, G-7nin 8. yesi olmutur. te yandan ABDye denge oluturabilecek biimde 1990larn ortalarndan itibaren in ile ilikiler (angay birlii giriimi ile sembolleen) gelitirilmeye allm ama Ortadou politikas dhil ABDye yakn politikalar izlenmesi durumundan vazgeilememitir. Rusyann bu dnemde Trkiye ile olan ilikileri ele alndnda ise kaydeer bir gelimenin yaandn sylemek mmkn deildir. 1990l yllarda Trkiyenin (PKK terr, koalisyon hkmetleri dnemi vs.) ve Rusyann (dnmn sanclar, ekonomik sorunlar, yeni kimlik aray, een sorunu vs.) kendilerine zg i hassasiyetleri arada karlkl olarak ciddi bir iliki zemini kurulmasn engellemi, bu dnemdeki ilikiler bavul ticareti ve Mavi Akm projesi gibi baz giriimlerin tesine geememi, zellikle siyasi konularda bir uzla salanmas imkan yakalanamamtr. Sovyetler Birliinin dalmas sonrasnda Rusya Federasyonunda yaanan deiim ve dSIRA SZDE nmn temel dinamikleri neler olmutur tartnz.
SIRA SZDE
VLADIMR PUTN DNEM (2000-2008)
DNELM
DNELM S O R U
1 Ocak 2000 itibaryla Devlet Bakan Boris Yeltsinin grevinden ayrlmas ile devlet bakanln vekleten yrtmeye balayan Vladimir Putin 26 S Mart O R U 2000de gerekletirilen seimlerde oylarn %53n alp, 5 Mays 2000de yemin ederek resmen devlet bakan olmutur. 14 Mart 2004de gerekletirilen seimlerde de Putin DKKAT oylarn % 71,3n olarak ikinci bakanlk dnemine balamtr. Vladimir Putinin her iki bakanl iin de yaplan yorumlarda en ok zerinSIRA yeniden SZDE de durulan konularn banda lkede siyasi ve ekonomik istikrarn salanm olmas, eenistan sorunun zor kullanlarak da olsa zlm olmas, oligarklarla ve yolsuzluklarla mcadelede ksmi de olsa baar salanmas, buna karn AMALARIMIZ ynetim kadrolarnda eski istihbarat ve askeri uzmanlarnn-siloviki (Igor Sechin, Viktor Ivanov, Sergei Ivanov, Aleksi Miller vs.) hakimiyetinin artmas, demokratikleme srecinden uzaklama, merkezileme ve diktatrleme K eilimi T A gelmektedir. P Vladimir Putin iki dnem bakanlk yaptktan sonra lkenin en popler kiisi haline gelmekle kalmam, Rusyada Rusya modeli demokrasi, sahte demokrasi, Putinizm ve demokrasi grnmnde yar otoriter rejim T gibi kavramlarla anELEVZYON lan yeni bir sistemin de mimar olmutur.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Vladimir Putin Dneminde Rusya Federasyonu NTERNET Politikas

Vladimir Putin devlet bakanl grevine olabilecek en zorlu dnemde balamtr. Vladimir Putin bir nceki Devlet Bakan Boris Yeltsinden tamamen merkezi otoritenin kaybolduu, kurumlara ve ynetime tamamyla oligarklarn hakim olduu bir lke devralmtr. Bunun sonucunda da Putin ncelikli iki amacn ortaya koymu ve bu iki amacn gerekletirilmesini salamaya ynelik politikalar gelitirmitir.
NTERNET
232
Rusya Tarihi
Vladimir Putinin ilk amac lkenin idari yapsn yeniden dzenlemek (merkezi kontrol salayacak ve salamlatracak biimde), ikinci amac ise lkenin toprak btnln yeniden salamak olmutur. Bu dorultuda da ilk nce g hiyerarisini yeniden dzenleme abasna girmi, daha nce seksen dokuz blgeye blnm olan Rusya Federasyonu yeni bir kanunla yedi idari blgeye blnp, zerk blgelerin de bu yedi federal idari blgeye dhil edilerek yetkilerinin snrlandrlmas (dikey iktidar) salanmtr. Bu dorultuda blge vali ve cumhuriyetlerin devlet bakanlarnn Kremlinden atanmasn ve blge ve cumhuriyetlerde uygulanan kanunlarn merkez ile uyumlu hale getirilmesini zorunlu klan kararlar da nemlidir. te yandan Vladimir Putin 2000li yllarn bandan itibaren Rusya Federasyonunun dalma ve paralanma tehlikesini bertaraf etmek iin zel aba sarfetmi, bu balamda eenistan sorununu en nemli sorunlardan biri olarak deerlendirmitir. Putin, eenistann bamszlnn ncelikle toprak kayb dolaysyla toprak btnln bozaca, ikinci olarak da dier federe cumhuriyetlere rnek tekil edebilecei gerekesiyle een sorununun bir an nce zlmesinden yana bir tavr taknmtr. Bu dorultuda da bir taraftan kinci een Savan balatrken bir taraftan da merkezdeki ynetimin gcn pekitirecek biimde yukarda da bahsedilen admlar atmtr. Nihai ama aslnda olduka geni bir cografyaya yaylm olan Rusyay daha kolay idare edebilmek ve Boris Yeltsin dneminde glenmi, oalm ve alternatif g oda haline gelmi oligarklarn sermaye gleri sayesinde vali ve cumhuriyetlerin devlet bakan olarak seilmelerini engelleyerek muhalefet yapmalarna imkan vermemek ve bu grevlere gvenilir adamlar atayarak merkez-evre ilikisini kontrol altna almaktr. Dolaysyla aslnda Putinin oligarklarla mcadelesi, oligarklarn edinmi olduklar mal varlnn tasfiyesinden ziyade Boris Yeltsin dneminde medya patronlar olarak da elde ettikleri gc siyasette Putinin karsnda kullanmalarn engellemeye ynelikti. Nitekim Boris Berezovski (ORT) ve Vladimir Gusinski (Media-Most) ellerindeki medya organlar araclyla Putine kar muhalefet yapmaya kalkm, ancak daha sonra haklarnda alan davalar ve aldklar cezalardan dolay Berezovski Londraya, Gusinski spanyaya kamtr. Muhalefete maddi yardm salayp, bir sonraki seimlerde de devlet bakanlna adayln koyacan aklayan Mikhail Hodorkovski ise hakknda alan yolsuzluk davas sonucunda mal varlna el konularak hapse atlmtr. Hakknda alan bir davadan dolay Yeltsin ile aras ak olan Roman Abromovi ise dier oligarklarn aksine bandan itibaren Putin ile iyi ve yakn ilikiler iinde olmutur. Abromovi her frsatta aka Putine olan desteini dile getirmektedir. Putin dneminin bir baka zelii de yaanan siyasi nitelikli suikastler, faili mehul cinayetler (7 Ekim 2006da muhalif gazeteci Anna Politkovskayann Moskovada ldrlmesi gibi) ve zehirlenme olaylarnn (Putin kart eski KGB ajan Aleksandr Litvinenkonun Londrada bir restoranda zehirlenmesi gibi) ska tekrarlanmas olmu ve bu olaylarda Putinin sorumlu olduuna dair yaplan yorumlar gndemi megul etmitir. Yine Vladimir Putin dneminde Grcistan ve Ukraynada yaanan renkli devrimlerin bir benzerinin Rusyada da yaanabilecei olaslndan hareketle Rusyada faaliyet gsteren sivil toplum kurulular ve dier oluumlarn faaliyetleri kontrol altna alnmaya allm, tm bu kurulular yaptklar iler ve harcamalar konusunda devlete rapor vermek zorunda braklmlardr.
233
Vladimir Putin dneminde Boris Yeltsin dneminin aksine Sovyetler Birliinin etkilerinden kurtulma abasnn yerini Sovyetler Birlii dnemindeki sembollere, mitlere geri dn abas almtr. 2001 yl ba itibariyle Sovyet ulusal mar yeni szlerle kabul edilmi, devletin bayra arlk Rusyasnn renkli bayra olarak kalrken, ordunun bayra kzl olmutur. Yine Rusya vatandalar iin hazrlanan kimliklere milliyet hanesi eklenmeyerek, etnik kkene baklmakszn tm vatandalarn Rus kimlii ile tannmas salamtr. Rus hkmeti btn federe cumhuriyetlerde Kril alfabesi kullanlmasna dair karar alarak, Latin alfabesine geii de engellemeye almtr. Yukarda sz edilen ve daha ok Rusyada merkeziyetilie dnn hedeflendii bu politikalar genelde Vladimir Putinin ilk bakanlk dnemine denk gelmektedir. Putin dneminde Rusyada sosyo-ekonomik alanda yaanan gelimeler ele alndnda ise enerji fiyatlarndaki arta paralel olarak enerji kaynaklarndan elde edilen gelirle Rusyann i ve d borlarnn denmesi, dviz rezervlerinin artmas, ekonominin yaklak %8lerle bymeye balamas ve kii bana den milli gelirin ykselmesi en nemli gelimeler olarak gze arpmaktadr. Yine ayn dnemde Rusyada nfusun giderek azalmas (artan lm ve azalan doum oranlar, ar iki tketiminin erken lmlere sebep olmas, AIDS ve benzeri hastalklarn hzla yaylmas, hayat standartlarnn dk olmas vs.) Vladimir Putinin 2005de lke apnda bir sosyal reform paketi (doum oranlarnn artmas iin tevikler, salk ve eitim alanna bteden daha fazla pay ayrlmas, hayat standartlarnn ykselmesi vs.) balatmasna sebep olmutur. Sonu olarak Putin dneminde ancak gl ve otoriter ynetimin istikrar salayabilecei dncesinden hareket edilerek siyasi sistem yeniden dzenlenmi, oligarklarn gc ve etkinlii azaltlarak ounluu tasfiye edilmi ve gcn oligarklardan brokrasiye (siloviki) tanmas salanmtr. Ancak ekonominin zellikle enerji ihracndan kazanlan gelire dayal kalmas, insana yaplan yatrmlardaki (ertelenen sosyal ihtiyalar gibi) eksiklikler, yolsuzluk ve organize su rgtleri ile mcadelede yetersiz kalnmas, Kuzey Kafkasyada istikrarn tam olarak salanamam olmas, orduda reformun gerekletirilememesi ve lkede rk saldrlarda meydana gelen art Putin dneminin nemli eksiklikleri olarak deerlendirilebilir.
Vladimir Putin Dneminde Rusya Federasyonu D Politikas

Vladimir Putinin devlet bakanlna gelmesiyle birlikte Rusyann artk her konuda kendi karlarna gre tutum alacan ve bundan sonra herhangi bir lke veya lkeler grubunun himayesine girmeyecei ve ekonomik ve siyasi ksa vadeli karlarn tatmini adna uzun vadeli hedeflerden taviz vermeyeceini aklam olmas d politika asndan Yeltsin dneminin ak bir eletirisi olarak deerlendirilebilir. Nitekim Rusyada yeni dnemin d politika prensipleri ve ncelikleri Ocak 2000 tarihli Rusya Federasyonu Gvenlik Doktrini, Nisan 2000 tarihli Rusya Federasyonu Askeri Doktrini ve Temmuz 2000 tarihli Rusya Federasyonu D Politika Doktriniyle ortaya konulmutur. Putin doktrini olarak da adlandrlan yeni d politika yaklam daha nce Yevgeni Primakov tarafndan da benimsenen yaklamn baz zelliklerini tamakta ve zellikle de ok kutuplu uluslararas ilikiler sisteminin oluturulmasn ncelikli hedef olarak aklamaktayd. Bu yeni yaklamn en nemli unsurlar Rusyann ekonomik olarak bymesinin unsurlarnn ya-
234
Rusya Tarihi
ratlmas, etrafnda dostane ilikiler yaayabilecei lkeler grubu oluturulmas, yakn evrede yaayan Rus vatandalarnn haklarnn korunmas ve Rusya dnda Rus dilinin ve Rus kltrnn desteklenmesiydi. Hal byle olunca da eski Sovyet alan ve BDT lkeleriyle ilikiler birinci ncelikli sradayd. Bu erevede Putin dneminde Rusyann blgeye ynelik en nemli giriimleri arasnda Kollektif Gvenlik Anlamas rgt (KGA)nn oluturulmas, yeni askeri slerin almas (Krgzistan-Kant gibi) ve baz blge lkeleriyle (zbekistan, Trkmenistan gibi) yaplan doalgaz anlamalar nemlidir. ok kutuplu dnya dzeninin tesis edilmesi ana temasnn hakim olduu Putin dneminde ABD ile ilikilerin belirleyicilii de su gtrmez bir gerektir. Rusyann 11 Eyll 2001de ABDde yaanan saldrlarn hemen ardndan ABDnin tedbir amal blgeye gelme abalarna olumlu yaklamas, bunun karlnda kendi ayrlk terr mcadelesinde ABDnin grece desteini almas Putin dneminde ABD ile ilikilerde yaanan olumlu gelimeler olarak deerlendirilebilir. te yandan ABDnin ABM (Anti Balistik Fze Anlamas)den ekilmesi ve START IIyi askya almas ve zaman ierisinde Rusyann zellikle eski Sovyet corafyasnda yaanan gelimelerden (Ukrayna, Grcistan renkli devrimleri ve ynetim deiiklikleri) ABDyi sorumlu tutmas gibi konular ABD ile Rusya arasndaki ilikilerin gerginlemesine neden olmu, bu da Rusyann blgede dengeleyici bir g olarak (ok kutuplu dnyay da savunan bir aktr olarak) dou komularna (in ve Hindistan gibi) ve Venezella, Kba gibi baz Latin Amerika lkelerine ynelmesini salamtr. Yine Vladimir Putinin 10 ubat 2007de gerekletirilen Mnih Konferansnda yapt konuma tam da Rusyann uluslararas ilikilerdeki mevcut pozisyonunu ortaya koyar niteliktedir. Rusya 10 Temmuz 2007de AKKA (Avrupa Konvansiyonel Kuvvet Anlamas)dan doan ykmllklerini de askya almtr. te yandan Vladimir Putin dneminde enerji konular o kadar gndemdeydi ki, Kuzey Kutbunun yeralt kaynaklarnn ilgili lkeler arasnda paylam dahil pek ok konu tartlmaktayd. Putin dneminde Rusya ABnin 2004 ylnda Baltk lkelerini (Estonya, Letonya, Litvanya) de iine alacak biimde genilemesi, 2007 ylnda da Bulgaristan ve Romanyay alarak Karadenizden komu olarak ve uygulad politikalarla (Komuluk Politikas vs.) kendi etkinlik sahasna girmesi ve Rusyann Ukrayna ve Belarus ile yaad sorunlar dolaysyla Avrupaya giden enerjide kesintiler olmas sebebiyle AB ile ilikilerde de skntl bir sre ierisindeydi. Vladimir Putin dneminde BM Gvenlik Konseyinde de Rusyann tutumu daha netlemi ve Yeltsin dneminde yaanan ounlukla Bat ile birlikte hareket etme durumu yerini daha atmac (Irak, ran, Kosova, Grcistan vs. konular) bir dzleme terketmitir. Sonu olarak Dmitriy Medvedev dnemi d politikas ele alnrken de sk sk karlatrmalar balamnda geri dnlecei zere Putin dnemi d politikas genelde ABD ve AB ile ihtiyatl gerginliin, in, Hindistan ve ran gibi lkelerle de ihtiyatl iyimserliin hakim olduu bir dnem olmutur. Eski Sovyet alanndaki lkelerle ise stratejik, askeri, ekonomik ilikiler gelitirilmeye devam etmitir. Putin dnemi Trkiye-Rusya ilikileri asndan da nemli bir dnemdir, zira Trkiye-Rusya ilikileri Sovyetler Birliinin dalmas sonrasnda ilk kez Vladimir Putin dneminde rekabeti algdan syrlarak bata ekonomik (ticaret, enerji, turizm vs.) alanlar olmak zere pek ok alanda ibirlii anlay ile ekillenmeye balamtr. Yine Putin dneminde ilikilerin ana unsurunu ekonomik ilikiler olutursa da taraflar arasnda siyasi ibirliinin temelleri de atlmtr. Trkiye ile Rusya Federasyonu arasnda siyasi diyaloun gelitirilme abasnn temel belgesi dnemin
235
Trkiye Dileri Bakan smail Cem ile Rusya Dileri Bakan Igor Ivanov arasnda 2001 ylnda imzalanan Avrasya Eylem Plan olmutur. Daha nce de deinildii zere Trkiye-Rusya ilikilerinin ekonomik boyutu (ticaret, yatrm vs.) ok nemlidir. likilerin bir baka boyutu ise kltreldir (karma evlilikler, eitim ibirlii, turizm vs.). Trkiye ve Rusya arasnda ibirlii alanlar yannda baz sorunlu alanlarn (Rus trlarnn snrlarda bekletilmesi, Temmuz 2008de Rusyann Trkiyeyi yasad ticarette en riskli lkeler arasna almas, snrda gmrk grevlilerinin uzun denetim prosedrleri, Trkiyeden ihra edilen gda rnlerinin sala zararl olduklar gerekesiyle geri gnderilmesi, Rusyada i yapan Trk irketlerinde alacak Trk iiler iin kota konulmas, karlkl ticaret ilikilerinde an Trkiye aleyhine artmas vs.) varl da unutulmamaldr. Uluslararas ilikiler alannda da Trkiye ve Rusya sz konusu dnemde yaknlam, Rusya Trkiyenin destei sayesinde slam Konferans rgtnde gzlemci stats elde etmi, Rus yetkililer de Trkiyenin AB yeliine kar olmadklarn dile getirmilerdir. NATOnun Karadenize inme abalarn kontrol altnda tutma konusunda da Trkiye ile Rusyann grleri uyumaktadr. Bu dorultuda Trkiye Mntr Anlamasnn deitirilmesine kar karken, Rusya NATO glerinin Karadenize yaylmasn istememektedir. Vladimir Putin Devlet Bakan olurken nasl bir Rusya Federasyonu devralmt, SIRA SZDE iki dnem devlet bakanl sonrasnda nasl bir Rusya teslim etti tartnz.
DNELM DMTRY MEDVEDEV DNEM (2008-2012)
SIRA SZDE
DNELM S O R U
02 Mart 2008de Rusyada yaplan bakanlk seimlerini, dnemin Rusya Federasyonu Bakan Vladimir Putin ve Birleik Rusya Partisi (ayn zamanda S O R U sosyal demokrat Adil Rusya Partisi, Sivil Gler hareketi ve sol ifti Partisi) tarafndan desteklenen Dmitriy Medvedev % 71,2 oy alarak kazanm ve 07 Mays 2008den itiDKKAT baren Bakanlk grevine balamtr. Medvedevin Bakanlk koltuuna oturmas Putin ile Medvedev arasndaki birbirini takip eden Bakanlk modelinin ilk halkaSIRA sn oluturmutur. Medvedev, Putine gre Batya kar liberal ve SZDE ok daha lml grlmekle birlikte, Bakanl sresince Putin ile i ve d politikada ortak hareket etmitir. 08 Mays 2008 tarihi itibari ile Rusya Federasyonu Babakan olan PuAMALARIMIZ tin ise gemi babakanlara nazaran daha aktif ve n planda olmutur. Medvedev, SSCBnin dalmasnn ardndan 1991de St. Petersburg Belediyesi D K T A P likiler Komisyonunda Putinin ynetiminde alm; Putinin 2000 ylndaki Bakanlk seimlerinin kampanyasnda grev alm TELEVZYON ve sonrasnda srasyla Gazpromda ynetici ve Babakan yardmcl grevlerini stlenmitir. Putinin 10 yl akn sredir RusyadaNTERNET ki iktidarnda yneticilerini setii iki ana grup bulunmaktadr. Bunlarn ilkini Putinin Sovyet istihbarat rgt KGBde grev yapt dnemden tand siloviki olarak da tabir edilen istihbarat ve gvenlik kurumlarnn eski alanlar; ikinci grubu ise -Dmitriy Medvedev gibi- St. Petersburgda bulunduu srede tand teknokrat ve brokratlar oluturmaktadr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Resim 8.2
K T ve A P Vladimir Putin Dmitriy Medvedev
Kaynak: BBC ELEVZYON News, 30 T Ocak 2012

NTERNET
236
Rusya Tarihi
Medvedev dneminde Rusya Federasyonu ynetiminde, baz Batl grlerin aksine, nemli bir deiik yaanmam ve lkenin i ve d politikas Putinin izdii dorultuda yrtlmeye devam etmitir.
Dmitriy Medvedev Dneminde Rusya Federasyonu Politikas

Medvedev dneminde i politikada lkede demokrasinin gelitirilmesi, yolsuzluklarda mcadele, hammadde ihracatna dayal ekonominin eitlendirilmesi ve zellikle inovasyonun n plana karlmas ynnde vaatlerde bulunulmasna ramen, Putin dnemine gre nemli bir deiikliin meydana geldii ileri srlememektedir. Ancak Medvedev bir ksm bakanlklar ve nemli brokratik kadrolara yapt atamalarda, genelde -civiliki- sivil ve hukuk eitimli kiileri tercih ederek, Putinin siloviki uygulamalarndan farkllk gstermitir. Bu dnemde, zellikle eenistan, nguetya ve Dastanda olmak zere Kafkasyadaki atma ortam devam etmi ve gemite olduu gibi sz konusu ayrlk gruplar bata Moskova olmak zere Kafkasya dndaki ehirlerde de sivil halk hedef alabilen eylemlerini srdrmtr. Ancak, eenistan ve Dastandaki ayrlk glere kar nemli askeri baar elde edilebilmi, zellikle eenistan ve -2010 ylnda gerekletirilen parlamento baskn dnda- bakenti Groznide gemi yllara gre gvenlik ortam salanmtr. 15 Nisan 2009da eenistanda terrizme kar operasyonlarn sona erdii Rusya Federal Gvenlik Servisi (FSB) tarafndan aklanm ve bu tarih 1999 ylnda balayan kinci een Savann sonu olarak kabul edilmitir. Hlihazrda Kafkasyada Rusya tarafndan yrtlen askeri faaliyetler ayrlklar ile mcadele olarak grlmektedir. Rusyada Putin ynetimi ile uygulamaya konulan ve demokrasinin gelimesi iin ncelikle devletin glendirilmesini ne koyan egemen demokrasi anlay Medvedevin bakanl dneminde de deimemitir. Ancak 2012 yl ierisinde, daha nce seimle ibana gelen eyalet valilerinin merkezi hkmet tarafndan atanmas eklinde merkezi ynetimi glendiren ve Putin dneminde karlm yasann deitirilmesi ve valilerin yeniden seimle ibana getirilmesine ynelik yasal dzenleme meclis alt kanad Dumann gndemine girmitir. Uluslararas rgtlerin ve sivil toplum kurulularnn tespitlerine gre hazrlanan raporlarda Rusya Federasyonunda ifade ve basn zgrl alannda, bu dnemde nemli bir deiim olmad ortaya konmu ve zellikle iktidara muhalif kii, grup ve basn kurulularn bask altnda tutulduu iddia edilmitir. Ayrca, Rusya Federasyonu, ayn dnem iin Avrupa nsan Haklar Mahkemesi (AHM)ne en fazla bavurunun yapld lke konumundadr. Bavurular; yaam hakk ve adil yarglama hakknn ihlali zerine younlamaktadr. Medvedevin bakanl dneminde Rusyann kroniklemi i sorunlar haline gelen yolsuzluk, rvet, organize su rgtlerinin nlenmesine ynelik nemli bir adm atlamamtr. Bu konuda nemli saylabilecek byk devlet irketlerinin denetlenmesi, Yolsuzlukla Mcadele Konseyi kurulmas ve yasas karlmas, polis reformu gibi birka alma yaptrmsa da sz konusu alanlarda baar salanamamtr. lkenin milli geliri ve dolaysyla kii bana den gelirde art grlmekle birlikte, ayn dnemde bakent Moskova ile dier gelimi ehirlerin zellikle geni lkenin dou kesimleri arasnda gelimilik fark daha fazla ne kmaya balamtr. lkenin nispeten geri kalm bu blgeleri hlihazrda eskimi veya olmayan alt yap sorunlar ile uramaya devam etmektedir.
237
04 Aralk 2011de gerekletirilen Parlamento (Duma) Seimlerinin resmi sonularna gre Rusya Babakan Vladimir Putinin lideri olduu Birleik Rusya Partisi %49,39 oy oranyla 450 sandalyesi bulunan Dumada sandalye saysn 315den 238e drm, Komnist Parti %19,19 oyla 92, Adil Rusya Partisi %13,22 oyla 64, Liberal Demokrat Parti ise %11,65 oyla 56 sandalye kazanmtr.
2008 ylnda meydana gelen kresel ekonomik krizden Rusya ekonomisi de etkilenmi ve 2009 ylnda gayrisafi milli hasla yaklak % 9 orannda azalm, ancak alnan mali tedbirler, krizden etkilenen kurumlara yaplan yardmlar ve salanan krediler krizin etkisini azaltm ve 2010 yl itibari ile Rus ekonomisi yeniden toparlanabilmitir. lke ekonomisini eitlendirmek zere, bu dnemde yenilik, yaratclk zerine kurulu ve -uzay, telekomnikasyon, eczaclk, nkleer gibi alanlardateknolojinin gelitirilmesinin amaland bir program uygulamaya koyulmutur. Ayrca Medvedev, zelletirmelerin devam etmesine ynelik planlama yapm ve bir ksmn uygulamtr. Rusyann bir dier i sorunu ise -zellikle Rus kkenli- nfusunun gler ve doum oranlarnn dmesi sonucunda azalmasdr. 2004-2009 yllar arasnda lke nfusu yaklak 2 milyon kii azalmtr. Yine lke iinde alkolizm ve AIDSin yaylmas gvenlik sorunu haline gelmitir. Rusya Federasyonu halklar lke ekonomisini iyi ekilde idare eden ve Yeltsin dnemine gre gelirin daha adil paylald bir dzen yaratan; i gvenlik konusunda gemie gre daha baarl olan ve Kafkasyada sre giden atma ortamn zellikle eenistan konusunu lkenin blnmesini nleyecek seviyeye getiren Putin, Medvedev ve partileri Birleik Rusya; 04 Aralk 2011de yaplan Parlamento ve 04 Mart 2012de yaplan Bakanlk seimlerinden baaryla km ve 07 Mays 2012 itibari ile Rusya Federasyonu ynetimindeki grevler Putin ile Medvedev arasnda deitirilmitir. Rusyada iktidarn benimsedii merkeziyeti, muhafazakar ve devleti gre kar; liberal-Atlantiki, sosyal demokrat, ar milliyeti siyasi grler ve komnizm gemie -Yeltsin dnemine- gre g kaybetmitir.
Resim 8.3 04 Mart 2012 Devlet Bakanl Seimi Adaylar Kaynak: BBC News, 30 Ocak 2012
Dmitriy Medvedev Dneminde Rusya Federasyonu D Politikas

Medvedevin Bakan olmasnn ardndan, 12 Temmuz 2008de Putin dnemi d politika kararlarnn rehberlik ettii, Rusya Federasyonunun yeni D Politika Konsepti yaynlanmtr. Sz konusu Konseptte, dnya g dengesi iinde Rusyann nemine deinilerek, sistem yapsnn ok kutuplu olduu vurgulanm ve ABDnin tek kutuplu dnya yaklamna aka kar durulmutur. Uluslararas hukukun stnlne deinilerek, ABDnin Irakda yapt gibi tek tarafl hukuka veya BM kararlarna dayanmayan, her eylemin karsnda olduu mesaj verilmek istenmitir. Ayrca gemite olduu gibi bata Bamsz Devletler Topluluu (BDT) yesi devletler olmak zere Avrasyann genelinde Rusyann etkinliinin artrlmas ngrlmtr. Yurtdnda yaayan Rus kkenli kiilerin Rusya d politikasnda zel nem ierdii ve bu kiilerin her trl haklarnn Rusya tarafndan korunaca yine ayn konsept ierisinde yer almtr. Bununla birlikte dnya ekonomisiyle tam btnleme ve Dnya Ticaret rgt (DT) yelii nemli hedefler olarak belirlenmi ve 2011 yl sonunda Rusya DT yesi olmutur. Medvedev dneminde meydana gelen gelimeler incelendiinde ise ana hat-
04 Mart 2012de gerekletirilen Devlet Bakanl seimlerinde Vladimir Putin oylarn % 63,6sn alarak nc kez devlet bakanl koltuuna oturmutur. Dier adaylardan Genadi Zyuganov oylarn %17,2sini, Mikhail Prokhorov %7,9unu, Vladimir Jirinovski %6,2sini ve Sergey Mironov da %3,9unu almtr.
238
Rusya Tarihi
lar sz konusu konsept ile belirlenen d politikaya harfiyen uyulmaya alld grlmektedir. Rusyann ABD ve NATO ile ilikileri d politikasnn en nemli alanlarndan birisini oluturmaktadr. Bush dneminde ABDnin Irak hukuksuz ekilde igal etmesi ve genel anlamda sergiledii saldrgan d politika iki lke ilikilerinin gerginlemesine neden olmutur. Rusya ve ABDde yaplan bakanlk seimleri sonras Medvedev ve Obamann iktidara gelmesi ile iki lke ilikilerinin gelimesi iin olanak salayaca dnlmtr. Afganistanda devam eden NATO harekatna ve uluslararas terr ile mcadeleye Rusyann olumlu yaklam, rann nkleer almalarna kar her iki lkenin de benzer tutumlar sergilemesi ve nkleer silahlarn azaltlmas ynnde yaplan grmeler; bu alanda umut vermeye yeterli olmamtr. Gnmz itibari ile deerlendirildiinde, Rusya-ABD ilikileri, Souk Sava sonrasndaki en gergin dnemini yaamaktadr. Rusyann bu dnemde ABD ve NATO ile NATOnun genilemesi, Grcistan ile 2008 yl Austos aynda yaanan Be Gn Sava ve Avrupada kurulan fze kalkan konularnda kar karya gelmitir. Grcistan sorunlu ve ayrlk blgesi olan Gney Osetyada 08 Austos 2008de anayasal dzeni salamak amacyla askeri harekata girimi buna Rusya karlk vermi ve sava Abhazyaya da sramtr. Rusya askeri mdahalesini, insani karma ve barn tesisine ynelik olduunu ileri srmtr. ki devlet arasnda atekes AB dnem Bakanln yrten Fransann arabuluculuu ile gereklemitir. Savan sonucunda Grc birlikleri Abhazya ve Gney Osetyadan geri ekilmi, iki devlet bamszlklarn ilan etmitir. Hali hazrda de facto olarak bamsz olan bu lkeler Rusya Federasyonunun yan sra Nikaragua, Venezella ve birka kk ada devleti tarafndan tannmtr. Sava sras ve sonrasnda bata ABD donanmasna ait olmak zere NATO lkelerine ait sava gemilerinin Karadenize geii ve Montr Antlamas hkmlerine uyum artnn Trkiye tarafndan takip edilmesi Trkiyenin ABD ve Rusya arasnda kalmasna ve her iki devlet tarafndan da eletirilmesine neden olmutur. Grcistandaki savan sonlandrlmas ve eski snrlara dnlmesi NATO ve bata ABD olmak zere Trkiyenin de iinde olduu pek ok devlet tarafndan dile getirilmitir. Sava sonras Trkiyenin de youn katlm salad Long Bow adl askeri tatbikat NATO tarafndan Grcistanda icra edilmi ve sz konusu tatbikat Rusya ynetimince kkrtma olarak grlm ve sert ekilde eletirilmitir. Souk Sava sonras NATOnun Dou Avrupa ve Baltk Cumhuriyetlerine genilemesi ile kuatldn dnen Rusya; Ukrayna ve Grcistann NATO yeliine kabul edilmesine sert ekilde kar kmakta ve bu durumun blgedeki istikrar ve gvenlie zarar vereceini savunmaktadr. Rusya, sz konusu lkelerde gemite renkli devrimler ile Bat yanls ynetimlerin iktidara gelmesini ve ABnin Karadeniz Komuluk Politikalar vastasyla bu lkelere etki etmesini kendi gvenliine ve karlarna tehdit olarak grmtr. Bu dnemde Rusya ile ABD ve NATO arasndaki dier nemli bir sorun ise ABDnin Avrupann gvenliini ne srerek kurmak istedii ve NATO bnyesi altnda gerekletirmeye alt Fze Kalkan Projesi (FKP)dir. FKPye ynelik ilk almalar NATOnun 2002 ylnda yaplan Prag Zirvesinde gerekletirilmitir. Fze ve radar sistemlerinin ek Cumhuriyeti ve Polonyaya kurulmas kararlatrlm, ayrca ABD fze savunma sistemi ile FKP ile kurulan Avrupa fze savunma siteminin btnlemesi dnlmtr.
239
Rusya ynetimi ise Kuzey Kore veya ran tarafndan atlacak fzelerin Avrupaya ulamalarna yetecek menzilde olmadklar gereinden hareketle FKPnin Rusya Federasyonuna kar kurulduunu, projenin yeni bir silahlanma yarn ve hatta Souk Sava balatabilecein ileri srerek Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Antlamas (AKKA)n askya aldn belirtmitir. Hatta krizi yattrmak adna Azerbaycan Gebelede bulunan Rusya tarafndan kullanlan radarn NATO ile ortak kullanlmasn teklif etmitir. Polonya ve ek Cumhuriyetine uzun menzilli fze sistemleri yerletirilme karar iptal edilmi, bunun yerine ksa ve orta menzilli fze ateleyebilen sava gemilerinin kullanlmasna, Trkiyede -Malatyada- kurulan erken ikaz radarnn kullanlmasna, fze sitemlerinin Romanya, Polonya, Portekiz ve spanyaya yerletirilmesine karar verilmitir. Rusya ise buna karlk olarak Kalingrad blgesine skender tipi fzeler yerletirmeye balam, hava savunma fze sistemlerini daha gelimi silahlar -S-400 gibi- ile deitirmeye ynelmitir. Rusya ve ABD arasnda gerginleen ilikiler diplomasiye de yansm ve iki lke liderleri 2012 ylnda ev sahipliklerinde yaplacak olan G-8 ve APEC zirvelerine katlmama karar almtr. Rusya ekonomisinde ok nemli yer tutan ve 2000 ylnda hazrlanan 2003 ylnda gncellenen 2020 Enerji Strateji Belgesine gre de Rus d politika aralarndan birisi olarak grlen enerji ihracat, bu dnemde lkenin ekonomisi kadar d politikasnda da gz nnde olmutur. Ham petroln varil fiyatnn 2008 yl iinde tarihi bir rekor krarak 130 ABD dolarnn zerine kmas dnyann en fazla petrol retimini gerekletiren lkesi konumundaki Rusya iin nemli bir ekonomik girdi salamtr. Bu durum Rusya iin yeni deildir. 1973 ve 1979 yllarnda meydana gelen petrol krizlerinden sonra ilk defa 2000li yllarda ham petroln varilinin 40 ABD dolarnn zerine kmas ve genelde doal gaz fiyatlarnn da ham petrol fiyatlarna endeksli olmas ile Rus ekonomisi Putin dneminin genelinde glenmitir. Ancak Rus ekonomisinin bata enerji ve maden olmak zere hammadde ihracatna dayanmas hassasiyet oluturmaktadr. Ham petrol fiyatlarnda meydana gelen dalgalanmalar, nemli bte aklarna neden olabilmektedir. Turuncu devrim ile iktidara gelmi Timaenko ynetimindeki Ukrayna ile Rusya arasnda doalgaz borcu zerinden 2008 yl Mart aynda kan kriz; 2006 ylnda meydana gelen ksa sreli krizin aksine; yl boyunca srm ve pek ok Avrupa lkesine gaz aknda nemli sorunlar yaanmasna neden olmutur. Benzer sorunlar Ukraynadan geen ham petrol boru hatlar ile petrol ithalat yapan Avrupa lkeleri iin de 2009 yl ierisinde yaanmtr. Sorunun nihai zm 2010 ylnda Ukraynada yaplan seimler sonras meydana gelen iktidar deiiklii ile olmu ancak zellikle 2009 yl Ocak aynda Avrupa iin gaz arznda nemli sorunlar yaanmtr. Benzer ve ksa sreli bir sorun 2007 ylnda Beyaz Rusya ile de yaanmsa da, bu Avrupa lkelerini fazla etkilememitir. Sz konusu kriz, Rusyann tedariki olarak gvenirliinin sorgulanmasna neden olmusa da; Rusya sorunun transit lkeden kaynaklandn ileri srerek dorudan alcya ulaabilecei boru hatlarnn inasna ynelmi ve mevcut Kuzey Akm Projesini hzlandrarak 08 Kasm 2011de paralel hattn ilki kullanma sokulmutur. Dier hattn inaat ise srmektedir. Benzer ekilde Trkiyenin Karadenizde mnhasr ekonomik blgesini kullanacak olan Gney Akm Projesi iin gerekli izinler alnm ve inaat aamasna gelinmitir. Rusya, zbekistann rettii tm doal gazn satn alnmasna ynelik bu lke ile 29 Ocak 2009da bir antlama imzalamtr. Benzer ekilde Trkmenistan ve Azerbaycandan da piyasa fiyatlarnn altnda gaz almakta ve Avrupa pazarlar-
240
Rusya Tarihi
na farkl fiyatlarla satmaktadr. rnein Polonyaya, Grcistana ve Timaenko dneminde Ukraynaya satlan gaz fiyat Almanyaya satlandan daha pahal olmutur. Rusya, kendisini devre d brakacak doal gaz hatt projelerine gemite olduu gibi gnmzde de kar kmaktadr. Bu kapsamda, bata Hazarn statsnden kaynaklanan problem nedeniyle Avrupa pazarlarna ulaamayan Trkmen gaz, rann Bat ile arasndaki sorunlar nedeniyle tedariki haline gelememesi, Irakn alt yapsnn yetersizlii gibi nedenlerle arz karlamaktan uzak olan, mlkiyet gibi daha pek ok sorunu bnyesinde barndran ve bu hali ile muhtemelen gerekleemeyecek Nabucco projesine kar nemli bir avantaj kazanmtr. Rusya, yakn evre olarak grd SSCBnin dalmasnn ardndan ortaya kan yeni devletlerle ilikilerine zel nem vermektedir ve bu durum Medvedevin Bakanl dneminde de deimemitir. BDT, Kolektif Gvenlik Antlamas rgt ve Avrasya Gmrk Birlii gibi oluumlar kurmas, bu lkelerle Rusya arasndaki gvenlik ve ekonomi alanlarndaki karlkl bamlln srmesi, Rus dilinin sz konusu devletlerde kullanmnn devam etmesi, Rus kkenli aznlklarn varl, yakn evre lkelerinin -Krgzistan hari- zellikle Orta Asya lkeleri ynetimlerinin Sovyet ekolnden gelen kiiler olmas gibi pek ok faktr Rusyann bu devletlerle sk ilikilerini srdrmesine imkan salamaktadr. Orta Dou ve Kuzey Afrikada meydana gelen Arap Baharna Rusyann yaklam ABD ve Avrupa lkelerinden farkl olmutur. Rusya, demokrasi ve zgrlkler sylemi ile devlet ynetimlerinin yklmaya ve Bat yanls ynetimlerin blgede kurulmaya alldn dnmektedir. Libya konusunda destekledii BM Gvenlik Konseyi kararnn yorumlanarak NATOnun askeri harekatna dnmesi sonrasnda Rusya, Suriye konusunda in ile birlikte dorudan tedbir alarak Suriyeye yabanc glerin mdahalesine neden olabilecek BM nezdindeki her giriimi engellemekte ve Esad rejimine desteini srdrmektedir. Rusya iin Trkiye ve Batdan farkl olarak, Arap Bahar blge insannn zgrlklere ve demokrasiye kavumalarnn bir arac olarak grlmemekte, blgenin yeniden ekillendirilmesinin bir paras olarak alglanmaktadr. Rusyann bu dnemde Trkiye ile olan ilikileri ele alndnda gemite olduu gibi iki lke arasndaki ekonomik ilikilerin gelimeye devam ettii; ancak Putinin zellikle ikinci Bakanlk dneminde younlaan siyasi ilikilerin, bu dnemde nispeten geriledii deerlendirilmektedir. ki devletin blgesel ve uluslararas sistem iinde meydana gelen -Arap Bahar, fze kalkan projesi gibi- olaylara baklar; karlar, ittifak balantlar ve deerleri asndan farkllk gstermekte ve bu durum iki lke arasndaki siyasi ilikilerin daha da gelitirilmesini engellemektedir.
SIRA SZDE
Dmitriy Medvedevin Devlet Bakanl dneminin i ve d politikalarnn oluumu ve uySIRA SZDE gulan asndan Vladimir Putin dneminden fark var mdr tartnz.
DNELM SONU
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Sovyetler Birliinin dalmas sonrasnda Rusya Federasyonu nemli bir deiim ve dnmS srecine girmi ancak bu sre farkl i ve d faktrlerin de etkisiyle O R U Boris Yeltsin dneminde iyi ynetilememitir. Rusyann demokratikleme ve piyasa ekonomisi yolunda adm atarken gei sreci olarak adlandrlan bu dnemDKKAT de iler beklendii gibi gitmemi, lkede merkezi otoritenin sarsld, dank g hiyerarisi dorultusunda farkl g odaklarnn (bata oligarklar olmak zere) haSIRA SZDE ekonomik ve sosyal artlarn da elik ettii zorlu bir durum kimiyetinde, bozulan
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
241
ortaya kmtr. Bunun neticesinde Rusyann uluslararas alandaki itibar ve gc de sarslm, Rus kamuoyunda eski dzene ve gl lidere zlem had safhaya ulamtr. te byle bir ortamda da Vladimir Putin, gl kiilii, karizmatik ve otoriter grnts ile ncelikle Rus kamuoyunun sempatisini kazanm ve poplerliini de gn getike arttrarak Rusyada Yeltsin sonras yeni bir dnemin temellerini atmtr. Vladimir Putinin iki kere st ste bakanlk yapt dnemde ise lkede siyasi ve ekonomik istikrar yeniden salanm, eenistan sorunu zor kullanlarak da olsa zlm, oligarklarla ve yolsuzluklarla mcadelede ksmi de olsa baar salanm, buna karn ynetim kadrolarnda eski istihbarat ve askeri uzmanlarnnsiloviki hakimiyeti artm, demokratikleme srecinden grece uzaklalm, merkezileme ve otoriterleme eilimlerinde art gzlenmitir. Dmitriy Medvedev dnemi ise bandan itibaren Putinin nc bakanlk dnemine eriimi ncesinde (Anayasaya gre stste en fazla iki kez devlet bakanl yaplabildii iin) yasal zorunluluktan kaynaklanan bir mola olarak deerlendirilmi dolaysyla zaten Vladimir Putinin de Babakan olarak mdahil olduu bu dnemde Putin dnemindekine benzer politikalar izlenerek (Medvedev ve Putinin kiilikleri ve dnya grleri farkl olsa da) bir nceki dnemle devamllk salanmtr. 04 Mart 2012de yaplan Devlet Bakanl seimleri sonrasnda ise Putin nc kez devlet bakanl koltuuna oturarak Rusya tarihinde yeni bir dnemin balangcna vesile olmutur. Bu kez Putinin devlet bakanl, Medvedevin ise babakanlk koltuunda oturaca bu dnemin nasl ekilleneceini ise zaman gsterecektir.
242
Rusya Tarihi
zet
AM A
Sovyetler Birliinin dalmas sonrasnda Rusya Federasyonunda yaanan deiim ve dnmn temel dinamiklerini deerlendirmek; Sovyetler Birliinin dalmas sonrasnda Rusya Federasyonunda yaanan deiim ve dnmn temel dinamikleri arasnda Sovyet gemiinin yansmalar, milli kar ve kimliklerin yeniden tanmlanmas, ekonomi ve siyaset alannda yaplan kurumsal deiiklikler, uygulanan reform programlar (ok terapi gibi) vs. saylabilir. Bu erevede Sovyet sonrasnda Rusya Federasyonu iin i ve d dinamikleriyle nce kan ve Devlet Bakanlar (Boris Yeltsin, Vladimir Putin, Dmitriy Medvedev)nn kiiliinde sembolleen farkl dnemden bahsetmek mmkndr. Bu balamda Boris Yeltsin dnemi (1990-1999) daha ok Sovyet sonras deiim ve dnmn tm iddetiyle yaand, zorlu, karmak, inilikl bir gei dnemi olarak kabul edilirken, Vladimir Putin dnemi (2000-2008) lkede artk gei aamasnn tamamland, u ya da bu ekilde istikrarn saland, uluslararas alanda Rusyann Boris Yeltsin dneminde azalan itibarnn yeniden artrld bir pekitirme dnemi, Dmitriy Medvedev dnemi (2008-2012) de Rusyada bir nceki Putin dnemi ile bir sonraki Putin dnemi arasnda devamll salamaya ynelik bir ara dnem olarak deerlendirilmektedir. Devlet Bakan Boris Yeltsin (1990-1999) dneminde Rusya Federasyonunun i ve d politikasnn temel elerini tartmak; Boris Yeltsinin 12 Temmuz 1991de Rusya Federasyonu bakan olmasndan 31 Aralk 1999daki istifasna kadar geen sreyi kabaca dneme (1991-1993, 1993-1996 ve 1996-1999) ayrmak mmkn gzkmektedir. Boris Yeltsinin ilk dnemi daha ok Rusyada yeni bir kimlik aray, devletleme ve eski kurumlarn yeniden yaplandrlmas almalarna odaklanld bir dnem olmutur. Bu dnemde Boris Yeltsin ekonomik ve siyasi reformlar anlamnda ok ey vaat eden karizmatik bir lider grntsndedir ve kurumlarn grece zayfl onun bu pozisyonunu glendirmitir. Parlamento ile yaad sorunlarn parlamentonun lavedilmesi ve bombalanmas
ile sonulanmasnn ardndan Boris Yeltsinin ikinci dnemi olarak adlandrlabilecek grece karizmasn ve etkinliini kaybettii bir dneme girilmitir. Yeltsinin nc dnemi ise 1996 Devlet Bakanl seimlerini kazanmas ile balam ve bu dnem tam anlamyla devlet otoritesinin yitirildii, devlet ynetiminin tamamen oligarklar ve ailenin eline getii, Yeltsinin salk durumunun iyice ktletii (genel salk sorunlar ve alkolizm) bir dnem olmutur. Boris Yeltsin dnemi Rus d politika oluum srecine Souk Sava sonras deien uluslararas ortamn deien yaps kadar, lkenin kendi iinde yaanan deiim ve dnmn de etkisi olmutur. Yeltsin dneminde Rusyada kurulmaya allan yeni sistemin eski Sovyet sisteminden byk fark ieride liberalizm fikrinin benimsenmesi, d politikada ise farkl d politika alan ve konularna gre deien daha uysal, uzlamac ve pragmatik bir aray iine girilmi olmasdr. Ancak 1996dan itibaren durum deimi, d politikada daha pragmatik (Primakov doktrini erevesinde ekillenen, bir izgi takip edilmeye balanmtr. Devlet Bakan Vladimir Putin (2000-2008) dneminde Rusya Federasyonunun i ve d politikasnda meydana gelen deiiklikleri tanmlamak; Devlet Bakan Vladimir Putin dneminde lkede siyasi ve ekonomik istikrar yeniden salanm, eenistan sorunu zor kullanlarak da olsa zlm, oligarklarla ve yolsuzluklarla mcadelede ksmi de olsa baar salanm, buna karn ynetim kadrolarnda eski istihbarat ve askeri uzmanlarnn-siloviki hakimiyeti artm, demokratikleme srecinden uzaklalm, merkezileme ve otoriterleme eilimleri oalmtr. Vladimir Putin iki dnem bakanlk yaptktan sonra lkenin en popler kiisi haline gelmekle kalmam, ayn zamanda Rusyada Rusya modeli demokrasi, sahte demokrasi, Putinizm ve demokrasi grnmnde yar otoriter rejim gibi kavramlarla anlan yeni bir sistemin de mimar olmutur. Vladimir Putinin d politikas (Avrasyacla yakn, pragmatik vs.) ise ncelikle Rus-
A M A
AM A
243
yann 1990larda Bat ve ABD karsnda kaybettii prestij ve gcn yeniden kazanmas zerine kurulmutur. Vladimir Putinin 2007 ylnda Mnih Gvenlik Konferansnda yapt konuma bu yaklamnn en nemli detaylarn aka ortaya koymaktadr. Rusya Federasyonu asndan Devlet Bakan Dmitriy Medvedev (2008-2012) dneminin Vladimir Putin dneminden farklar ve benzerliklerini tartmak; Medvedev dneminde Rusya Federasyonu ynetiminde, baz Batl grlerin aksine, nemli bir deiik yaanmam ve lkenin i ve d politikas Putinin izdii dorultuda yrtlmeye devam etmitir. Medvedev dneminde i politikada lkede demokrasinin gelitirilmesi, yolsuzluklarda mcadele, hammadde ihracatna dayal ekonominin eitlendirilmesi ve zellikle inovasyonun n plana karlmas ynnde vaatlerde bulunulmasna ramen, Putin dnemine gre nemli bir deiikliin meydana geldii ileri srlememektedir. Ancak Medvedev bir ksm bakanlklar ve nemli brokratik kadrolara yapt atamalarda, genelde -civiliki- sivil ve hukuk eitimli kiileri tercih ederek, Putinin siloviki uygulamalarndan farkllk gstermitir.
AM A
A M A
1990lardan bu yana Trkiye Cumhuriyeti-Rusya Federasyonu ilikilerinin temel elerini aklamak; 1990l yllarda Trkiyenin (PKK terr, koalisyon hkmetleri dnemi vs.) ve Rusyann (dnmn sanclar, ekonomik sorunlar, yeni kimlik aray, een sorunu vs.) kendilerine zg i hassasiyetleri arada karlkl olarak ciddi bir iliki zemini kurulmasn engellemi, bu dnemki ilikiler bavul ticareti ve Mavi Akm projesi gibi giriimlerin tesine geememi, zellikle siyasi konularda bir uzla salanmas imkan yakalanamamtr. Rusyann Vladimir Putin ve Dmitriy Medvedev dnemlerinde Trkiye ile olan ilikileri ele alndnda ise iki lke arasndaki ekonomik ilikilerin gelimeye devam ettii; ancak Putinin zellikle ikinci Bakanlk dneminde younlaan siyasi ilikilerin, bu dnemde nispeten geriledii deerlendirilmektedir. ki devletin blgesel ve uluslararas sistem iinde meydana gelen -Arap Bahar, fze kalkan projesi gibi- olaylara baklar; karlar, ittifak balantlar ve deerleri asndan farkllk gstermekte ve bu durum iki lke arasndaki siyasi ilikilerin daha da gelitirilmesini engellemektedir.
244
Rusya Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Sovyetler Birliinin dalmas sonrasnda Rusya Federasyonunda yaanan demokratikleme srecini olumsuz etkileyen sebeplerden biri deildir? a. Boris Yeltsinin sal b. Gemi rejimin nitelii c. Merkez-evre arasnda yaanan problemler d. Medyann yeterince zgr olmamas e. Mevcut siyasi kltr 2. Aadakilerden hangisi Rusyada uygulanan ok terapinin zelliklerinden biri deildir? a. Polonya modelinden esinlenmesi b. in modelinden farkl olmas c. Reformlarn tepeden inmeci bir ekilde uygulanmas d. Hem ekonomi, hem de siyasal hayatta topyekn bir deiiklik ngrmesi e. Reformlarn adm adm uygulanmas 3. Aadakilerden hangisi Boris Yeltsin dneminin zelliklerinden biri deildir? a. ok terapi uygulamalar b. Oligarinin egemenlii c. Ekonomik sorunlar d. Enerji fiyatlarndaki arta bal ekonomik dzelme e. Sosyal sorunlar 4. Aadakilerden hangisi Vladimir Putin dneminin zelliklerinden biri deildir? a. Enerjinin siyasal ara olarak kullanlmas b. Merkeziyetilie dn c. Yksek teknolojiye dayal ekonomiye gei d. Oligarklarla mcadele e. Renkli devrimlere kar mcadele 5. Aadakilerden hangisinde Vladidimir Putinin 04 Mart 2012de gerekletirilen seimlerde kanc kez ve ka yllna Devlet Bakan seildii doru olarak verilmitir? a. 3.kez, 4 yllna b. 4. kez, 4 yllna c. 4. kez, 6 yllna d. 3. kez, 6 yllna e. 2. kez, 4 yllna 6. Aadakilerden hangisi Vladimir Putin dneminin nemli sorunlarndan biri deildir? a. Nfusun azalmas b. Petrol fiyatlarnn dzelmesi c. Enerji kaynaklarna ar gven duyulmas d. Enerji ihracna dayal ekonomi e. Yolsuzluk ve sosyal sorunlar 7. Aadakilerden hangisi Vladimir Putin dneminde oluan siyasi sisteme verilen adlardan biri deildir? a. Sahte demokrasi b. Rusya modeli demokrasi c. Liberal demokrasi d. Putinizm e. Demokrasi kisvesinde yar otoriter rejim 8. Aadakilerden hangisi Dmitriy Medvedevin nemle zerinde durduu konulardan biri deildir? a. Rusyann kltrel yozlamasna son vermek b. Rusyann doalgaz ve petrol ihracatn arttrmak c. Rusyay doalgaz ve petrol pazarnn tesine tayp, dnya ekonomisine entegre etmek d. Rusyada hukukun stnln tesis etmek e. fade zgrln garanti altna almak 9. Kollektif Gvenlik Anlamas rgt (KGA) aadakilerden hangisini emsiyesi altndadr? a. angay birlii rgt () b. Bamsz Devletler Topluluu (BDT) c. Ekonomik birlii rgt (EIT) d. Avrupa Konseyi e. Avrupa Gvenlik ve birlii rgt (AGIT) 10. Aadakilerden hangisi 1990larn bandan bu yana Trkiye ile Rusya ilikilerinin temel dinamiini oluturmutur? a. Ekonomik konular b. Siyasi konular c. Kltrel konular d. Eitimle ilgili konular e. Askeri konular
245

1. a 2. e 3. d 4. c 5. d 6. b 7. c 8. b Yantnz yanl ise Boris Yeltsin (1990-1999) Dnemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Boris Yeltsin (1990-1999) Dnemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Boris Yeltsin (1990-1999) Dnemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Vladimir Putin (2000-2008) Dnemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Vladimir Putin (2000-2008) Dnemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Vladimir Putin (2000-2008) Dnemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Vladimir Putin (2000-2008) Dnemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dmitriy Medvedev (20082012) Dnemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dmitriy Medvedev (20082012) Dnemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise tm konularn Trkiye-Rusya likileri konularn yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Sovyetler Birliinin dalmas sonrasnda Rusya Federasyonunda yaanan deiim ve dnmn temel dinamikleri arasnda Sovyet gemiinin yansmalar, milli kar ve kimliklerin yeniden tanmlanmas, ekonomi ve siyaset alannda yaplan kurumsal deiiklikler, uygulanan reform programlar (ok terapi gibi) vs. saylabilir. Sra Sizde 2 Vladimir Putin devlet bakanl grevine olabilecek en zorlu dnemde balamtr. Vladimir Putin bir nceki Devlet Bakan Boris Yeltsinden tamamen merkezi otoritenin kaybolduu, kurumlara ve ynetime tamamyla oligarklarn hakim olduu bir lke devralmtr. Bunun sonucunda da Putin ncelikli iki amacn ortaya koymu ve bu iki amacn gerekletirilmesini salamaya ynelik politikalar gelitirmitir. ki dnem devlet bakanl sonrasnda ise Vladimir Putin siyasi ve ekonomik istikrarn yeniden salanm olduu, eenistan sorununun zor kullanlarak da olsa zld, oligarklarla ve yoksuzluklarla mcadelede ksmi de olsa baar saland, buna karn ynetim kadrolarnda eski istihbarat ve askeri uzmanlarnn-siloviki hakimiyetinin artt, demokratikleme srecinden grece uzak, merkezileme ve otoriterleme eiliminde olan bir lke teslim etmitir. Sra Sizde 3 Medvedev dneminde Rusya Federasyonu ynetiminde, nemli bir deiik yaanmam ve lkenin i ve d politikas Putinin izdii dorultuda yrtlmeye devam etmitir. Medvedev dneminde i politikada lkede demokrasinin gelitirilmesi, yolsuzluklarda mcadele, hammadde ihracatna dayal ekonominin eitlendirilmesi ve zellikle inovasyonun n plana karlmas ynnde vaatlerde bulunulmasna ramen, Putin dnemine gre nemli bir deiikliin meydana geldii ileri srlememektedir. Ancak Medvedev bir ksm bakanlklar ve nemli brokratik kadrolara yapt atamalarda, genelde -civiliki- sivil ve hukuk eitimli kiileri tercih ederek, Putinin siloviki uygulamalarndan farkllk gstermitir.
9. b
10. a
246
Rusya Tarihi
Aron, Leon. (1995). Russia between Revolution and Democracy, Post-Soviet Affairs, Vol.11, No.4, ss. 305-339. Da, Zeynep. (2002). Rusyann Dnm. stanbul: Boyut Yayn Grubu. Ellman, Michael.(1992). Shock Therapy in Russia: Failure or Partial Success?, RFE/RL Research Report, Vol.1, No.34, ss. 48-61. Evangelista, Matthew. (1995). The Paradox of State Strength: Trans-national Relations, Domestic Structures and Security Policy in Russia and the Soviet Union, International Organization, Vol.49, No.1, ss. 1-38. Ferdinard, Peter.(1992). Russia and Russians after the Communism: Western or Eurasian?, The World Today, Vol.48, No.12, ss.225-229. Fortescue, Stephen. (ed.) (2010). Russian Politics from Lenin to Putin. London: Palgrave. Goldman, Marshall I. (2008). Petrostate-Putin, Power and the New Russia. Oxford: Oxford University Press. Kagarlitsky, Boris. (2002). Russia under Yeltsin and Putin. London: Pluto Press. Kazgan, Glten. (2008). Trkiye-Rusya likilerinde htilafl Konular ve zmleri. stanbul: stanbul Bilgi niversitesi. Kotz, David M. ve Weir, Fred. (2007). Russias Path from Gorbachev to Putin-The Demise of the Soviet System and the New Russia. London: Routledge. Kurilla, Ivan. (2011). Symbolic Politics or Real Problems-The Agenda for the Russian Elections, PONARS Eurasia Memo, No.162. Light, Margot. (2006). In Search of an Identity: Russian Foreign Policy and the End of Ideology, Journal of Communist Studies and Transition Politics, Vol.19, No.3, ss. 42-59. Lo, Bobo. (2002). Russian Foreign Policy in Post-Soviet Era-Reality, Illusion and Mythmaking. London: Palgrave. Mankoff, Jeffrey.(2009). Russian Foreign Policy-The Return of Great Power Politics. Lanham: Rowman & Littlefield Publishers. Onay, Yaar. (2009). Batya Direnen Devlet Rusya. stanbul: Yeni Yzyl Yaynlar. Oversloot, Hans ve Verhaul, Ruben. (2006). Managing Democracy: Political Parties and State in Russia, Journal of Communist Studies and Transition Politics, Vol.22, No.3, ss. 383-405. Sakwa, Richard. (2012). Modernisation, Neo-Modernisation and Comparative Democratisation in Russia. London: Routledge. Sakwa, Richard. (2004). Putin-Russias Choice. London: Routledge. Taylor, Brian D. (2011). State Building in Putins Russia-Policing and Coercion after Communism. Cambridge: Cambridge University Press. Tellal, Erel. (2010). Zmrdanka: Rusya Federasyonunun D Politikas, Ankara niversitesi SBF Dergisi, Vol.65, No.3, ss. 189-236. Wegren, Stephen K. ve Herspring, Dale R. (eds.) (2010). After Putins Russia-Past Imperfect, Future Uncertain. Lanham: Rowman & Littlefield Publishers. White, Stephen ve Mcallister.(2008). The Putin Phenomenon, Journal of Communist Studies and Transition Politics, Vol.24, No.4, ss. 604-628. Yapc, Utku. (2007). Yeni Souk Sava-Putin, Rusya ve Avrasya. stanbul: Balk Yayn Grubu.

Rusya Tari̇hi̇

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Rusya Tari̇hi̇

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

Editrler Prof.Dr. Nadir DEVLET Do.Dr. Nesrin SARIAHMETOLU

Ruslarn Tarih Sahnesine k..............................................

Mool-Trk (Altn Orda) Dnemi ......................................... 38

Moskova Knezliinin Ykselii................................................ 66

Rusya mparatorluunda Deiimler..................................... 132

arln Ykl-Bolevik Devrimi........................................... 164

Sovyetler Birlii Dnemi ........................................................ 194

Sovyetler Birliinin Dalmas ve Rusya Federasyonu........ 226

Ruslarn Tarih Sahnesine k

Ruslarn Tarih Sahnesine k

1. nite - Ruslarn Tarih Sahnesine k

Dou Avrupann Slav Halklar

1. nite - Ruslarn Tarih Sahnesine k

I. ve IV. Yzyllarda Slavlar

Slavlarn Gotlarla Mcadelesi

Slavlar ve Byk Bozkr

1. nite - Ruslarn Tarih Sahnesine k

1. nite - Ruslarn Tarih Sahnesine k

1. nite - Ruslarn Tarih Sahnesine k

Kiyev Devletinin Teekkl

Norman (Viking/Vareg) Teorisinin Oluumu

1. nite - Ruslarn Tarih Sahnesine k

Slav Topraklarn Genel Devlet Sisteminde Birletirilmesi TELEVZYON

Feodale Bal Kyller

Kyl- Feodal Mcadelesi

IX. ve X. Yzyllarda lkenin Kuruluu. ve D Siyaset

1. nite - Ruslarn Tarih Sahnesine k

1. nite - Ruslarn Tarih Sahnesine k

Hristiyanln Kabul ve Toplumsal Etkileri

1. nite - Ruslarn Tarih Sahnesine k

Bilge Yaroslav (1019-1054) ve Knezler Arasnda Mcadele

1. nite - Ruslarn Tarih Sahnesine k

Rurik Hanedannn tahta gei sistemi nasld?

Kiyev Rusyasnn Dalmas (XII. ve XIII. Yzyllar)

1. nite - Ruslarn Tarih Sahnesine k

Byk Novgorod Cumhuriyeti

1. nite - Ruslarn Tarih Sahnesine k

1. nite - Ruslarn Tarih Sahnesine k

Kiyev Rusyasnda Kltr-Sanat Hayat

1. nite - Ruslarn Tarih Sahnesine k

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

1. nite - Ruslarn Tarih Sahnesine k

Mool-Trk (Altn Orda) Dnemi

Mool-Trk (Altn Orda) Dnemi

Batu Hann Baarlar

2. nite - Mool-Trk (Altn Orda) Dnemi

1300 ylnda Mool mparatorluu

Batu Handan Sonra Altn Orda

2. nite - Mool-Trk (Altn Orda) Dnemi

Altn Ordann zayflamasnda hangi sava belirleyici oldu? SIRA SZDE

Moskova-Velikorus (Byk Rus) Devleti (1480-1700)

SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ

TELEVZYON DKKAT SIRA SZDE NTERNET SIRA SZDE AMALARIMIZ

SIRA N T E RSZDE NET

2. nite - Mool-Trk (Altn Orda) Dnemi

SYAS VE SOSYAL YAPI Halk

2. nite - Mool-Trk (Altn Orda) Dnemi

Ceza Hukuku ve Mahkemeler

2. nite - Mool-Trk (Altn Orda) Dnemi

2. nite - Mool-Trk (Altn Orda) Dnemi

2. nite - Mool-Trk (Altn Orda) Dnemi